Niels Bohr lést hinn 18. nóvember 1962, þá nýorðinn 77 ára. Fréttin barst fljótt um heim allan, þar á meðal til Íslands:
- Vísir, 19. nóv: Niels Bohr látinn.
- Þjóðviljinn, 20. nóv: Niels Bohr látinn: „Hann var mestur eðlisfræðingur síðan Einstein leið“.
- Morgunblaðið, 20. nóv: Niels Bohr látinn.
- Tíminn, 20. nóv: Niels Bohr látinn.
Fljótlega birtust svo minningargreinar í íslenskum dagblöðum:
- Alexander Jóhannesson, Mbl, 22. nóv: Niels Bohr – minning.
- Reykjavíkurbréf, Mbl, 25. nóv: Nafnkunnasti vísindamaður Norðurlanda.
- Þjóðviljinn, 28. nóv: Minningarsíða um Bohr.
- Magnús Magnússon, Vísir, 10. des: Niels Bohr.
Erlendis var Bohrs minnst með margvíslegum hætti, meðal annars með minningarræðum, minningargreinum, minningarþingum og minningarritum. Hér eru nokkur dæmi:
- Weisskopf, V.F., 1962: Niels Bohr.
- Møller, C., 1962: Niels Bohr.
- Minningarorð í Physics Today, jan 1963: Niels Bohr.
- American Physical Society, 22. apríl 1963: Niels Bohr Memorial Session (sjá einnig hér).
- Hansen, K.G., et al. (ritstj.), 1963: Niels Bohr: Et Mindeskrift. (Sjá einnig hér.)
- Commemoration Meeting for Niels Bohr, Copenhagen, July 8-13, 1963.
- Crockcroft, J.D., 1963: Niels Henrik David Bohr, 1885-1962.
- Kemmer, N., 1964: Niels Henrik David Bohr, Hon.F.R.S.E. - RSE Obituary.
- Rozental, S. et al. (ritstj.), 1964: Niels Bohr: hans liv og virke fortalt af en kreds af venner og medarbejdere.
Svo merkilega vildi til, að tæpum tveimur mánuðum fyrir lát Bohrs opnaði hin merka stofnun, The American Institute of Physics, bóka- og skjalasafnið The Niels Bohr Library & Archives (um ástæðuna fyrir nafngiftinni má lesa hér).
Eins og sjá má á heimildaskránni í VI. kafla eru menn enn að skrifa um Bohr og áhrif hans á þróun eðlisfræði og heimspeki á tuttugustu öld. Nafn hans er þó ekki lengur jafn þekkt og áður, ólíkt því sem gerst hefur með vin hans, Einstein. Ástæðurnar eru eflaust margar, en eins og fram kom í II. kafla tel ég, að F. Wilczek hafi hitt naglann á höfuðið í greininni What Did Bohr Do? frá 1992, þar sem segir (bls. 347):
In the ordinary course of their training most physicists, let alone others, may get an insufficient appreciation of Bohr‘s contribution. It is because his most characteristic work was in provisional theories, often of a semi-phenomenological character, whose technical content has been largely superseded. Even in areas of interpretation of quantum mechanics, where his ideas are still very much alive, it seems most unlikely that a doctrine of limitation and renunciation, however revolutioary and constructive in its time, can satisfy ambious minds or endure indefinitly. Like the rest it will be digested and transformed and in its new form no longer bear Bohr‘s distinctive mark or name explicity. Yet, as his contemporaries realized, no one will have contributed more to the finished product.
Í fyrri köflum hefur þegar komið fram, að verk Níelsar Bohr snerta okkur Íslendinga á marga og mismunandi vegu. Þar ber væntanlega hæst aðkomu hans að upphafi og þróun skammtafræðinnar og notkun hennar í eðlisfræði og efnafræði. Sú þekking, sem hann átti svo ríkan þátt í að skapa og móta, reyndist vera stökkpallur fyrir sívaxandi skilning mannkynsins, ekki aðeins á innsta eðli efnis og og orku á jörðinni, heldur í öllum hinum sýnilega heimi. Afleiðingin af þeirri þekkingarsköpun hefur síðan verið lykillinn að svo til öllum mikilvægustu tækniframförum í mannheimum, allt frá fyrri hluta tuttugustu aldar.
Frumkvöðullinn Þorbjörn Sigurgeirsson hlaut þá menntun og þjálfun á eðlisfræðistofnun Bohrs, sem gerði honum kleift að leggja grunninn að kennslu og rannsóknum í eðlisfræði við Háskóla Íslands á sjötta og sjöunda áratugi tuttugustu aldar. Í kjölfarið sóttu margir aðrir íslenskir eðlisfræðingar einnig menntun sína til stofnunar Bohrs og unnu síðan ásamt Þorbirni og fleirum að frekari þróun eðlisfræðinnar á Íslandi.
Eftir seinni heimsstyjöldina vann Bohr ötullega að uppbyggingu og skipulagi rannsókna í kjarneðlisfræði og öreindafræði, ekki aðeins heima fyrir í Danmörku, heldur einnig á vettvangi Evrópu og á Norðurlöndunum sérstaklega. Þar nutum við Íslendingar góðs af, eins og rætt er um í IV. kafla.
Í lifanda lífi hlaut Niels Bohr margs konar verðlaun og viðurkenningar fyrir störf sín, auk þess að vera gerður að heiðursdoktor við 30 háskóla og heiðursfélaga í 24 vísindafélögum. Þá er nafn hans tengt ýmsum hugtökum, stofnunum og fyrirbærum. Eftir lát hans, hefur bæði danska þjóðin og alþjóðasamfélag vísindamanna, einkum eðlisfræðinga og efnafræðinga, heiðrað minningu þessa merka brautryðjanda við margvísleg tækifæri. Í því, sem á eftir fer, verður minnst á nokkra slíka atburði, lesendum til fróðleiks og skemmtunar.
~
Minningu og arfleifð Bohrs haldið á lofti
Niels Bohr hefði orðið áttræður árið 1965, hefði hann lifað. Af því tilefni fékk hin þekkta eðlisfræðistofnun, sem hann hafði komið á fót á árunum 1920-21, nýtt nafn og hefur síðan borið heitið Niels Bohr Institutet.
Svíar gáfu út fimm frímerki árið 1982 til að minnast Nóbelsverðlauna helstu frumkvöðla skammtafræðinnar. Eitt þeirra var helgað Níelsi Bohr, sem hlaut verðlaunin 1922:
Hin fjögur tengdust verðlaunum þeirra Louis de Broglie (1929), Werners Heisenberg (1932), Erwins Schrödinger (1933) og Pauls Dirac (1933). Sjá nánar hjá M.A. Morgan, 2006: A Postage Stamp History of the Atom, Part II: The Quantum Era (bls. 41).
Aldarafmæli Bohrs 1985
Árið 1985 var haldið veglega upp á 100 ára afmæli Bohrs víða um heim, meðal annars með ráðstefnum, útgáfu rita af ýmsu tagi og öðrum uppákomum.
Sem dæmi má nefna, að Danir gerðu Niels Bohr skjalasafnið formlega að sjálfstæðri stofnun, áratugum eftir að safnið hafði í raun hafið starfsemi. Jafnframt gáfu þeir út sérstakt frímerki með mynd af Bohrhjónunum, Margrethe og Niels.
Í nóvember hélt UNESCO ráðstefnu í París um framlag Bohrs til raunvísinda og alþjóða-samvinnu (hér má finna nokkur erindanna). Jafnframt gaf stofnunin út fróðlegan bækling, Niels Bohr and the Infinitely Small og efndi til sérstakra verðlauna, kennd við Bohr.
Hér er svo listi yfir nokkur ráðstefnurit og önnur verk, gefin út í tilefni aldarafmælisins:
- Boer, J. de, E. Dal & Ulfbeck (ritstj.), 1986: The Lesson of Quantum Theory: Niels Bohr Centenary Symposium, October 3-7, 1985.
- Christmas-Møller, W., 1985: Niels Bohr og atomvåbnet.
- Feshbach, H.,T. Matsui & A. Oleson (ritstj.), 1988: Niels Bohr: Physics and the World.
- French, A.P. & P.J. Kennedy (ritstj.), 1985: Niels Bohr: a centenary volume.
- Nørretranders, T., 1985: Det udelelige: Niels Bohrs aktualitet i fysik, mystik og politik.
- Rozental, S., 1985: NB, Erindringer om Niels Bohr. Gyldendal.
- Rüdinger, E. & fl., 1985: Niels Bohr og den moderne atomfysik.
- Becker-Larsen, L., 1985: Atomfysik og virkelighed (42 mín. kvikmynd).
- John, O., 1985: Niels Bohr (75 mín. kvikmynd).
Reykjavíkurmálþingið 1985
Hér á landi stóðu Eðlisfræðifélag Íslands, Félag áhugamanna um heimspeki og Norræna húsið að málþinginu Niels Bohr 100 ára, sem haldið var í Norræna húsinu 19. og 20. október.
Skömmu eftir að þinginu lauk birti Þorsteinn Vilhjálmsson eðlisfræðingur, sem unnið hafði ötullega að undirbúningi atburðarins, stutta grein í NT undir heitinu Hvað í ósköpunum er skammtafræði? Nokkur tími átti þó enn eftir að líða þar til tvö erindi af þeim sex, sem haldin voru á þinginu, komu á prenti, reyndar aukin og endurbætt:
- Jakob Yngvason, 1987: „Skammtafræði og veruleiki.“ Í bókinni Í hlutarins eðli: Afmælisrit til heiðurs Þorbirni Sigurgeirssyni prófessor, bls. 401–428.
- Þorsteinn Vilhjálmsson, 2009: Skammtafræði í ljósi vísindasögu og heimspeki.
Árið 1997
Árið 1997 gerðust tveir atburðir, sem vert er að nefna, en ekki tengdust á nokkurn hátt tímamótum í lífi Bohrs. Annars vegar gaf danski seðlabankinn út 500 kr peningaseðil með mynd af meistaranum reykjandi pípu. Seðillinn er enn í gildi.
Hins vegar ákvað sérstök orðanefnd eðlisfræðinga, eftir miklar og strangar umræður árið 1997, að gefa óstöðugu frumefni, sem fundist hafði í kringum 1980, nafnið Bohrín (Bohrium). Þess ber að geta, að þetta frumefni er hvergi að finna í náttúrunni og til að búa það til, þarf alveg sérstakar aðstæður.
Leikritið Kaupmannahöfn eftir Michael Frayn - 1998
Rúmlega ári eftir, að Þjóðverjar höfðu hertekið Danmörku vorið 1940, kom Heisenberg, einn af bestu vinum Níelsar Bohr, í stutta ferð til Kaupmannahafnar. Á meðan á dvölinni stóð, mun hann hafa heimsótt Eðlisfræðistofnunina nokkrum sinnum, en aðeins átt einkasamtal við Bohr í eitt skipti. Þar mun hagnýtingu kjarnorkunnar hafa borið á góma, en nákvæmlega hvernig, er enn óvíst. Þó er vitað, að Bohr krossbrá við eitthvað, sem Heisenberg sagði, sleit samtalinu og skildi Þjóðverjann einan eftir. Svo virðist sem þessi fundur hafi valdið vinslitum þeirra félaga, alla vega af Bohrs hálfu. Sem kunnugt er, flúði Bohr undan ofsóknum nazista seinni hluta ársins 1943 og margir samstarfsmanna hans fylgdu í kjölfarið, þar á meðal Þorbjörn Sigurgeirsson (sjá lok II. kafla og kafla IVa).
- Jungk, R., 1958 (þýska frumútgáfan kom 1956): Brighter than a Thousand Suns: A Personal History of the Atomic Scientists. (Sjá einnig hér.)
- Powers, T., 1993: Heisenberg's War: The Secret History of the German Bomb.
- Bernstein, J., 1995: What Did Heisenberg Tell Bohr about the Bomb?
- Schwarz, S., 2020: The occupation of Niels Bohr’s Institute 6 December 1943 – 3 February 1944
Þrátt fyrir að áðurnefnt samtal Bohrs og Heisenbergs hafi lítið sem ekkert sögulegt gildi, varð það tilefni mikillar umræðu, þegar fram liðu stundir, ekki síst eftir að leikritið Copenhagen eftir enska rithöfundinn og leikritaskáldið Michael Frayn hafði verið sett á svið í London (1998) og New York (2000).
Leikverkið sló hressilega í gegn og var sýnt víða um lönd á næstu árum. Í Danmörku var það fyrst sett upp í Betty Nansen leikhúsinu árið 1999 og síðan aftur í Konunglega leikhúsinu í árslok 2022. Það var svo leiklesið hér á landi árið 2009, eins og síðar verður vikið að.
Hér má hlusta á útsendingu BBC Radio 3 á Copenhagen frá árinu 2013. Persónur og leikendur: Margrethe Bohr (Greta Scacchi), Niels Bohr (Simon Russell Beale) og Werner Heisenberg (Benedict Cumberbatch).
Í verkinu er farið frekar frjálslega með staðreyndir, enda er um leikrit að ræða, en ekki sagnfræðirit. Frekari umræður um leikritið sjálft, fund Heisenbergs og Bohrs, smíði fyrstu kjarnorkusprengjunnar, kjarnorkuvána og siðferðilega skyldu vísindamanna má meðal annars finna í eftirtöldum ritunum:
- Pais, A. & M. Frayn, 2000: What Happened in Copenhagen?: A Physicist's View and the Playwright's Response.
- Cassidy, D.C., 2000: A Historical Perspective on Copenhagen.
Umfjöllunin varð að lokum til þess, að Bohr-fölskyldan fór þess á leit við Niels Bohr skjalasafnið, að það birti þau gögn um fundinn fræga, sem varðveitt voru í safninu. Það var gert í febrúar 2002: Release of Documents Relating to 1941 Bohr-Heisenberg Meeting. Við það skapaðist að sjálfsögðu enn meiri umræða:
- Sweet, W., 2002: The Bohr Letters: No More Uncertainty.
- Seitz, F., 2002: Viewpoint: Letters Reveal New Insights Into the Bohr-Heisenberg Meeting.
- Gottstein, K., 2002: New insights? Heisenberg’s visit to Niels Bohr in 1941 and the Bohr letters.
- Holton, G., 2004: Bohr, Heisenberg, and What Michael Frayn’s “Copenhagen” Tries to Tell Us.
- Huxen, K., 2011: The Mysterious Meeting between Niels Bohr and Werner Heisenberg.
- Wellerstein, A., 2016: Historical thoughts on Michael Frayn’s Copenhagen.
Inn í allt þetta blönduðust einnig margvíslegar vangaveltur um þátttöku Heisenbergs og fleiri eðlisfræðinga í tilraunum nazista til að smíða eigin kjarnorkusprengju. Þær umræður fengu byr undir báða vængi fljótlega eftir að hin svokölluðu Farm Hill gögn voru gerð opinber í ársbyrjun 1992:
- Bernstein, J., 1992: The Farm Hall Transcripts: The German Scientists and the Bomb.
- Goldberg, S. & T. Powers, 1992: Declassified Files Reopen "Nazi Bomb" Debate.
- Rose, P.L., 1998: Heisenberg and the Nazi Atomic Bomb Project: A Study in German Culture.
- Bethe, H.A., 2000: The German Uranium Project.
- Cassidy, D.C., 2009: Beyond Uncertainty: Heisenberg, Quantum Physics, and the Bomb.
- Gottstein, K., 2016: Werner Heisenberg and the German Uranium Project 1939 - 1945. Myths and Facts.
- Dahn, R., 2022: The Elusive Truth of Farm Hall.
Leiklesturinn í Reykjavík 2009
Ef ég man rétt, mun það hafa verið Þorsteinn Vilhjálmsson eðlisfræðingur og vísinda-sagnfræðingur, sem fyrstur vakti athygli nafna síns, Þorsteins Gunnarssonar leikara og arkitekts, á leikriti Frayns um Kaupmannahafnarfundinn fræga. Það mun svo aftur hafa orðið til þess, að Árni Bergmann þýddi verkið á íslensku og Vonarstrætisleikhúsið tók það til leiklestrar í Iðnó í janúar 2009.
- Fréttablaðið, 8. jan 2009: Vigdís komin hringinn.
- Morgunblaðið, 9. jan 2009: Með þessa bakteríu.
- Fréttablaðið, 11. jan 2009: Örlög mikilmenna.
Þessi listviðburður virðist ekki hafa vakið sérlega mikla athygli hér heima, en María Kristjánsdóttir skrifaði þó gagnrýni í Lesbók Morgunblaðsins, 24. jan 2009: Um óvissu allra hluta.
125 ára afmæli Bohrs 2010
Árið 2010 hefði Niels Bohr orðið 125 ára og af því tilefni efndi Niels Bohr stofnunin til nýrra verðlauna, The Niels Bohr Institute Medal of Honour, honum til heiðurs.
Rússar sáu líka ástæðu til að minnast þessara tímamóta í tímariti rússnenska vísindafélagsins:
- Shcherbakov, R.N., 2010: A Man of the Greatest Clearness of Thought: On the 125th Anniversary of the Birth of Niels Bohr.
50 ára ártíðin 2012
Árið 2012 var liðin hálf öld frá því Niels Bohr lést. Af því tilefni birti tímaritið ChemistryViews stutta frétt og Afríkuríkið Gínea gaf út þrjú frímerki með mynd af Bohr með þrjá aðra eðlisfræðinga í bakgrunni (Heisenberg, Oppenheimer og Einstein). Gínea er ekki eina þróunarríkið, sem gefið hefur út frímerki með myndum af Níelsi Bohr á undanförnum árum, hver svo sem ástæðan kann að vera.
Hinn 7. október 2012 breytti Google einkennistákni sínu tímabundið með svokölluðu Google rissi til að minnast 127 ára afmælis Bohrs. Þeir, sem það ákváðu, hafa sennilega ekki haft hugmynd um 50 ára ártíðina.
Líklega hafa margir Íslendingar komið auga á Google rissið á sínum tíma, en hvort það hefur vakið þá til frekari umhugsunar skal ósagt látið.
Aldarafmæli Bohr-atómsins 2013
Á þessum tímamótum birti tímaritið Nature skemmtilega forsíðumynd af Bohr-atóminu með Bohr sjálfan í miðjunni:
Eðlisfræðifélag Evrópu setti Bohr-stofnunina á minjaskrá sína og Bandaríska eðlisfræðistofnunin gaf út myndskreytt dagatal fyrir árið 2013, helgað Bohr-atóminu:
Danir héldu aðsjálfsögðu upp á afmælið með glæsibrag. Meðal annars voru gerðar tvær kvikmyndir:
- Experimentarium & Niels Bohr Archive, 2013: 100 years anniversary for Niels Bohr's Atomic Model (5:35).
- Thomsen, 2013: Niels Bohr - danskeren der forandrede verden (40 mín).
Ráðstefnur voru haldnar:
- Science, Technology and Society in the Light of Niels Bohr's Thoughts.
- 100 years of the Bohr atom, 1913–2013.
Lágmynd úr bronsi var afhjúpuð á Niels Bohr stofnuninni í maí 2013. Hún sýnir fjóra Nóbelsverðlaunahafa, sem allir voru starfsmenn stofnunarinnar til lengri tíma:
Hinn 7. október 2013 gaf danski seðlabankinn út nýja 20 kr mynt með Margréti Þórhildi Danadrotningu á framhliðinni, en bakhliðina prýða til skiptis táknmyndir af afrekum þekktustu raunvísindamanna Dana, þeirra Níelsar Bohr, H.C. Ørsteds, Óla Rømer og Týchós Brahe:
Ýmis rit voru gefin út í tilefni aldarafmælisins, m.a.:
- Aaserud, F. & J.L. Heilbron, 2013: Love, Literature and the Quantum Atom: Niels Bohr's 1913 Trilogy Revisited.
- Aaserud, F. & H. Kragh (ritstj.), 2013: One Hundred Years of the Bohr Atom: Proceedings from a Conference.
- Bruun, L., F. Aaserud & H. Kragh (ritstj.), 2013: Bohr på ny.
- Darrigol, O. et al. (ritstj.), 2013: Niels Bohr, 1913-2013.
- Kragh, H., 2012: Niels Bohr and the Quantum Atom: The Bohr Model of Atomic Structure 1913-1925.
- Schwarz, W.H.E., 2013: 100th Anniversary of Bohr's Model of the Atom.
Niels Bohr stofnunin 100 ára 2021
Undirbúningurinn fyrir aldarafmæli Bohr-stofnunarinnar var kominn á fullt, þegar hinn alræmdi covid-faraldur skall á og setti allt úr skorðum. Dönum tókst þó að gera sér glaðan dag, en vegna pestarinnar var ákveðið að flytja hluta dagskrárinnar yfir á næsta ár og tengja hana hátíðarhöldum í tilefni þess, að þá voru liðin 100 ár frá því Niels Bohr fékk Nóbelsverðlaunin í eðlisfræði.
- Ramskov, J., 2021: Niels Bohr Institutet fylder 100 år.
- Savin, S., 2022: Niels Bohr Institutet fejrer 100 år: »Nu er vi gået videre og arbejder med det, der skal forme fremtiden«
Það kastaði nokkurn skugga á hátíðarhöldin, að dönsk yfirvöld höfðu ákveðið það tíu árum áður, að Niels Bohr stofnunin skyldi flutt í nýtt húsnæði 2016. Árið 2014 hófst reyndar furðuleg atburðarás, sem tafði verkið svo mjög, að því er ekki enn lokið. Um þá töf má lesa í grein S. Frandsens frá 2022: Overblik: Striden om Niels Bohr Bygningen. Síðast, þegar færsluhöfundur vissi, voru starfsmenn stofnunarinnar ekki enn byrjaðir að pakka niður bókum og blýöntum. Áhugasamir geta fundið frekari smáatriði þessarar óskemmtilegu hrakfallasögu í eftirtöldum greinum:
- Christiansen, D., 2017: Niels Bohr Institutet skal flytte.
- Richter, L., 2020: Københavns Universitet: »Den ekstra husleje for Niels Bohr-byggeriet svarer til, at vi skal fyre 170 professorer«.
- Sommer, M., C. Frederiksen & J. Knudsen, 2021: Så er den gal igen: Ny skandale rammer skandalebyggeri.
- Sommer, M., 2022: Skandalebyggeri står til at koste KU milliarder - nu kaster regeringen en redningskrans.
Öld liðin frá Nóbelsverðlaununum 2022
Í upphafi I. kafla var fjallað all ítarlega um hátíðarhöldin 2022 og óþarft er að endurtaka þá lýsingu hér. Til viðbótar má þó geta þess, að Kaupmannahafnarháskóli hélt heljarmikla alþjóðlega ráðstefnu, Open Science and Global Dangers, til heiðurs Bohr, og í ársbyrjun 2023 var frumsýnd í Kaupmannahöfn ný heimildarmynd með nafninu Niels Bohr: Verdens bedste menneske.
Ár skammtafræðinnar 2025?
Að lokum skal geta þess, að Alþjóðasamband eðlisfræðinga (IUPAP) hefur nú þegar farið þess á leit við UNESCO og Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, að árið 2025 verði útnefnt alþjóðlegt ár skammtafræðinnar (the International Year of Quantum Science and Technology). Sjá nánar hér: Proposal for an International Year of Quantum Science and Technology. Áætlað er, að tillagan verði tekin til lokaafgreiðslu haustið 2023.