Á síðasta námsári mínu við MR, 1966-67, sá ég Erni Helgasyni eðlisfræðikennara oft bregða fyrir á göngum skólans. Ekki naut ég þó góðs af kennslu hans í það skiptið, en fljótlega fréttum við stærðfræðideildarnemar, að þar færi sprenglærður kjarneðlis-fræðingur, nýkominn frá námi í Kaupmannahöfn.
Eftir að ég var sjálfur orðinn kennari við MR, frétti ég jafnframt af áhuga Arnar á kennslumálum raunvísinda og mikilli vinnu hans við mótun námsefnis í eðlis- og efnafræði fyrir grunnskóla landsins. Í félagi við aðra samdi hann meðal annars víðlesnar kennslubækur í þessum greinum, ásamt kennsluleiðbeiningum.
Erni sjálfum kynntist ég ekki persónulega fyrr en hann var orðinn kennari við Háskóla Íslands. Á áttunda áratugnum var hann oft prófdómari í eðlisfræði við stúdentspróf í MR og ég man vel eftir viðræðum okkar um kosti og galla prófa og prófúrlausna. Þá, eins og ávallt síðar, þóttu mér viðhorf hans til nemenda einkennast af virðingu og raunsæi.
Mér eru einnig minnisstæðar einstaklega vingjarnlegar viðtökur hans, eftir að ég hóf störf við Raunvísindastofnun haustið 1982. Þótt við ættum tiltölulega lítil samskipti utan vinnu, einkenndist samband okkar sem vinnufélaga ávallt af gagnkvæmum skilningi og virðingu. Sérstaklega þótti mér vænt um stuðning hans við uppbyggingu rannsókna og kennslu í stjarnvísindum við Háskóla Íslands, málefni sem var mér mikið hjartans mál á níunda og tíunda áratugnum.
Örn var yfirvegaður og víðsýnn fræðimaður og þótt hann væri hógvær að eðlisfari, var hann úrræðagóður og fylginn sér, þegar á þurfti að halda. Hann var kraftmikill og hreinskiptinn og jafnframt gæddur skemmtilegum húmor, sem hann beitti ósjaldan í hópi samstarfsmanna. Vegna hæfileika sinna og mannkosta, var hann oft fenginn til að taka að sér stjórnunarstörf af ýmsu tagi, og þær voru ófáar stjórnirnar og nefndirnar, sem hann sat í um dagana, hvort heldur var fyrir Háskólann, Raunvísindastofnun, menntamálaráðu-neytið eða norrænar stofnanir.
Fyrir utan venjulega kennslu, var mikilvægasta framlag Arnar sem háskólakennara tvímælalaust uppbygging og skipulag verklega þáttarins í eðlisfræðinámskeiðum Raunvísindadeildar. Þar nutu hæfileikar hans sín einkar vel og enn þann dag í dag hvílir verklega kennslan á þeim grunni, sem hann lagði á sínum tíma.
Eftir miðjan áttunda áratuginn sneri Örn sér nær alfarið að rannsóknum á innri gerð efna með notkun svokallaðra Mössbauer-hrifa. Þar náði hann verulegum árangri, sem meðal annars má sjá af því, að öðrum vísindamönnum þótti fengur í að starfa með honum að slíkum verkefnum. Var þar bæði um innlenda og erlenda aðila að ræða. Mér er sjálfum minnisstæð einlæg gleði Arnar yfir nýjum og áhugaverðum mæliniðurstöðum og ekki var hjá því komist að hrífast af smitandi áhuga hans á fyrstu Mössbauer-rófunum, sem bárust frá reikistjörnunni Mars í janúar 2004.
Örn Helgason var farsæll vísindamaður og kennari, sem hafði nær undantekningarlaust góð og uppbyggileg áhrif á sér yngri samstarfsmenn. Jákvæð viðhorf hans og stuðningur við verkefni þeirra gat oft skipt sköpum, þegar á reyndi. - Ég kveð hann með þakklæti og söknuði.
Myndir og minningabrot
Örn Helgason, eins og ég man best eftir honum. Þarna er hann að halda fyrirlestur um Mössbauer-mælingar á ráðstefnu Eðlisfræðifélagsins á Nesjavöllum haustið 1994. Ljósmynd: Vésteinn Rúni Eiríksson.
Örn við eðlisfræðikennslu í MR, sennilega árið 1966. Ljósmynd: Pjetur Maack.
Forsíðan á hinni skemmtilegu og fallegu bók Reikistjörnurnar eftir Carl Sagan og fleiri, sem kom út árið 1967 í ágætri þýðingu Arnar. Þarna var um ákaflega frískandi lesningu að ræða, sérstaklega í samanburði við hina þurru yfirferð í stærðfræðilegri stjörnufræði, sem mér og bekkjarfélögum mínum var boðið uppá í MR.
Örn á þáverandi skrifstofu sinni í kjallara Raunvísindastofnunar í janúar 1966. Mynd úr viðtali við hann í Sunnudagsblaði Tímans.
Forsíðan á grein Arnar um kennslu í eðlisfræði og efnafræði í tímaritinu Menntamálum árið 1972. Enn má greina merki um áhrif hans á verklega kennslu í eðlisfræði á öllum skólastigum hér á landi, allt frá grunnskólum til háskóla.
Á fyrri hluta níunda áratugarins vann Örn ásamt öðrum að hönnun, smíði og uppsetngu íslenskrar vindmyllu í Grímsey. Því miður heppnaðist þetta verkefni ekki ekki sem skyldi og vindmyllan kom aldrei að fullu gagni vegna bilana og ýmissa annarra ástæðna. Mynd: Morgunblaðið.
Örn við mælingar á Mössbauer-hrifum á Raunvísindastofnun, sennilega um miðjan níunda áratuginn. Mynd úr ritinu Í hlutarins eðli: Afmælisrit til heiðurs Þorbirni Sigurgeirssyni prófessor frá 1987.
Margar af þekktustu greinum Arnar voru samdar í samvinnu við efnafræðinginn Frank J. Berry og samstarfsmenn þeirra. Myndin er af þeim félögum, Erni og Frank, á ráðstefnu í Garmisch-Partenkirchen í Þýskalandi haustið 1999.
Eitt áhugaverðasta Mössbauer-verkefnið, sem Örn kom að, tengdist reikistjörnunni Mars. Það snerist um samanburð á fyrstu Mössbauer-rófunum, sem þaðan bárust árið 2004, og hans eigin rófmælingum á íslensku bergi. Um þetta er meðal annars fjallað í tveimur íslenskum greinum Arnar og samstarfsmanna frá 2004. Sjá hér og hér.
Örn (lengst til hægri) við doktorsvörn nemanda síns, Sigurðar Emils Pálssonar, haustið 2012. Á myndinni eru frá vinstri: Guðmundur G. Haraldsson þáverandi forseti Raunvísindadeildar, Sigurður Emil, Graeme Shaw andmælandi, Sigurður M. Magnússon meðlimur doktorsnefndar og loks leiðbeinendur Sigurðar, þau Brenda J. Howard og Örn. Á myndina vantar andmælandann Andrew N. Tyler, sem tók þátt í athöfninni í gegnum fjarfundarbúnað. Mynd: Háskóli Íslands.