Ferð forseta MDE, Róberts Spanó, til Tyrklands hefur verið fréttaefni síðustu daga og þá ekki síst sú ákvörðun hans að þiggja heiðurdoktorsnafnbót frá háskólanum í Istanbul. Af innlendum og erlendum miðlum verður ráðið að margir telja að þetta hafi tæpast verið við hæfi.
Á þessu máli eru ýmsar hliðar. Fyrst er til þess að taka að Tyrkland hefur, að mati margra, lengi verið svarti sauðurinn í samstarfi ríkja á vettvangi Evrópuráðsins. Hafa umræður um hvort Tyrkland sé yfirhöfuð gjaldgengt í þessu samstarfi verið þrálátar. Niðurstaðan af þessu hefur þó, með réttu, ávallt verið sú að vænlegra sé fyrir mannréttindi þar í landi og fyrir tyrkneska borgara að hafa Tyrkland með. Hafa kærur einstaklinga til MDE skilað fjölmörgum þeirra góðum árangri í stórum málum og smáum.
Staða mannréttindamála í Tyrklandi er slæm eins og oft hefur komið fram. Lögmenn sem gæta hagsmuna umbjóðenda eru ofsóttir og fangelsaðir. Sama á við um blaðamenn og fleiri, þar með talda háskólakennara, sem tjá sig opinberlega um stöðu mannréttindamála. Þá hafa fjöldi dómara verið hraktir úr embætti. Er þá fátt eitt nefnt. Vitnisburður um slæma stöðu mannréttindamála í Tyrklandi er sú staðreynd að fyrir MDE bíða nú þúsundir mála afgreiðslu. Sjálfur átti höfundur þess kost á árinu 2017 að tala á fundi tyrknesku lögmannasamtakanna í Ankara þar sem staða mannréttinda var rædd og meðal annars hlutverk MDE. Höfðu margir lögmenn þar heldur ófagra sögu að segja. Minn boðskapur var sá að MDE væri veik stofnun við svona aðstæður og illa til þess fallin að hafa skjót og merkjanlega áhrif í krísuástandi af því tagi sem segja má að hafi skapast í Tyrklandi hin síðustu ár. Dómstóllinn hafi ekki yfir að búa tækjum og tólum sem geri honum það kleift. Þetta þarf auðvitað að rökstyðja betur, en verður ekki gert í þessari stuttu grein.
Þá að umræddri för forseta dómstólsins til Tyrklands. Fyrst er þess að geta að slíkar heimsóknir forseta dómstólsins og einstakra dómara eru í sjálfu sér eðlilegar og af mörgum ástæðum mjög æskilegar. Í þeim gefst tækifæri til að ræða við stjórnmálamenn, mannréttindasamtök, fræðimenn og fleiri til að minna á tilvist dómstólsins og hlutverk. Í þeim gefst oft ákjósanlegt tækifæri til að útbreiða þekkingu og vitund um mikilvægi mannréttinda og hlutverk MDE í þeim efnum. Þessar heimsóknir verða þó ávallt að vera á forsendum mannréttinda og virkrar verndar þeirra.
Ætla má að þegar boðið barst frá dómsmálaráðherra Tyrklands um að forseti dómstólsins héldi þangað í opinbera heimsókn hafi farið fram umræður innan dómstólsins um hvort rétt væri að þekkjast þetta boð á þessum tímapunkti hafandi í huga stöðu mála í Tyrklandi. Niðurstaðan varð bersýnlega sú að það væri rétt að gera. Frá sjónarhóli þess sem þetta skrifar eru fyrir því ákveðin rök þótt einnig séu rök gegn, einkum þau hvort þetta hafi verið rétti tímapunkturinn.
Má þar nefna að gríðarlegur málafjöldi frá Tyrklandi setur dómstólinn í vanda og getur haft lamandi áhrif á virkni hans. Úrlausnir hans í einstökum málum, jafnvel mörgum árum eftir að meint brot áttu sér stað eru augljóslega ekki til þess fallnar að bæta ástandið eins og það er nú. Af þessu sprettur meðal annars áhersla á að virk mannréttindavernd í einstökum ríkjum sé fyrst og fremst á forræði þeirra. Með heimsóknum af þessu tagi gefst tækifæri til að kynna dómaframkvæmd dómstólsins beint fyrir æðstu ráðamönnum og minna á skyldur þeirra samkvæmt mannréttindasáttmálanum til að taka mið af þeim í ákvörðunum sínum og hvetja þá til að bæta ráð sitt þar sem þess er þörf. Gera verður ráð fyrir að ákvörðun um að þekkjast boðið á þessum tímapunkti hafi byggst á þessum sjónarmiðum. Boðskapur mannréttindasáttmálans og dómstólsins hefur sjaldan átt meira erindi í Tyrklandi en einmitt nú. Allt er þetta þó mjög vandmeðfarið því allur umbúnaður slíkrar ferðar verður að vera skýr um að borgaraleg og pólitísk réttindi einstaklinga séu í forgrunni og þar sé enginn afsláttur veittur. Af umræðum má merkja að margir telja að þetta hafi ekki tekist sem skyldi og heimsóknin hafi í ríkari mæli en æskilegt væri hverfst um þá ráðamenn er mesta ábyrgð bera á ástandi mála í Tyrklandi en síður verið lögð áhersla á að tala með skýrum hætti til þeirra sem telja mannréttindi sín hafa verið fótum troðin. Ef það er rétt er það til þess fallið að veikja tiltrú margra tyrkneskra borgara á dómstólnum einmitt þegar mikil þörf er fyrir hið gagnstæða. Vonandi er þetta ekki rétt.
Þá að heiðursdoktorsnafnbótinni. Í siðareglum fyrir dómara mannréttindadómstólsins segir í 8. gr. „Favours and advantages: Judges shall not accept any gift, favour or advantage that could call their independence or impartiality into question.” Þá segir í 9. gr. “Decorations and honours: Judges may accept decorations and honours only where such acceptance does not give rise to a reasonable doubt as to their independence or impartiality. They should inform the President of the Court beforehand.
Samkvæmt þessu er dómurum við MDE ekki bannað að þiggja heiðursdoktorsnafnbætur, enda hafa þeir sumir þegið slíkar og mögulega fleirum verið boðnar þær en þeir afþakkað. Lagt er í hendur dómaranna að meta fyrir sitt leyti hvort þeir telji viðeigandi að þiggja slíkar vegtyllur. Við það mat ber þeim að hafa í huga að þær gefi ekki réttmætt tilefni til að draga í efa sjálfstæði þeirra og óhlutdrægni. Traust borgara aðildarríkja sáttmálans á dómstólnum, sem byggir starf sitt að langstærstum hluta á kærum frá einstaklingum, er í senn réttlæting og forsenda fyrir tilvist hans.