Opið aðgengi og menntarannsóknir

Sólveig Jakobsdóttir, 28. október 2013

Hér koma hugleiðingar að nýlokinni viku (21.-27. október) sem tileinkuð er opnu aðgengi (open access week, sjá t.d. Málþing 25.10. á vegum RANNÍS o.fl. um opið aðgengi og http://www.openaccessweek.org). Fyrir tæpu ári síðan sagði ég mig úr ritstjórn tímarits sem ég hef verið í allmörg undanfarin ár. Það var þá komið í hæsta gæðaflokk (A) samkvæmt ERIH-viðmiðum sem þýðir að fyrir birtingu greinar í því tímariti hefði ég eða aðrir fræðimenn við Háskóla Íslands fengið 20 stig (sjá vinnumatsreglur frá 2012). Á hinn bóginn var þetta tímarit ekki í opnum aðgangi og áskrift í landsaðgangi að tímaritinu var ekki lengur virk. Ég hefði því aldrei hvatt fólk hér á landi til að birta efni í tímaritinu þar sem það væri óaðgengilegt án gjalds og töluverðrar fyrirhafnar fyrir fræðimenn, nemendur, kennara eða almenning hér á landi.

Ég var þá búin að ætla mér alllengi að segja mig úr ritstjórninni eftir að ég hafði hlustað á erindi Sólveigar Þorsteinsdóttur, deildarstjóra Heilbrigðisvísindabókasafns Landspítalans í árslok 2011 sem hún flutti á málstofu RANNUM, Rannsóknarstofu í upplýsingatækni og miðlun við Menntavísindasvið. Ég stýri þeirri stofu en RANNUM er ein af 21 rannsóknarstofu á sviðinu. Aðgangur að erindinu er á vef stofunnar fyrir þá sem hafa áhuga. Sólveig benti þar meðal annars á Berlínaryfirlýsinguna (Berlin Declaration) frá 2003 um opið aðgengi að þekkingu í hug- og raunvísindum en í nýliðinni viku um opið aðgengi voru 451 aðilar búnir að undirrita hana. Hér á landi skrifaði Vísindaráð RANNÍS undir samþykktina í maí 2010. Í yfirlýsingunni er áhersla á opið og frjálst aðgengi að tímaritsgreinum ekki síst að greinum sem byggðar eru á rannsóknum styrktum af almannafé. En það á væntanlega við allar eða langflestar rannsóknir unnar af starfsmönnum Háskóla Íslands. Í Berlínaryfirlýsingunni er talið mikilvægt að hvetja vísindamenn til að hafa opið og frítt aðgengi að fræðilegu efni og ef mögulegt sé að halda sjálfir höfundarréttinum en láta hann ekki öðrum í té. Þá á að styðja hugmyndir um að rannsóknartengd skrif séu metin að eigin verðleikum en ekki verðleikum tímaritsins sem birtir efnið.

Sólveig benti á að útgáfa fræðitímarita væri að færast á sífellt færri útgáfufyrirtæki og í raun væri um að ræða milljarða-(svika?)myllu þar sem háskólar væru rukkaðir um risaháar upphæðir fyrir aðgang að mörgum þeirra tímarita sem reiknuðust með háan áhrifastuðul. Háskólarnir, mjög margir reknir af opinberu fé, sæju hins vegar um að fjármagna rannsóknirnar. Þá væri hefð fyrir því að fræðimenn taki að sér ritrýningu án greiðslu, væntanlega flestir á launum hjá háskólunum. Þeir gæfu höfundarréttinn af greinunum til útgáfufyrirtækjanna sem síðan rökuðu til sín fjármagni frá stofnunum og einstaklingum sem borguðu fyrir aðganginn. Ég "gúglaði" að gamni "science journals racket in publishing millions of dollars" og fékk þá upp mjög áhugaverða grein í the Guardian frá því í fyrra. Þar er blaðamaður the Guardian alveg gáttaður yfir því hvernig þetta kerfi geti staðist. Hann tók viðtal við Tim Gowers, prófessor og frægan stærðfræðing við Cambridge-háskóla, sem hefur skorið upp herör gegn útgefendum eins og Elsevier. Ég hvet fólk til að kynna sér greinina en þar kemur t.d. fram að talið sé að bara sú vinna sem starfsmenn breskra háskóla leggi í ritrýningu til að tryggja gæði tímarita sé áætluð á um 165 milljónir punda.

Útgáfufyrirtækin fá að leika þennan leik á meðan háskólarnir viðhalda sínu matskerfi og spila með. Það hriktir þó í kerfinu eftir því sem krafan um opið aðgengi verður háværari og sífellt auðveldara er að birta efnið, m.a. í tímaritum sem bjóða upp á opinn aðgang að greinunum (gullin leið í opnum aðgangi). Sum tímarit eru þá hins vegar að hluta til áfram lokuð en rukka þá sem senda inn greinar, oft um stórar fjárhæðir vilji þeir hafa aðgengi opið sem leiði til meiri lesturs greinanna. Slík gjaldtaka hefur verið umdeild, sjá til dæmis nýlega bloggfærslu. Þessari gjaldtöku hefur verið líkt við kröfu um lausnargjald fyrir eitthvað sem útgefendur ættu ekki að fá að slá eign sinni á. Mörgum hefur þótt svokölluð græn leið í opnum aðgangi fýsilegri en samkvæmt henni á að vera hægt að nálgast nokkuð endanlegar útgáfur af efninu í gagnagrunnum og þá umsamið við útgefendur um það.

Ég vil hins vegar benda á að mikið er til af tímaritum sem hafa aðganginn alveg opinn og rukka ekki fyrir ritrýningu og birtingu og á það við um NETLU - veftímarit um uppeldi og menntun sem Kennaraháskóli Íslands (nú Menntavísindasvið Háskóla Íslands) hefur gefið út samfellt frá árinu 2002. Á DOAJ-vefnum (Directory of Open Access Journals, http://www.doaj.org) er að finna skrá yfir mörg þúsund tímarit í opnu aðgengi (9.929 journals frá 123 löndum með 1.521.764 greinum þegar þetta er skrifað, þar á meðal Netlu) og er langstærstur hluti tímaritanna alveg opinn (án birtingargjalds) eða 6.569. Vonandi fer áhrifastuðull þeirra ört vaxandi.

Við sem stóðum að því að stofna NETLU á sínum tíma erum mjög stolt af því framtaki enda er þetta eitt fyrsta fræðitímaritið hér á landi sem aðgengilegt var á netinu og rafræn útgáfa fræðilegra tímarita var einnig að stíga sín fyrstu spor erlendis. Ekki síst erum við hreykin af því að frá upphafi var tekin ákvörðun um opið aðgengi. Við settum á oddinn að auka og bæta aðgengi alls skólasamfélagsins að fræðilegu efni tengdu uppeldi, menntun og skólastarfi. Í byrjun var þetta frumkvöðlastarf nokkuð umdeilt og vafi talinn leika á að gæðin gætu verið sambærileg við efni sem birt væri á hefðbundinn hátt í prentmiðlunum. Sagan sýnir hins vegar að á undanförnum árum hefur útgáfa fræðilegra tímarita í heiminum færst nær alfarið á netmiðilinn. Ég fullyrði að þeir sem taka að sér ritrýningu á greinum í Netlu og öðrum tímaritum í opnu aðgengi gera það ekki með öðrum hætti en varðandi þær greinar sem þeir eru beðnir um að ritrýna í erlendum tímaritum í lokuðu eða hálfopnu aðgengi sem fá í mörgum tilvikum aðra gæðaflokkun. Það á að minnsta kosti við um sjálfa mig sem hef ritrýnt greinar í nokkrum erlendum tímaritum og einnig stöku sinnum verið fengin til að ritrýna efni í Netlu.

Það má svo sem deila um hvort ritrýndar greinar séu endilega besta leiðin til að koma rannsóknarniðurstöðum á framfæri, sjá til dæmis nýlega bloggfærslu hjá Sigurði Fjalari Jónssyni þar sem hann vísar í umræðu á Menntakviku, árlegu þingi Menntavísindasviðs. Á ráðstefnunni hefur vel komið fram sú gróska sem er í menntarannsóknum hér á landi. En í færslu Sigurðar Fjalar hvetur hann til að samfélagsmiðlarnir séu nýttir í auknum mæli til að kynna niðurstöður menntarannsókna svo þær hafi meira hagnýtt gildi fyrir þróun skólastarfs. Það er því miður svo að slíkar kynningar væru taldar lítils sem einskis virði samkvæmt vinnumatskvarða Háskólans og það gildir reyndar um margt fleira af því rannsóknar- og þróunarstarfi sem unnið er á sviðinu.

Fræðimenn á Menntavísindasviði eru oft fengnir til að taka að sér matsrannsóknir og -verkefni. Fyrsta (og oft eina) birting slíkra verkefna er viðamikil matsskýrsla en samningsatriði er oft á tíðum hvort birta megi upplýsingar með öðrum hætti. Dæmi um það eru skýrslur um matsrannsóknir sem RANNUM hefur tekið að sér. Þar sem ég hef sjálf ekki verið sérlega sniðug að spila eftir vinnumatskerfinu hef ég því miður mun takmarkaðri stigafjölda en ef ég hefði neitað að taka að mér viðkomandi verkefni og/eða haft skemmri skírn á skýrslugerð en sett mestan hluta niðurstaðna í greinar til birtingar í háttmetnum erlendum tímaritum. Nokkur stig (1-5 stig) geta hugsanlega fengist fyrir eina skýrslu, ef það er vel rökstutt, en klipið er af þeim stigafjölda þegar höfundar eru margir.

Sem dæmi má nefna að fyrir eftirfarandi fjórar skýrslur á árunum 2010-2012 fékk ég alls samkvæmt vinnumatskerfi háskólans sem samsvarar 9 stigum (ca. 2,25 fyrir hverja skýrslu) um helmingi minna en fengist hefði fyrir eina grein í tímaritinu sem ég sagði mig úr fyrir ári. Ekkert af þessum verkefnum væri þó hægt að vinna almennilega án þess að hafa góðan grunn í rannsóknum á sviði menntavísinda.

Ef ég hefði sem sé unnið sambærilegar rannsóknir án nokkurs samstarfs við aðra og fengið grein birta um hverja rannsókn í tímaritinu góða væri ég með 4x20 eða 80 stig í stað 9. Þarna munar 71 stigi.

Sem betur fer eru auknar kröfur hér á landi um opið aðgengi að niðurstöðum rannsókna sem unnar eru fyrir almannafé. Þar hefur RANNÍS  sett fordæmi fyrir rannsóknir sem eru styrktar af þeim. Þetta virðist einnig ætla að verða meginregla hjá Háskóla Íslands en þar þarf þá væntanlega einnig að huga að stigamati í því samhengi. Til dæmis þarf að skoða hvort hafa eigi jafn ströng viðmið  og nú eru viðhöfð varðandi styrkumsóknir í Rannsóknasjóð HÍ. Samkvæmt þeim er allt að því ómögulegt að fá styrk úr sjóðnum fyrir verkefni nema hafa birt á nýliðnum árum niðurstöður rannsókna í virtum tímaritum sama hversu háa einkunn sjálf áætlunin fengi. Þessi viðmið eru ekki í samræmi við Berlínaryfirlýsinguna og ekki í samræmi við það mat sem notað var fyrir umsóknir í Rannsóknarsjóð Kennaraháskóla Íslands sem flestir núverandi starfsmenn Menntavísindasviðs gátu áður sótt í fyrir sameiningu háskólanna í til að fjármagna sínar rannsóknir.

Varðandi rannsóknasjóð hjá RANNÍS er áhugavert að skoða hver fagráðin eru sem fjalla um umsóknir um styrki. Þau eru fimm eins og sviðin við Háskóla Íslands: verkfræði, tækni- og raunvísindi; náttúru- og umhverfisvísindi; heilbrigðis- og lífvísindi; félagsvísindi og lýðheilsa; og hugvísindi. Reyndar er nýbúið að aðskilja félags- og hugvísindaráðin (áður var eitt ráð fyrir bæði sviðin). Glöggir lesendur sem þekkja fræðasviðin við Háskóla Íslands vita að skiptingin þar er í Verkfræði- og náttúruvísinda-, Heilbrigðisvísinda-, Félagsvísinda-, Hugvísinda- og Menntavísindasvið. Það síðastnefnda á sér ekki samsvarandi fagráð í RANNÍS en það fyrstnefnda á hins vegar tvö. Við sem gerum áætlanir um menntarannsóknir sendum umsóknirnar okkar til annarra ráða. Því miður er samkeppnin vægast sagt hörð um styrkina hjá RANNÍS og mér skilst að svo til engin von sé í ár til nýrra verkefna vegna niðurskurðar. Þannig að sú mikla vinna sem fór í umsókn hjá mér og mínum samstarfsaðilum til RANNÍS sl. vor fer væntanlega í súginn nema hægt sé að senda hana á erlenda grund þar sem menntarannsóknir fá kannski meiri séns.

categories Opið aðgengi