Ég man ekki til þess að hafa heyrt minnst á Þorstein Sæmundsson fyrr en á fögrum vordegi árið 1967. Þann dag gengum við bekkjarfélagarnir í 6S undir munnlegt stúdentspróf í stjörnufræði í MR. Kennari okkar í þeirri grein var Skarphéðinn Pálmason stærðfræðingur og prófdómarinn var Þorsteinn. Snemma um morguninn hafði það kvisast út meðal nemenda, að prófdómarinn væri ekki aðeins hámenntaður stjörnufræðingur við Háskóla Íslands, heldur jafnframt einstaklega nákvæmur og strangur í öllum sínum dómum. Ég var því með örlítinn hnút í maganum, þegar ég gekk að grændúkuðu prófborðinu og hef sjálfsagt ekki verið einn um það í nemendahópnum.
Prófið gekk þó ágætlega, þangað til ég var beðinn um að reikna út, hvað það tæki jörðina langan tíma að falla inn í sólina, ef hún staðnæmdist skyndilega á braut sinni. Ég notaði trikk, sem Skarphéðinn hafði minnst á í kennslustund (markgildið af brautarsporbaugi jarðar um sólu, þegar miðskekkjan stefnir á einn, er bein lína milli jarðar og sólar) og beitti síðan þriðja lögmáli Keplers til að finna falltímann (65 daga). Þorsteinn kvað svarið rétt, en vildi ekki samþykkja lausnaraðferðina. Af þessu spunnust nokkrar deilur, þar sem við Skarphéðinn stóðum saman gegn Þorsteini. Hann lét þó undan að lokum, með semingi þó.
Eg tel, að þessi litla dæmisaga lýsi nokkuð vel fyrstu kynnum margra af Þorsteini. Hann átti það til, ekki síst á yngri árum, að vera nokkuð snöggur upp á lagið, enda reglufastur og siðavandur maður með ákveðnar skoðanir og ófrávíkjanleg prinsipp. Á stundum gátu óvænt viðbrögð hans komið viðmælendum úr jafnvægi og jafnvel gert þá honum fráhverfa. Það var ekki fyrr en menn kynntust Þorsteini nánar, sem þeir áttuðu sig á, að þar fór í raun hinn vænsti maður með ríka réttlætiskennd og sterka sannleiksást. Hann var skarpgáfaður, rökvís og einbeittur heiðursmaður, sem vann öll sín verk af mikilli vandvirkni og var jafnframt ráðagóður með afbrigðum. Minnisgóður var hann og nákvæmni var honum í blóð borin. Hann var sannur vinur vina sinna og taldi það ávallt skyldu sína að upplýsa þá, sem og aðra samferðamenn, um vísindi sín, stjörnufræði, háloftafræði og tímatalsfræði. Þrátt fyrir að vera bæði viðkvæmur og hlédrægur að eðlisfari, var hann óhræddur við að tjá sig um margvísleg samfélagsmál, hvort heldur var í ræðu eða riti. Allar ritsmíðar hans, og þær eru margar, eru gagnorðar og fágaðar og bera þess glögg merki, að þar hélt einstaklega ritfær maður á penna.
Ég átti því láni að fagna að vinna í nánasta starfsumhverfi Þorsteins í um það bil fjóra áratugi og mat hann mikils, bæði sem starfsfélaga og vin. Þær svipmyndir, sem brugðið er upp hér á eftir eru þó, rúmsins vegna, lítið annað en stutt og gloppótt upptalning á nokkrum atriðum, sem mér hafa þótt hvað áhugaverðust á ferli hans. Aðrir eiga eflaust eftir að fjalla um fleiri mikilvæga þætti í lífi hans og starfi. Í þessu sambandi má einnig benda á vandaða vefsíðu Þorsteins sjálfs, þar sem meðal annars má finna ritaskrá hans, ferilskrá og minningar.
Háskólanám
Þorsteinn Sæmundsson var afburða námsmaður og margverðlaunaður sem slíkur. Frá átta ára aldri var stjörnufræði hans helsta áhugamál og þegar kom að háskólanámi, valdi hann að stunda hana sem aðalgrein til B.Sc. Honorsprófs við St. Andrews háskóla í Skotlandi, með stærðfræði, eðlisfræði og jarðfræði sem aukagreinar. Hann lauk því námi 1958 með ritgerðinni The Earth and the Sun – Solar-Terrestrial Relations.
Myndin sýnir Þorstein á skrifstofu aðalkennara síns, E.F. Freundlichs (sitjandi til hægri), í stjörnuturni St. Andrews háskóla. Freundlich var vel þekktur stjörnufræðingur á fyrri hluta tuttugustu aldar og hafði meðal annars, að beiðni Einsteins, gert (árangurslausar) tilraunir til að nema þyngdarlinsuhrif. Með þeim á myndinni er samstúdent Þorsteins, Elaine Williams. Á veggnum að baki Þorsteins hanga myndir af sólmyrkvanum fræga í Sobral árið 1919. Um stjörnufræðina í St. Andrews má lesa í grein A. Battens frá 2014: The Beginnings of Modern Astronomy at the University of St Andrews. Myndin er úr safni ÞS.
Að loknu B.Sc. prófi hóf Þorsteinn doktorsnám við Háskólann í London og fékk vinnuaðstöðu við stjörnuturn skólans í Mill Hill, þar sem leiðbeinandi hans, Clabon W. Allen, starfaði (sjá einnig hér). Doktorsritgerðin fjallaði um áhrif sólar á jörð, nánar tiltekið uppruna svokallaðra raðbundinna segulstorma, sem Þorsteinn varði árið 1962. Sama ár komu út eftir hann tvær vísindagreinar, sem talsvert var vitnað í á sínum tíma:
Þorsteinn við svokallaðan Radcliffe linsusjónauka í stjörnuturninum í Mill Hill árið 1959. Sjá í þessu sambandi eftirfarandi grein hans: Þegar ég fann Plútó. Mynd úr safni ÞS.
Norðurljósarannsóknir
Að loknu doktorsprófi kaus Þorsteinn að halda heim til Íslands í stað þess að stunda vísindarannsóknir erlendis. Hann hóf því störf við Eðlisfræðistofnun Háskólans árið 1963 með það fyrir augum að halda áfram rannsóknum á segulstormum og norðurljósum, eins og fram kemur í viðtali við hann í Morgunblaðinu í janúar 1963. Að beiðni Þorbjörns Sigurgeirssonar eðlisfræðings, tók hann jafnframt að sér rekstur segulmælingastöðvar-innar í Leirvogi, sem Þorbjörn hafði komið upp árið 1957 í tilefni Alþjóða-jarðeðlisfræðiársins.
Til að safna sem mestum upplýsingum um norðurljósin og hvetja Íslendinga til að fylgjast vel með þeim, gaf Þorsteinn út gagnlegan bækling um norðurljósaathuganir. Jafnframt sá hann lengi um rekstur norðurljósamyndavéla á Rjúpnahæð og við Egilsstaði.
Hér má lesa norðurljósakver Þorsteins í heild sinni.
Í þessu sambandi langar mig til að minnast á, að árið 1968 var ég í sumarvinnu hjá Þorsteini við talningar á mismunandi gerðum norðurljósa á myndskeiðum frá kvikmyndavélinni á Rjúpnahæð. Ég skrifaði forrit til að vinna úr mælingunum og skilaði niðurstöðunum til Þorsteins. Löngu seinna, árið 2012, birti hann eitt af línuritunum, sem ég hafði lagt drög að sumarið 1968, mér til mikilar ánægju:
Línuritið, sem Þorsteinn birti í greininni Norðurljós árið 2012. Sjá einnig grein hans Norðurljós - fróðleiksbrot frá sama ári.
Þorsteinn átti samvinnu við ýmsa erlenda rannsóknarhópa um háloftarannsóknir, þar á meðal á norðurljósum. Þeirra viðamest var rannsóknarsamvinna við japanska vísindamenn, sem komu hingað til lands af þeirri ástæðu, að Ísland var við endann á segulsviðslínu, sem náði alla leið til mælistöðva Japana á Suðurskautslandinu. Þorsteinn aðstoðaði Japanina meðal annars við að koma upp þremur mælistöðvum hér á landi og túlka með þeim mælingarnar. Úr þessu samstarfi kom fjöldi vísindagreina, sem taldar eru upp í ritaskrá Þorsteins.
Þorsteinn og Guðný, kona hans, ásamt nokkrum japönskum samstarfsmönnum, snæða kvöldverð að japönskum sið í Tokyo árið 1987. Sjá nánar hér. Mynd úr safni ÞS.
Leirvogsstöðin
Stór hluti af vinnutíma Þorsteins fór í að sinna segulmælingastöðinni í Leirvogi. Stöðin gekk í gegnum miklar breytingar eftir að Þorsteinn tók að sér umsjón hennar árið 1963, eins og sjá má í annál, sem hann tók saman árið 2022. Þegar hann fór á eftirlaun 2005 tók Gunnlaugur Björnsson stjarneðlisfræðingur við rekstrinum.
Þorsteinn við mælingar í Leirvogsstöðinni 1986.
Einn helsti aðstoðarmaður Þorsteins var hin indæla Þorgerður Sigurgeirsdóttir, sem hér sést við vinnu sína árið 1986. Allir, sem hana þekktu, minnast hennar með söknuði.
Hluti mælitækjanna í Leirvogsstöðinni í lok sjöunda áratugs tuttugustu aldar. Sjá nánar á vefsíðu ljósmyndarans, Ágústs H. Bjarnasonar verkfræðings.
Þorsteinn og aðstoðarmaður hans, Pálmi Ingólfsson rafmagnstæknifræðingur, við vinnu í Leirvogsstöðinni í upphafi tuttugustu og fyrstu aldar.
Leirvogsstöðin, um það leyti sem Þorsteinn lét formlega af störfum árið 2005.
Íslandsalmanakið
Útreikningur og umsjón Almanaksins var veigamikill hluti af starfi Þorsteins, allt frá árinu 1963, fyrst í samvinnu við Trausta Einarsson stjörnufræðing, síðan einn og óstuddur í fjörutíu ár og undir lokin í samvinnu við Gunnlaug Björnsson stjarneðlisfræðing. Í ritstjórnartíð Þorsteins óx Almanakið og dafnaði, eins og sjá má með samanburði á fyrstu og síðustu útgáfunni, sem hann kom að.
Fyrsta almanakið, sem Þorsteinn hafði umsjón með, var fyrir árið 1964 og hið síðasta fyrir árið 2023. Nánar má lesa um sögu almanaksins hér.
Þorsteinn með eintak af Almanaki um árið 2014.
Þorsteinn ásamt Jóni Atla Benediktssyni rektor Háskóla Íslands (lengst til vinstri) og eftirmanni sínum Gunnlaugi Björnssyni. Þetta er líklega ein síðasta myndinn, sem tekin var af Þorsteini. Hún er frá því í mars 2023 og tilefnið var, að veittur hafði verið styrkur úr Almanakssjóði til að festa kaup á safni Íslandsalmanaksins frá upphafsárinu 1837 til ársins 1874. Þess má geta hér, að á veraldarvefnum má skoða öll almanökin frá árunum 1875-2000.
Tímatalsfræði
Eitt helsta viðfangsefni Þorsteins var tímatalsfræði, ekki síst sá hluti, sem snýr að íslensku tímatali, bæði fyrr og síðar. Skýrasta dæmið um störf hans á því sviði var umsjón hans með Íslandsalmanakinu, sem áður var minnst á. Árið 1972 gaf hann einnig út merkt uppsláttarrit, Stjörnufræði – Rímfræði, sem á sínum tíma kom eins og sending af himnum ofan til allra þeirra, sem þá kenndu stjörnufræði (og rímfræði) í íslenskum framhaldsskólum.
Forsíða bókar Þorsteins, Stjörnufræði – Rímfræði, frá 1972. Um útgáfuna má lesa hér.
Í ritaskrá Þorsteins er talinn upp fjöldi annarra ritsmíða um tímatalsfræði. Sem dæmi má nefna eftirtaldar greinar:
Klukkan á Íslandi
Árið 1968 hafði Þorsteinn forgöngu um breyttan tímareikning á Íslandi í þá veru, að hér eftir ættu klukkur á landinu að vera stilltar eftir miðtíma Greenwich allt árið. Þetta var samþykkt á Alþingi og fyrirkomulagið hefur haldist óbreytt síðan. Óhætt mun þó að fullyrða, að aldrei hafi ríkt fullt sátt um málið meðal landsmanna. Það hefur því gerst oftar en einu sinni, að komið hafa fram lagafrumvörp og þingsályktunartillögur ásamt meðfylgjandi greinargerðum um breytingar á núverandi fyrirkomulagi. Eins og flestum mun kunnugt, hafa forsvarsmenn slíkra breytinga ekki enn haft erindi sem erfiði. Yfirlit um þessa sögu má finna hér.
Þessi skopmynd birtist í Morgunblaðinu, 12. apríl 1984, og sýnir Vilhjálm Egilsson, þá alþingismann, vekja Þorstein af værum blundi. Tilefnið var grein eftir Þorstein með titlinum Sumartíð í blómagarði Alþingis, þar sem fjallað var um þingsályktunartillögu Vilhjálms og fylgismanna hans.
Stjörnuskoðunarfélag Seltjarnarness
Vorið 1976 var Stjörnuskoðunarfélag Seltjarnarness stofnað og með því fengu íslenskir áhugamenn um stjörnufræði loksins vettvang til þess að koma saman og ræða hugðarefni sín. Frumkvæðið að þessu átaki átti þúsundþjalasmiðurinn Sigurður Kr. Árnason og naut hann þar mikilvægrar aðstoðar Þorsteins, sem sá um að velja bæði sjónauka og hvolfþak fyrir félagið. Jafnframt tók Þorsteinn að sér formensku í félaginu fyrsu árin (sjá meira um þau ár hér og hér). Hann sagði einnig frá stofnun félagsins í Raunvísi, skammlífu fréttabréfi Raunvísindastofnunar Háskólans, sem hann ritstýrði.
Stjörnuturn Stjörnuskoðunarfélagsins á þaki Valhúsaskóla á Seltjarnarnesi. Mynd: Snævarr Guðmundsson.
Fyrsta stjórn Stjörnuskoðunarfélags Seltjarnarness á fjörutíu ára afmæli félagsins árið 2016. Frá vinstri: Sigfús Thorarensen, Sigurður Kr. Árnason og Þorsteinn Sæmundsson. Sjá nánar hér.
Ljósbrot í lofthjúpi jarðar
Ein af þekktustu greinum Þorsteins á alþjóðavettvangi var birt í tímaritinu Sky and Telescope árið 1986. Þar setti Þorsteinn fram einfalda og nákvæma nálgunarformúlu fyrir ljósbrotið í andrúmsloftinu. Formúlan er talsvert notuð og er við hann kennd.
Sjá nánari umfjöllun um ljósbrotsformúlu Þorsteins í grein hans frá 1986: Atmospheric Refraction.
Sólmyrkvar
Frá fyrstu tíð lagði Þorsteinn mikla áherslu á að fylgjast með áhugaverðum fyrirbærum á himni, bæði að nóttu sem degi. Þar má meðal annars nefna fyrirbæri eins og norðurljós, vígahnetti og loftsteinadrífur, en ekki síður stjörnumyrkva og tunglmykva, svo ekki sé talað um hina tilkomumiklu sólmyrkva.
Myndin sýnir Þorstein í hópi bandarískra áhugamanna um sólmyrkva í frægri flugferð yfir hafið milli Íslands og Grænlands. Hann skipulagði ferðina til að geta fylgst með sólmyrkvanum 3. október 1986. Sjá nánari umfjöllun um þetta mikla ævintýri hér og hér.
Síðasti sólmyrkvi tuttugustu aldarinnar varð 12. ágúst 1999. Hann sást meðan annars í Reykjavík sem deildarmyrkvi og af því tilefni setti Þorsteinn upp aðstöðu fyrir starfsmenn Raunvísindastofnunar Háskólans til að fylgjast með uppákomunni. Myndin sýnir Þorstein og samstarfsmann hans, Jón Sveinsson rafmagnstæknifræðing, sitt hvoru meginn við öflugan linsusjónauka í eigu Þorsteins. Í bakgrunni standa nokkrir af starfsmönnum stofnunarinnar. Frásögn Morgunblaðsins af myrkvanum má finna hér, hér og hér.
Vorið 2003 kom bandaríski stjörnufræðingurinn, Jay M. Pasachoff, hingað til lands til að fylgjast með hringmyrkva á sólu, sem varð að morgni 31. maí 2003 (sjá hér og hér). Þessa mynd af okkur Þorsteini tók Pasachoff að loknum hádegisverðarfundi, sem haldinn var á Hótel Sögu í tilefni heimsóknarinnar. Í bakgrunni má sjá grilla í hvolfþak kennslusjónauka Háskóla Íslands á þaki Árnagarðs.
Stjarnvísindafélag Íslands
Þorsteinn var einn af stofnfélögum Stjarnvísindafélags Íslands og sótti hvern einasta fund þess, allt þar til hann fór á eftirlaun. Hann tók að sér ýmis mikilvæg verkefni fyrir félagið og var formaður þess um tíma.
Aðalfundur Stjarnvísindafélagsins í Norræna húsinu í desember árið 1998. Í gluggaröðinni á efri myndinni sitja frá vinstri: Vilhelm S. Sigmundsson, Þórir Sigurðsson, ósýnilegi maðurinn, Þorsteinn Vilhjálmsson og Gunnlaugur Björnsson. - Á neðri myndinni eru frá vinstri talið: Þorvaldur Ólafsson, Karl H. Jósafatsson, Lárus Thorlacius, Þorsteinn Sæmundsson og Margrét Ó. Björnsdóttir. Fyrir framan þau, yfir kollinum á Vilhelm, má sjá leifarnar af einkennistákni aðalfunda félagsins, hinni gómsætu rjómatertu. Ljósmyndari: Einar H. Guðmundsson.
Norræni stjörnusjónaukinn
Segja má, að straumhvörf hafi orðið í stjarnvísindarannsóknum Íslendinga í júlí árið 1997, en þá gerðist Háskóli Íslands aðili að norrænu samstarfi um stjörnusjónauka á La Palma, einni af Kanaríeyjunum. Stjarnvísindafélag Íslands hafði frumkvæði að aðildarumsókninni og meðal þeirra, sem áttu hvað mestan þátt í að koma málinu farsællega í höfn, var Þorsteinn Sæmundsson. Hann var jafnframt fullrúi Íslands í stjórn sjónaukans í nokkur ár.
Norræni sjónaukinn á La Palma
Björn Bjarnason menntamálaráðherra, Sveinbjörn Björnsson rektor Háskóla Íslands og Johannes Andersen stjórnarformaður NOTSA undirrita samninginn um aðild Íslands að samstarfinu um Norræna stjörnusjónaukann í júlí 1997. Að baki ráðamönnunum standa þeir Gunnlaugur Björnsson, Einar H. Guðmundsson og Þorsteinn Sæmundsson.
Nýyrðasmíð og orðanefndarstörf
Þorsteinn hafði alla tíð mikinn áhuga á íslensku máli og eftir hann liggur fjöldi nýyrða, einkum í stjörnufræði og tölvunarfræði. Þá smíðaði hann ýmis nýyrði í eðlisfræði og efnafræði. Hann var mikilvirkur meðlimur í orðanefnd Skýrslutæknifélags Íslands á árunum 1978 til 2013 og einn af höfundum Tölvuorðasafns félagsins. Hann sat og í Íslenskri málnefnd árin 2002-2005.
Mörg nýyrða hans í stjarnvísindum komu fyrst á prenti í bókinni Stjörnufræði – Rímfræði árið 1972. Hann var formaður orðanefndar Stjarnvísindafélags Íslands frá upphafi (1990) til dauðadags, og sá um prentútgáfu Orðaskrár úr stjörnufræði árið 1996.
Frá því hún fyrst kom út, hefur orðaskráin verið uppfærð reglulega, og nú má ávallt finna nýjustu útgáfuna á vef almanaksins: Orðaskrár úr stjörnufræði: Ensk-íslensk & Íslensk-ensk.
Alþýðufræðsla
Þorsteinn Sæmundsson var tvímælalaust fremsti alþýðufræðari Íslands í stjörnufræði, háloftafræði og tímatalsfræði á seinni hluta tuttugustu aldar. Afköst hans á því sviði voru sannast sagt ótrúleg, eins og sjá má með því að renna í gegnum ritaskrá hans á vefnum. Þótt ýmsar ritsmíðarnar séu stuttar og fyrst og fremst ætlaðar lesendum almanaksins til fróðleiks, þá eru þær, eins og hinar lengri, einstaklega vel unnar, hnitmiðaðar og auðlesnar.
Fyrir mína parta held ég mest upp á tvö af alþýðuritum Þorsteins. Annað er stjörnufræðihlutinn í Stjörnufræði – Rímfræði frá 1972, hitt er ritgerðin Drög að heimsmynd nútímans, sem kom út árið 1966, rétt um það leyti, sem byltingin mikla í vísindalegri heimsfræði var að hefjast fyrir alvöru. Aldur verkanna dregur þó ekki úr gildi þeirra í mínum huga. Bæði gefa þau einstaklega gott yfirlit yfir stöðu stjörnufræði og heimsfræði á þeim mikilvægu árum í lok sjöunda áratugs síðustu aldar, þegar ég var að hefja háskólanám mitt í raunvísindum.
Að lokum tek ég mér það bessaleyfi, að birta afrit af skemmtilegri ljósmynd, sem Ragnar Axelsson ljósmyndari tók af Þorsteini og Morgunblaðið birti með greininni Undur og ógnir himingeimsins í nóvember 1992.
Þorsteinn Sæmundsson og stjörnuhiminninn, veturinn1992.