Month: janúar 2021

Hugtakið „stafrænn tungumáladauði“ (digital language death) hefur tals­vert verið notað í umræðu um stöðu og lífvænleik tungumála upp á síðkastið. Það vísar til þess þegar tiltekin tungumál eða mállýskur verða smátt og smátt undir í stafrænum heimi – eru ekki nothæf eða notuð á netinu. Þar með missa þau notkunarsvið sem er sífellt að verða mikilvægara og þetta veikir málin óhjákvæmilega. Enginn vafi er á því að þetta er gagnlegt hugtak, en ýmislegt er enn óljóst í sam­bandi við merkingu þess og notkun. Það er t.d. óljóst hvort stafrænn dauði leiðir á endanum óhjákvæmilega til algers dauða, eða hvort tungu­mál getur lifað góðu lífi í raunheiminum þótt það verði undir á net­inu.

Ungverski málfræðingurinn András Kornai skrifaði þekkta grein um stafrænan tungumáladauða árið 2013. Þar tók hann nýnorsku sem dæmi um tungumál sem væri hlutfallslega margfalt minna notað á netinu en í raunheimi og virtist ekki eiga sér framtíð í stafrænum heimi. Nýlega sá ég mjög áhugaverða norska frétt um netverslun á nýnorskusvæði sem hættir að nota nýnorsku á vef sínum og skiptir yfir í bókmál til að vera sýnilegri á netinu. Miklu fleiri nota bókmálsmyndir í leit á netinu þannig að síður á nýnorsku koma síður upp. Verslunarstjórinn segir að vefurinn fái miklu fleiri heimsóknir eftir breytinguna. Þetta er skýrt dæmi um þróun í átt til stafræns dauða nýnorskunnar.

Staða íslenskunnar er vitanlega önnur en nýnorsku – í Noregi stendur valið milli tveggja opinberra og jafnrétthárra mála, bókmáls og nýnorsku, en ekki milli þjóðtungu og erlends máls eins og hér. En við þurfum samt að velta því fyrir okkur hvort eitthvað sambærilegt gæti gerst – eða sé að gerast – hér á landi. Eru einhver fyrirtæki eingöngu með vefsíður á ensku þótt markaðssetningu þeirra sé líka beint til Íslendinga? Notum við íslensk leitarorð á netinu þegar kostur er eða leitum við á ensku þótt við séum að leita að íslenskum vörum eða umfjöllunarefnum?

Þetta getur orðið vítahringur – eftir því sem enskan er meira notuð á vefsíðum og í leitum, þeim mun minni hvati er til að hafa góða vefi á íslensku. Þar að auki er hætt við að algrím leitarvélanna leiði til þess að vefsíður á íslensku komi síður upp. Hugsum út í þetta – notum íslensku þar sem kostur er!

Nýlega var mér bent á að ungt fólk væri farið að nota hliðiná í stað sambandsins við hliðina á, t.d. ég stóð hliðiná henni, húsið er hliðiná búðinni. Ég hafði ekki tekið eftir þessu en slæðingur af dæmum finnst með gúgli og í Risamálheildinni eru 17 dæmi. Talsvert fleiri dæmi, 76 talsins, eru um við hliðiná, þar sem fyrri forsetningin heldur sér en nafnorðið og sú seinni renna saman. Slíkur samruni er vitaskuld fullkomlega eðlilegur í framburði en venjulega ekki viðurkenndur í ritmáli, þar sem reglan er sú að fara eftir uppruna – þótt stundum sé ritað oní, niðrí, uppí o.fl. samræmist það ekki ritreglum.

Elstu dæmin sem ég finn á tímarit.is um að hliðiná sé skrifað í einu lagi eru frá 1983 – í smásögu þar sem fjölmörg önnur dæmi eru um að sambönd sem eiga að vera í tvennu lagi samkvæmt stafsetningarreglum séu í einu orði, s.s. bakvið, inná, þarsem, einsog o.fl. Kringum aldamótin fer svo að sjást dálítið af dæmum um hliðiná, yfirleitt með við á undan. Ekki er ástæða til að ætla að sú fjölgun sýni einhverja breytingu á framburði þessa sambands eða tilfinningu málnotenda fyrir því, heldur ber hún væntanlega vott um að stafsetningarreglum sé ekki fylgt jafnstíft eftir.

Elsta dæmi sem ég hef fundið um hliðiná eitt og sér er í lesendabréfi í Morgunblaðinu 1998 þar sem bréfritari segir frá reynslu sinni af nýrri tegund strætisvagna: „Þegar hann svo lagði af stað sá ég strax eftir því að hafa ekki tekið eyrnahlífar með mér, þar sem ég hafði sest hliðiná vélinni.“ Auk áðurnefndra dæma í Risamálheildinni eru einstöku dæmi um það í blöðum og tímaritum frá allra síðustu árum að hliðiná sé notað á þennan hátt, sem sjálfstæð forsetning án við. Og þetta hefur líka sést í prentuðum bókum.

Í sjálfu sér er þetta mjög eðlilegt. Við höfum sérstakar forsetningar fyrir ýmiss konar afstöðu milli fólks og hluta – á, undir, yfir, hjá, við o.fl. Stundum er ekki til eitt orð fyrir einhverja afstöðu, heldur notað orðasamband, en það hefur þá tilhneigingu til að styttast eða renna saman eins og áður eru nefnd dæmi um – oná, niðrí, bakvið. Í þessu tilviki er um að ræða þriggja orða samband þar sem fyrsta orðið, við, er mjög áherslulítið í framburði og leggur í raun lítið af mörkum til merkingarinnar og því eðlilegt að það falli brott.

Það er ekki einsdæmi að forsetningar verði til á þennan hátt. Hér var áður nefnt bak við sem á að rita í tvennu lagi samkvæmt uppruna og er oftast ritað þannig, en eðlilegast væri að líta á sem eitt orð, forsetninguna bakvið. Sambandið hefur reyndar oft verið ritað í einu lagi – á tímarit.is eru hátt í 19 þúsund dæmi um bakvið, allt frá því snemma á 19. öld. Upprunalega er þetta þriggja orða samband, á bak við, þ.e. forsetning – nafnorðið bak – forsetning, og getur vissulega verið það enn, en hægt hefur verið að sleppa á frá því á 16. öld.

Annað dæmi má taka af forsetningunum sakir (einhvers) og sökum (einhvers), eins og Jón G. Friðjónsson hefur rakið. Í báðum tilvikum er upphaflega um að ræða nafnorðið sök í fleirtölu, annars vegar í þolfalli í sambandinu fyrir sakir (einhvers) og hins vegar í þágufalli í sambandinu af/fyrir sökum (einhvers). „Er og Grettir frægur maður fyrir sakir afls og hreysti“ segir í Grettis sögu; „því að eg er nú fyrir elli sökum til engis fær“ segir í Víga-Glúms sögu. Í fyrra tilvikinu fellur forsetningin fyrir brott á 13. öld, en elsta dæmi um brottfall af/fyrir á undan sökum er frá upphafi 14. aldar.

Enn eitt dæmi er handa. Sú forsetning er mjög algeng í nútímamáli en ekki til í fornu máli – þar er notaður forsetningarliðurinn til handa (einhverjum) þar sem handa er eignarfall fleirtölu af hönd. „Tekur Njáll nú upp goðorðið til handa Höskuldi“ segir í Njálu, og fjölmörg önnur dæmi eru í fornmáli um þetta samband. Nafnorðið hönd stýrir þá þágufalli eins og nafnorð gera í sumum tilvikum (dativus sympatheticus). En á 16. öld fellur forsetningin brott og eftir stendur aðeins handa, sem málnotendur fara þá að skynja sem forsetningu.

Það er því að sjá að málið sé að nota þessa sömu aðferð, að fella forsetningu framan af nafnorði, til að koma sér upp nýrri forsetningu, hliðiná. Það er auðvitað hægt að amast við þessari breytingu ef fólk vill og kalla þetta hina örgustu málvillu. Mér finnst þetta hins vegar bráðskemmtilegt dæmi um að íslenskan er sprelllifandi og getur jafnvel bætt orðum í hóp forsetninga sem venjulega er talinn lokaður orðflokkur. Þessi breyting á sér líka skýrar hliðstæður í tilurð forsetninga sem engum dettur í hug að hafa nokkuð á móti. Mér finnst að við eigum að taka hliðiná fagnandi.

Í gær setti ég inn í hópinn Málspjall á Facebook vangaveltur um það hvenær föt yrðu að þvotti, og síðan aftur að fötum. Ég setti þetta svo sem aðallega inn mér og öðrum til gamans, en öllu gamni fylgir nokkur alvara. Í þeim fjörugu umræðum sem spunnust út frá þessu kom nefnilega í ljós, eins og mig grunaði, að fólk dregur mörkin á mismunandi stöðum – sem þýðir að merkingin sem fólk leggur í orðið þvottur er dálítið mismunandi.

Og þegar að er gáð gegnir örugglega sama máli um mikinn fjölda algengra orða – orða sem við notum jafnvel á hverjum degi. Höskuldur Þráinsson gerði einu sinni könnun á því hvernig fólk skilgreindi jafn hversdagslegt orð og bolli og þá kom í ljós að því fór fjarri að fólk væri sammála um hvað helst skilgreindi bolla og um hvers konar hluti væri hægt að nota það orð.

Auðvitað er þetta einmitt það sem við er að búast ef við höfum í huga hvernig við lærum málið. Við lærum merkingu orða ekki af orðabókarskilgreiningum, heldur af því hvernig þau eru notuð. Það erum við sjálf, hvert fyrir sig, sem byggjum upp málkerfi okkar og málkunnáttu úr því hráefni sem málumhverfið lætur okkur í té – út frá meðfæddum hæfileikum okkar til málnáms.

Þegar við lærum nýtt orð komum við okkur upp hugmynd um grunnmerkingu þess, en ekki endilega nákvæma afmörkun. Þess vegna getur afmörkunin orðið svolítið öðruvísi en hjá þeim sem við lærum orðið af. Merkingarmunurinn er samt venjulega svo lítill eða léttvægur að við áttum okkur sjaldnast á honum – og þá sjaldan það gerist truflar hann okkur yfirleitt ekki.

Lærdómurinn sem við getum dregið af þessu er sá að málið þolir ágætlega tilbrigði. Það þolir vel að málnotendur leggi ekki allir nákvæmlega sömu merkingu í orð, jafnvel þótt um algeng og hversdagsleg orð sé að ræða. Það þolir líka vel að stundum séu notuð mismunandi orð um sama fyrirbærið; að ýmis orð séu ekki beygð eins í máli allra; að sumar sagnir stýri ekki sama falli í máli allra; og að sum orð og hljóðasambönd séu borin fram á mismunandi hátt.

Málið sér um það sjálft að halda tilbrigðunum innan hæfilegra marka þannig að það geti gegnt hlutverki sínu sem samskiptatæki. Og rétt eins og við þurfum ekki að segja – og getum ekki sagt – að tiltekin merkingarleg afmörkun orðsins þvottur sé réttari en önnur þurfum við ekki heldur að segja að ein merking orðs sé réttari en önnur, ein beygingarmynd réttari en önnur, ein fallstjórn réttari en önnur, einn framburður réttari en annar. Málið plumar sig ágætlega án þess að tilbrigðum sé mismunað.