Í fyrirsögn á frétt um nýja skýrslu OECD um málefni innflytjenda á Íslandi á vef Stjórnarráðsins segir: „Mikilvægt að setja inngildingu innflytjenda á dagskrá.“ Nafnorðið inngilding, sögnin inngilda og lýsingarorðið inngildandi eru svo notuð nokkrum sinnum í fréttinni sjálfri. Þessi orð eru ekki gömul í málinu en hafa verið notuð töluvert á undanförnum árum og eru að verða sæmilega þekkt – inngilding er þýðing á enska orðinu inclusion og felur í sér „að allir fái notið sín, óháð uppruna, kyni, hæfni eða fötlun, í skóla, á vinnumarkaði eða á öðrum vettvangi, og séu viðurkenndir sem fullgildir þátttakendur“ eins og segir í orðasafni í menntunarfræði í Íðorðabankanum. Þetta er þó ekki endilega heppilegasta orðið í þessu samhengi.

Orðið sem notað er í skýrslunni er nefnilega ekki inclusion heldur integration sem merkir 'the action or process of successfully joining or mixing with a different group of people' eða 'sú athöfn eða ferli að sameinast eða blandast við annan hóp fólks á farsælan hátt'. Þótt þetta sé vissulega mjög skylt inngildingu er áherslan í því orði fremur á að engin séu skilin útundan. Eðlileg íslensk samsvörun við integration er því fremur samþætting – ferlið miðast að því að samþætta innflytjendur og þau sem fyrir eru í landinu, búa til eina samstæða heild. Einnig hefur verið stungið upp á að nota sögnina rótfesta og nafnorðið rótfestingu um þetta ferli – við viljum að innflytjendur festi rætur í íslensku samfélagi og auðgi það á ýmsan hátt.

Í umræðu um skýrsluna hefur hins vegar stundum verið talað um aðlögun innflytjenda, t.d. í Morgunblaðinu. Það er óheppilegt orðalag því að það felur í sér að innflytjendur þurfi að laga sig að íslensku þjóðfélagi á forsendum þeirra sem fyrir eru í stað þess að aðlögunin sé gagnkvæm, þ.e. samþætting. Það er ekki til þess fallið að hvetja innflytjendur til samþættingar við íslenskt þjóðfélag og þarna mættum við líta í eigin barm – við viljum nefnilega fá að halda okkar siðum og sérkennum sem innflytjendur annars staðar. Nýlega lýsti dómsmálaráðherra t.d. sérstakri aðdáun á því „hversu margir Vestur-Íslendingar virðast leggja meiri áherslu á að viðhalda tungu og menningu en margir á Íslandi“. Notum ekki orðið aðlögun í þessu sambandi.

Í Málvöndunarþættinum var nýlega nefnt að í fréttum Ríkisútvarpsins hefði verið talað um að planta út kartöflum – í fréttinni var raunar sagt „plantað út útsæði“ en það kemur út á eitt. Þetta minnti mig á að fyrir fimm árum var talað um það í sjónvarpsfrétt að gróðursetja kartöflur sem einnig vakti nokkur viðbrögð í Málvöndunarþættinum. Í báðum tilvikum hefur verið bent á að þessi athöfn heiti að setja niður kartöflur og vissulega er það hið venjulega orðalag og hefur verið lengi. Við nánari athugun kemur þó í ljós að orðafar um þessa athöfn er í raun mun fjölbreyttara og séra Björn Halldórsson í Sauðlauksdal, frumkvöðull í kartöflurækt á Íslandi, notar sögnina planta í riti sínu Atli eða ráðagjörðir yngismanns um búnað sinn frá 1783.

Þar segir: „Sé eigi korn til, þá skal þar í planta jarðepli, ef þau er að fá.“ Hér er heitið jarðepli notað um kartöflur eins og algengt var áður fyrr. Sögnin planta sem nú tekur með sér andlag í þágufalli stýrði áður þolfalli þannig að jarðepli er þarna þolfall í fleirtölu. Í Norðanfara 1873 segir: „síðan verður plantað helzt jarðepli.“ Í Ísafold 1896 segir: „Árið 1596 plantaði enski plöntufræðingurinn Gerard kartöflur fyrstur manna hjer í álfu.“ Í Lögbergi 1929 segir: „Hann plantaði kartöflur á öllum tímum árs.“ Í Morgunblaðinu 1950 segir: „Er þá hægt, seinna um vorið að planta kartöflunum út, eins og hverri annari pottaplöntu.“ Nýleg dæmi má einnig finna: „Það má planta kartöflum vel fram í júní“ segir garðyrkjufræðingur í Morgunblaðinu 2015.

Það er líka gamalt orðalag – en sjaldgæft – að tala um að gróðursetja kartöflur. Í Leifi 1886 segir: „Hundrað ára kartöpluhátíð var haldin á Frakklandi í vikunni sem leið, í minningu þess, að þá voru liðin 100 ár frá því hin fyrsta kartapla var gróðursett þar.“ Í Búnaðarritinu 1888 segir: „Sá, sem fyrstur gróðursetti kartöflur hér á landi, var […] Björn prófastur Halldórsson í Sauðlauksdal.“ Í Frey 1932 segir: „Björn Halldórsson var hinn fyrsti er gróðursetti jarðepli á Íslandi 1758.“ Í Búfræðingnum 1944 segir: Eini gallinn við að gróðursetja kartöflurnar úti í garðinum svo snemma, sem hér er gert ráð fyrir, er frosthættan.“ Í DV 2005 segir: „En þeir sem eiga kjallara með stöðugu og háu hitastigi geta gróðursett kartöflur í bréfpoka.“

Einnig hefur lengi tíðkast að einhverju marki að tala um að sá kartöflum ­– enda alltaf talað um útsæði eða útsæðiskartöflur. Í Nýjum félagsritum 1873 segir: „Sumstaðar er það venja, að sá kartöplum fyrsta árið sem jörðin er plægð.“ Í Norðlingi 1881 segir: „Sáð kartöplum í 80 ferfaðma af því sem ræktað var.“ Í Lögbergi 1889 segir: „Landar hjer ljetu flestir plægja smábletti næstl. vor og sáðu kartöflum og fleiru.“ Í Morgunblaðinu 1929 segir: „Um 20. mars var byrjað að sá kartöflum á Akureyri.“ Í Búnaðarritinu 1967 segir: „en það hefði þó verið illskárra en að sá kartöflum eftir þann tíma.“ Í DV 2010 segir: „Þeir sem ætla að sá kartöflum þurfa að kaupa útsæði (eða nota eigin kartöflur) í verslunum og láta þær forspíra.“

Sögnin setja hefur lengi verið notuð í þessu samhengi, en framan af er hún oft höfð ein sér, án niður. Í Gesti Vestfirðingi 1848 segir: „geta menn þá sett jarðeplin í 5. viku sumars.“ Í millifyrirsögn í Nýjum félagsritum 1853 segir: „Um aðferðina við að setja jarðeplin“ og í greininni segir: „Tvennslags aðferð má hafa til að setja kartöflur.“ Í Ingólfi 1853 segir: „Hinn þriðji átti að setja jarðepli í nokkra reiti.“ Í greininni „Um kartöplur“ í Íslendingi 1863 segir „og skal setja þær svo að frjóangarnir snúi upp“ en annars er miðmyndin setjast notuð í greininni, t.d. „Kartöplurnar ættu helzt að setjast í beinar raðir eptir vað“. Í Þjóðólfi 1870 segir: „Hann lætr frjóangann snúa niðr, þegar hann setr kartöfluna.“ En þessi notkun virðist löngu horfin.

Elsta dæmi sem ég finn um sambandið setja niður í tengslum við kartöflurækt er í bæklingnum Fáein orð um ræktun jarðepla eftir Jónas Benediktsson frá 1856. Þar er kaflafyrirsögnin „Hvernig stinga skuli upp eplagarða, setja niður í þá og fleira“. Í kaflanum segir: „Nær setja skuli niður jarðeplin, er undir tíðarfarinu komið.“ Í Norðanfara 1879 segir: „Skal svo setja niður í blettinn kartöflur.“ Í Búnaðarritinu 1888 segir: „Á flestum stöðum í sýslunni eru kartöflur settar mikið of þétt niður.“ Í Lýð 1889 segir: „Kýr víða komnar á beit, sáðgarðar yrktir og jarðepli niðursett.“ Í Þjóðólfi 1889 segir: „Lítið var sett niður af kartöflum.“ Í Búnaðarritinu 1900 segir: „fyrst fyrir alvöru var farið að sá 20. dag maímán. og settar niður kartöflur.“

Eftir aldamótin 1900 virðist setja niður kartöflur hafa orðið algengasta orðalagið um þessa athöfn og hefur verið það síðan, og vitanlega er engin ástæða til annars en mæla með því að svo verði áfram. Á hinn bóginn er ljóst að þótt samböndin planta kartöflur/kartöflum, sá kartöflum og gróðursetja kartöflur séu sjaldgæf eiga þau sér langa og samfellda sögu – það fyrstnefnda allt frá upphafi kartöfluræktunar á Íslandi á átjándu öld en hin frá seinni hluta nítjándu aldar. Notkun þeirra stafar ekki af fákunnáttu eins og marka má af því að dæmi eru úr Búnaðarritinu, Búfræðingnum og Frey, og frá garðyrkjufræðingi. Það er því engin ástæða til annars en fólk sem hefur vanist því að nota þessi sambönd haldi því áfram. Við þurfum ekkert öll að tala eins.

Í hópnum Skemmtileg íslensk orð var í gær vitnað í íþróttafrétt þar sem sagt var að úrslit tiltekins leiks hefðu verið algjör „kjöldrögn“ – og sagt að þetta orð væri ekki til í íslensku. Orðið hefur reyndar verið til umræðu í þessum hópi – í innleggi frá 2021 segir: „Þegar Liverpool vann ManUtd fimm núll var það kjöldrögn, sagði víst einhver íþróttafréttamaður. Þetta orð ku vera til í íþróttafréttaíslensku.“ Elstu dæmi sem ég finn um orðið eru á twitter 2012 – „Kjöldrögn í skjólinu í kvöld!“, „lærðu að tala ekki svo fljótt eftir kjöldrögn“, o.fl. Sama ár segir á fótbolti.net: „Willum verður rekinn eftir þessa kjöldrögn“ og á vefsíðunni Blikar.is er fyrirsögn: „Kjöldrögn á KR velli.“ Fyrirsögn á Vísi 2017 er: „Kjöldrögn í KR-slagnum í Danmörku.“

En orðið er vissulega sjaldgæft í rituðu máli – dæmin í Risamálheildinni eru ekki nema 29, öll úr íþróttaumfjöllun og öll nema þrjú af twitter, og orðið er ekki að finna í neinum orðabókum. Þrátt fyrir það er augljóst hvað það merkir – þetta er verknaðarnafnorð af sögninni kjöldraga. Í athugasemdum var bent á að til væri nafnorðið kjöldráttur í þessari merkingu og það er vissulega rétt. En það orð er samt ekki heldur að finna í helstu orðabókum, aðeins tvö dæmi eru um það í Ritmálssafni Árnastofnunar, ellefu á tímarit.is og 21 í Risamálheildinni – færri en dæmin um kjöldrögn. Það eru engin rök gegn kjöldrögn að til sé annað orð í málinu með sömu merkingu – slíkt er algengt í málinu og ýmsar tvímyndir t.d. til með viðskeytunum -ing og -un.

Orðið kjöldrögn má bera saman við orð eins og lögn, sögn og þögn sem öll eru líka verknaðarnafnorð mynduð með viðskeytinu -n af sögnunum leggja, segja og þegja. Þær höfðu allar rótarsérhljóðið a í germönsku, eins og draga, en viðskeytið breytir því í ö. Í sumum tilvikum er þessi breyting hljóðrétt afleiðing u-hljóðvarps sem horfið u olli en í öðrum er um að ræða áhrifsbreytingu – hljóðbreytingin fór að tengjast viðskeytinu (eins og með viðskeytið -ótt- sem veldur sömu breytingu þótt ekkert u sé í því lengur, sbr. sköllóttur). Þetta viðskeyti er gamalt í málinu og yfirleitt ekki lengur notað til nýmyndunar – en vitanlega er samt ekkert því til fyrirstöðu að nýta það. Orðið kjöldrögn er rétt myndað og mér finnst það fyrirmyndarorð.

Ég fékk þá athugasemd við pistil minn um orðið vindmylla í gær að þetta orð væri ónothæft í þeirri merkingu sem um var rætt vegna þess að það væri „fegrunarhugtak í þessu samhengi“ og „notað gagngert af vindorkugróðapungum til að krúttgera ferlíkin“. Ég hef séð sams konar athugasemdir nokkrum sinnum áður. Í umræddri athugasemd var einnig sagt: „Tungumál er ekki bara samansafn af málvenjum. Það er hápólitískt og hefur alltaf verið.“ Þessu er ég hjartanlega sammála og hef oft skrifað um það. En þarna er mikilvægt að finna einhvern milliveg. Þótt okkur mislíki eitthvert orð eða einhver málnotkun og teljum pólitík vera þar á bak við er ekki þar með sagt að alltaf sé nauðsynlegt eða mögulegt að hafna ríkjandi málhefð.

Ég hef vissulega varað við tilraunum og tilhneigingum stjórnvalda og annarra valdamikilla afla til að hagræða tungumálinu sér í hag, svo sem með því að innleiða ný orð um hugtök sem þegar eiga sér orð sem hafa unnið sér hefð. Þetta eru dæmi eins og rafvarnarvopn í stað rafbyssa, afbrotavarnir í staðinn fyrir forvirkar rannsóknarheimildir, lokað búsetuúrræði í staðinn fyrir fangelsi eða flóttamannabúðir. En vindmylla er allt annars eðlis. Þar er ekki verið að búa til nýtt orð, heldur hefur þetta orð getað haft þessa merkingu í málinu síðan í lok nítjándu aldar eins og ég sýndi í pistli mínum í gær. Fyrir utan tilvitnun í Don Kíkóta held ég meira að segja að þetta hafi verið algengasta merking orðsins í málinu alla tíð síðan, ef marka má tímarit.is.

Um þetta má rekja fjölmörg dæmi frá allri síðustu öld. Í frétt í Morgunblaðinu 1950 segir t.d.: „Í aldaraðir hafa vindmyllur Evrópu verið helstu tækin til að nýta orku náttúruaflanna. Á síðari árum hafa menn samt farið að líta á vindmyllurnar sem úrelt orkuvinnslutæki. Lítið hefur verið hirt um þær og allur áhuginn hefur snúist um að virkja fallvötn. Nú er mönnum samt aftur að skiljast hvílíka óhemju orku er hægt að vinna úr loftstraumum og getur verið að vindmyllur af stærri og fullkomnari tegundum en áður hafa þekkst verði á næstunni reistar víða um Evrópu.“ Í frétt í Vísi sama ár segir: „Þess verður kannske ekki langt að bíða, að gríðarstór vindmylla sjái öllum Orkneyjum fyrir þeirri raforku, sem eyjaskeggjar þarfnast.“

Þess vegna er ekki um það að ræða að áróðursfólk fyrir virkjun vindorku sé þarna að misnota gamalgróið orð – það er einfaldlega verið að nota hefðbundið orð málsins um þetta fyrirbæri. Hitt getur auðvitað verið að orðið vindmylla veki hugrenningatengsl „við eitthvað lítið og sætt“ hjá sumum málnotendum eins og sagt var í áðurnefndri athugasemd. En við það verðum við að búa. Málsamfélagið verður að koma sér saman um orð – það er ekki heppilegt að við notum mismunandi orð um ýmis áþreifanleg fyrirbæri eftir því hvaða skoðun við höfum á þessum fyrirbærum. Það gæti endað með ósköpum, t.d. í heitri umræðu um skógrækt eða lúpínu, og er ekki til þess fallið að efla málefnalega umræðu ef fólk notar ekki sömu orð um fyrirbærin.

Það breytir því ekki að ýmis dulin (og oft ómeðvituð) skilaboð eða bjögun felst iðulega í tilteknum orðum eða málnotkun. Ég hef t.d. sýnt fram á að við notum ýmsar samsetningar sem enda á -maður miklu síður um konur en karla, og íslensk íbúaheiti sem öll eru karlkyns (Íslendingur, Dani o.s.frv.) eru líka fjarri því að vera kynhlutlaus í almennri málnotkun. Það þýðir ekki að ég vilji skipta þessum orðum út fyrir hvorugkynsorð, eða búa til kvenkyns samsvaranir þeirra – það væri hvorki skynsamlegt né raunhæft. En þetta sýnir hins vegar að við þurfum að vera vakandi fyrir því hvernig og í hvaða tilgangi tungumálið er notað, og þess vegna var gott að fá áðurnefnda athugasemd við vindmyllu þótt ég væri henni ekki sammála.

Í gær var hér spurt hvort ekki þyrfti að „finna gott nafn á svokallaðar vindmyllur“ til rafmagnsframleiðslu, enda mali þær ekki neitt. Það er vissulega rétt að orðið mylla, sem er tökuorð eins og langa l-ið bendir til, er skylt sögninni mala en orðið vindmylla – sem væntanlega hefur verið tekið inn í málið úr dönsku enda vindmyllur mun eldri í Danmörku en á Íslandi – er þó notað í mun víðari merkingu en sá uppruni gefur tilefni til. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er það skýrt 'tæki sem knúið er af vindi (með því að láta hann snúa vængjahjóli) og afkastar þannig ýmiss konar vinnu'. Þarna er aðaláherslan sem sé á hin útlitslegu einkenni, vængjahjólið (spaðana), en ekki á þá sértæku nýtingu sem upphaflega fólst í seinni lið orðsins.

Það er engin nýjung að nota vindknúin vængjahjól til að framleiða orku sem nýtt er á ýmsan hátt – ekki bara til að mala korn. Í Hollandi hafa vindmyllur t.d. lengi verið notaðar til að dæla vatni til áveitu og uppþurrkunar. En þótt orðið windmolen sem notað er þar í landi um slík mannvirki til orkuframleiðslu – sem og orðið windmill sem notað er á sama hátt í ensku – samsvari íslenska orðinu vindmylla ræður það vitanlega ekki merkingu orðsins í íslensku. Merking orða sem eiga sér sama uppruna þróast oft á ólíkan hátt í skyldum tungumálum vegna mismunandi aðstæðna og þess vegna gæti notkun orðsins vindmylla í íslensku vel verið takmörkuð við hina bókstaflegu merkingu, enda fyrirbærið alltaf verið sjaldgæft hér.

Dæmin sýna samt að orðið vindmylla hefur lengi verið notað í víðri merkingu í íslensku, á svipaðan hátt og samsvarandi orð í skyldum málum. Í Lögbergi 1903 segir: „Talsvert er þar af vel hirtum skógi, […] vindmylla sem rekur viðarsög, vatnsdælu og söxunarjárn.“ Í Norðurlandi 1906 segir: „af því vatnsþrýstingurinn er ekki nægur, er vindmylla látin dæla vatninu upp í vatnsþró.“ Í Vestra 1906 segir: „Vatnið er tekið úr brunni sem grafinn var 45 m. á dýpt, oger það dælt upp úr honum með vindmyllu.“ Í Fjallkonunni 1906 segir: „Hann er vísindamaður mikill og er nafnkunnur fyrir tilraunir, sem hann hefir gert til þess að nota vindinn sem hreyfiafl í vinnuvélum. Í Askov er afarmikil vindmylla, sem hann notar í þessu skyni.“

Víða kemur beinlínis fram að vindmylla sé notuð til rafmagnsframleiðslu. Í Austra 1896 segir: „Við létum vindmylluna búa til elektriskt ljós og gekk það vel.“ Síðar sama ár segir í sama blaði: „Rafurmagnsljósið á skipinu var framleytt með vindmyllu.“ Í Fjallkonunni 1903 segir: „Hann hefur nú um all mörg ár fengizt við tilraunir með vindmyllur, bæði til að framleiða rafurmagn, og svo til að nota vindinn í sambandi við mylluna til að snúa og hreyfa ýmsar vélar.“ Í Lögréttu 1906 segir: „Í Vallekildelýðháskóla er líka raflýsing, sem vindmylla eftir la Cour framleiðir.“ Í Suðurlandi 1913 er sagt frá hugmyndum um rafmagnsframleiðslu „fyrir kauptúnin hérna“ og ein þeirra er: „Tvær stöðvar, sín í hvoru þorpi, með vindmyllum.“

Oft bent á að í stað orðsins vindmylla sé rétt að nota orðin vindrafstöð eða vindrella um vindknúið tæki til rafmagnsframleiðslu eins og lengi hafi verið gert. Orðið vindrella er skýrt 'verkfæri með spöðum sem snúast í vindi (notað til vindhraðamælinga, raforkuframleiðslu og sem leikfang)' í Íslenskri orðabók. Elsta dæmi um það er í Heimi 1904: „þá er mjög létt úr því að halda áfram ofan í móti og verða að sannfæringarlausri vindrellu, er snýst með öllum áttum.“ Þarna er orðið greinilega notað í merkingunni 'vingull' og sama gildir um flest eldri dæmi um orðið. Elsta dæmi um það í merkingunni ‚tæki til rafmagnsframleiðslu‘ er í Heilbrigðisskýrslum 1941: „Á 1 heimili hefur verið raflýst með ,,vindrellu“, og í ráði er, að þær komi á fleiri heimili.“

Elsta dæmi um orðið vindrafstöð er í Tímariti Verkfræðingafélags Íslands 1919: „Menn sáu að vísu af fenginni reynslu að sjerstæðar vindrafstöðvar borguðu sig óvíða.“ Orðið er einnig flettiorð í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924. Þetta er vitanlega gott og gilt orð, en eftir stendur að elsta orðið um 'vindknúið mannvirki með spöðum nýtt til rafmagnsframleiðslu' er vindmylla sem fyrst kemur fyrir í þessari merkingu 1896 eins og áður segir. Það er að sjálfsögðu mjög algengt og fullkomlega eðlilegt að merking orða breytist með tímanum og hætti að vera „rökrétt“ miðað við upprunann – það er ekki lengur þörf á orðinu í upphaflegri merkingu. Andstaða við að nota orðið vindmylla í þessari merkingu er sannkölluð barátta við vindmyllur.

Á síðustu árum hafa nokkur sveitarfélög tekið upp svokallaðar heimgreiðslur til foreldra ungra barna sem ekki hafa fengið leikskólavist eða komist að hjá dagforeldri. Margir foreldrar hafa tekið þessum greiðslum fegins hendi vegna þess að þær auðvelda þeim vitanlega að brúa bilið frá því að fæðingarorlofi lýkur og þar til barnið kemst í skipulagða dvöl utan heimilis. En greiðslurnar hafa einnig verið gagnrýndar vegna þess að þær haldi konum inni á heimilum í stað þess að auðvelda þeim að fara aftur út á vinnumarkaðinn. Sú umræða á ekki heima í þessum hópi en öðru máli gegnir um umræðu um þau áhrif sem þetta fyrirkomulag kann að hafa á máltöku og málþroska barna innflytjenda eins og bent er á í nýrri skýrslu OECD.

Það hefur sýnt sig að hlutfall foreldra sem þiggja heimgreiðslur er hærra meðal innflytjenda en innfæddra. Fyrir því eru auðvitað ýmsar ástæður svo sem lægri tekjur innflytjenda, einkum kvenna, og að þeir hafa oft lítið stuðningsnet og eiga því færri kosta völ í umönnun barna sinna. En þegar innflytjendur sinna börnum sínum heima þýðir það að oft að börnin hafa enga íslensku í málumhverfi sínu og það er því mjög mikilvægt að börn innflytjenda komist sem allra fyrst í leikskóla. Heimgreiðslur létta hins vegar á þrýstingi á sveitarfélög að sjá öllum börnum fyrir leikskóladvöl frá tólf mánaða aldri og stuðla því að aukinni málfarslegri mismunun milli barna sem eiga íslenska foreldra og barna þar sem heimilismálið er annað en íslenska.

Í skýrslunni segir: „Börn innflytjenda sækja síður leikskóla en jafnaldrar þeirra og bilið er að breikka.“ Síðar segir svo: „Leikskólinn skapar mállegt umhverfi þar sem börn innflytjenda geta lært íslensku sem þau læra ekki heima hjá sér og PISA-gögn benda til þess að það sé sérstakur ávinningur fyrir börn innflytjenda að byrja snemma í leikskóla hér á landi. Börn innflytjenda þurfa á mállegri aðstoð að halda í skólanum sem byggir á markvissu tungumálamati. Helmingur barna innflytjenda á Íslandi flokkast sem börn með litla færni í PISA-mati, langt yfir meðaltali OECD-ríkja sem er 30% og aðeins Mexíkó er þar yfir. Þá eru innfædd börn innflytjenda með svipaða, ef ekki verri, færni en jafnaldrar þeirra sem komu til landsins sem börn.

Þetta á ekki aðeins við um PISA-stig heldur einnig brottfall úr framhaldsskóla þar sem brottfall er meira hjá innfæddum börnum innflytjenda en hjá börnum innflytjenda sem koma til landsins fyrir sex ára aldur. Þetta virðist að miklu leyti vera vegna tungumálaerfiðleika þessa hóps. Þó að úrtak innfæddra barna innflytjenda sé of lítið til greiningar er munurinn á PISA-lestrarstigum þeirra innfæddu sem tala íslensku heima og þeirra sem ekki tala íslensku 81 stig, eða meira en þriggja ára skólaganga, mesti munur allra OECD-ríkja. […] Reynsla annarra OECD-ríkja og langtímarannsókn á áhrifum málfærnimats í leikskólum á námsárangur benda til að mat á tungumálakunnáttu geti skilað miklum árangri til að bæta frammistöðu barna innflytjenda.“

Í skýrslu OECD er bent á að reynsla frá öðrum ríkjum OECD sýni að lág leikskólagjöld séu líkleg til að leiða til þess að hærra hlutfall barna innflytjenda sæki leikskóla. Há leikskólagjöld og of fá leikskólapláss vinna því beinlínis gegn íslenskunámi og inngildingu barna innflytjenda. Þess vegna er lagt til í skýrslunni að heimgreiðslur til foreldra verði afnumdar og dregið úr hækkun leikskólagjalda í þeim tilgangi að auka leikskólasókn barna innflytjenda. Heimgreiðslur og há leikskólagjöld vinna gegn íslenskunámi innflytjendabarna á máltökuskeiði og stuðla þar með að því að búa hér til alvarlega málfarslega stéttaskiptingu sem á endanum mun kosta okkur margfalt meira en fjölgun ódýrra leikskólaplássa.

Í nýsamþykktri þingsályktun „um ferðamálastefnu og aðgerðaáætlun til ársins 2030“ er kafli sem hefur yfirskriftina „Aukin áhersla á sanngildi og sérstöðu íslenskar menningar“ og í greinargerð segir: „Sýnileiki og notkun íslenskrar tungu er […] órjúfanlegur þáttur upplifunar um sanngildi.“ Sem „dæmi um verkþætti aðgerðar“ er nefnt: „Að stuðlað verði að því að íslenska heyrist og sjáist sem víðast, í samvinnu og samráði við lykilaðila í ferðaþjónustu.“ En engar tillögur um ákveðnar afmarkaðar og tímasettar aðgerðir í þágu íslenskunnar er að finna í þingsályktuninni sjálfri – aðeins sagt að starfshópi verði falið marka stefnu og innleiða hvata „til þess að auka áherslu á sanngildi og sérstöðu íslenskrar menningar í ferðaþjónustu á Íslandi“.

Veik staða íslenskunnar innan ferðaþjónustunnar er mikið áhyggjuefni frá sjónarmiði tungumálsins – en hún ætti líka að vera áhyggjuefni fyrir ferðaþjónustuna. Mikil enskunotkun í almannarými veldur sívaxandi pirringi íslensk almennings, ekki síst gagnvart skorti á íslenskukunnáttu hjá fólki í þjónustustörfum. Líklegt er að þessi pirringur sé m.a. ástæða fyrir þeim áhyggjum af stöðu íslenskunnar sem komu fram í áðurnefndri könnun og liti líka viðhorf til greinarinnar. Síðast en ekki síst hlýtur staða íslenskunnar í ferðaþjónustu að vera áhyggjuefni fyrir stjórnvöld – bæði vegna þeirrar ábyrgðar sem þau bera á íslenskunni samkvæmt lögum, og einnig vegna þess að aukinn pirringur almennings getur ýtt undir skaðlega útlendingaandúð.

Vitanlega er eðlilegt að kynningar- og markaðsstarf erlendis sé rekið á ensku eða öðrum erlendum málum, og erlend mál séu notuð í leiðsögn innanlands. En mikilvægur hluti af þeirri upplifun að koma í nýtt land og nýja menningu er einmitt að heyra og sjá tungumálið sem þar er talað og það er ástæðulaust að halda íslenskunni algerlega frá ferðafólki – eða forða því frá íslenskunni. Það á að vera grundvallaratriði að íslenska sé alltaf notuð samhliða ensku á matseðlum, skiltum og hvers kyns merkingum. Það er líka fráleitt að láta erlend heiti koma í stað gamalgróinna íslenskra örnefna. Við leggjum oft áherslu á það að tungumálið sé ein helsta réttlæting fyrir sérstöðu okkar og sjálfstæði – hvers vegna flöggum við ekki þessari sérstöðu?

Það er óheppilegt að svo stór og mikilvæg atvinnugrein þar sem tungumálið leikur lykilhlutverk skuli ekki hafa sett sér málstefnu þar sem tungumálum – íslensku og ensku, og öðrum málum eftir atvikum – sé markaður bás. Þess vegna skora ég á ferðamálaráðherra, Ferðamálastofu, Rannsóknarmiðstöð ferðamála, Samtök ferðaþjónustunnar og Íslenska málnefnd að taka nú höndum saman og beita sér fyrir því að málstefna ferðamála verði samin og samþykkt. Það er ljóst að fólk og fyrirtæki í ferðaþjónustu skortir skýra leiðsögn um meðferð og notkun tungumála í greininni, og vel hugsuð og útfærð málstefna – sem vitaskuld þyrfti síðan að fylgja eftir á einhvern hátt – gæti einmitt verið slík leiðsögn.

Í dag flutti ég stutt erindi á málþingi á vegum Ferðamálastofu og Rannsóknarmiðstöðvar ferðamála þar sem m.a. var verið að kynna niðurstöður nýrrar spurningakönnunar um viðhorf Íslendinga til ferðafólks og ferðaþjónustu. Ein spurningin í könnuninni var „Hversu miklar eða litlar áhyggjur hefur þú af því að íslenskan verði útundan í upplýsingagjöf í ferðaþjónustu?“. Niðurstöður voru mjög afgerandi – tæp 70% sögðust hafa mjög miklar eða nokkuð miklar áhyggjur, en aðeins tæp 20% sögðust hafa mjög litlar eða nokkuð litlar áhyggjur. Þetta er sláandi en þarf ekki að koma á óvart – rímar t.d. vel við þrjár skýrslur sem unnar voru á vegum Háskólans á Hólum og Árnastofnunar á árunum 2021-2022 og ég hef áður skrifað hér um.

Í einni þessara skýrslna er bent á að í stefnuramma ferðaþjónustunnar til 2030, Leiðandi í sjálfbærri þróun, sem unninn var árið 2019 í samvinnu ríkisstjórnarinnar, ferðamálayfirvalda, Samtaka ferðaþjónustunnar og Sambands íslenskra sveitarfélaga, er hvergi minnst á tungumál. Það er furðulegt þar sem ferðaþjónustan byggist að miklu leyti á tungumálinu. Í framhaldi af þessu er spurt í skýrslunni: „Er ekki kominn tími til að spyrja um sjálfbærniáform ferðamálayfirvalda gagnvart íslenskri tungu?“ En slík áform virðast ekki vera til og ég sé ekki betur en ferðaþjónustan stundi ósjálfbæra rányrkju gagnvart íslenskunni með því að þrengja smátt og smátt að henni og útrýma henni af fleiri og fleiri sviðum – meðvitað eða ómeðvitað.

Í júní var samþykkt þingsályktun menningar- og viðskiptaráðherra „um ferðamálastefnu og aðgerðaáætlun til ársins 2030“. Einn kafli hennar hefur yfirskriftina „Aukin áhersla á sanngildi og sérstöðu íslenskar menningar“ og í greinargerð segir: „Sýnileiki og notkun íslenskrar tungu er […] órjúfanlegur þáttur upplifunar um sanngildi.“ Sem „dæmi um verkþætti aðgerðar“ er nefnt: „Að stuðlað verði að því að íslenska heyrist og sjáist sem víðast, í samvinnu og samráði við lykilaðila í ferðaþjónustu.“ En engar tillögur um ákveðnar aðgerðir er að finna í þingsályktuninni sjálfri. Ég hef þess vegna tekið ómakið af stjórnvöldum og ferðaþjónustunni og samið lista um tíu aðgerðir sem grípa þarf til nú þegar, ef ekki á illa að fara:

• Semja og samþykkja málstefnu ferðaþjónustunnar
• Smíða fleiri íslensk íðorð á sviði ferðaþjónustu
• Hvetja og styðja starfsfólk til íslenskunáms
• Gera kröfur um íslenskukunnáttu í ákveðnum störfum
• Leggja áherslu á þátt tungumálsins í sérstöðu okkar
• Nota íslensk örnefni en ekki enskar gerðir þeirra
• Hafa öll skilti og merkingar á íslensku samhliða ensku
• Hætta að forða ferðafólki frá íslenskunni
• Umbuna fyrirtækjum sem halda íslenskunni á lofti
• Vekja öll til vitundar um stöðu og mikilvægi íslensku

Í dag var undirrituð viljayfirlýsing um framtíðaruppbyggingu þjóðarleikvanga í Laugardal. Í fyrirsögn um þetta á Vísi segir: „Leggja hybrid gras á Laugardalsvöll og frjálsíþróttir fá aðra aðstöðu.“ Í fréttinni sjálfri segir: „Laugardalsvelli verður breytt og þar lagt hybrid gras, það er að segja blanda af grasi og gervigrasi, í stað grasvallarins sem þar hefur verið.“ Sambandið hybrid gras er svo notað í því sem eftir er af fréttinni. Í fyrirsögn á mbl.is segir: „Blandað gras verður lagt á Laugardalsvöll“ – en leitarvélar sýna að upphafleg fyrirsögn fréttarinnar hefur verið „Hybrid-gras verður lagt á Laugardalsvöll“. Í fréttinni segir: „Blandað gras eða svokallað Hybrid-gras verður lagt á Laugardalsvöll“ og „Hybrid-gras er blanda af grasi og gervigrasi“.

Fyrirsögnin á vef Ríkisútvarpsins er „Frjálsíþróttirnar fluttar og nýtt gras lagt á Laugardalsvöll“ og í fréttinni segir „Fram kom að leggja ætti svokallað hybrid-gras á Laugardalsvöll, blöndu af grasi og gervigrasi.“ Fyrirsögn DV er „Hybrid-gras lagt á Laugardalsvöll“ og í fréttinni sjálfri (sem raunar er tekin orðrétt upp úr fréttatilkynningu á vef Stjórnarráðsins án þess að þess sé getið) segir „Fyrsti áfangi í uppbyggingu Laugardalsvallar verður að skipta út núverandi grasi á vellinum fyrir blandað gras (svokallað hybrid-gras)“ og „Með ákvörðun um notkun hybrid-grass á Laugardalsvelli er þar með útilokuð keppni í kastgreinum frjálsíþrótta“. Á fótbolti.net er fyrirsögnin „Hybrid gras verður lagt á Laugardalsvöll“.

Enska orðið hybrid getur verið nafnorð og má þá þýða sem 'blendingur' en einnig lýsingarorð sem þýða mætti 'blandaður'. Þetta er ekkert flókið eða erfitt í þýðingu enda útskýrt í öllum framangreindum miðlum hvað hybrid gras er. Þess vegna er óskiljanlegt að sumir miðlanna hampi þrátt fyrir það enska orðinu eins og dæmin sýna. Eðlilegt væri að hafa íslensku í fyrirsögn en enska orðið gæti komið inni í fréttinni – sem skýring á því íslenska, en ekki öfugt. Svo er spurning hvaða orð eða orðasamband er best að nota á íslensku um þetta fyrirbæri. Í dæmunum að framan er talað um blandað gras og blöndu af grasi og gervigrasi en einnig má hugsa sér grasblendi, blendigras og blendingsgras – íslenskan er ekki í vandræðum með þetta.

Orðasambandið af erlendu bergi brotinn var hér til umræðu í gær vegna þess að það virðist vefjast fyrir fólki. Elsta dæmi um það á tímarit.is er frá 1901 en sambandið af X bergi brotinn er þó mun eldra eins og kemur fram hjá Jóni G. Friðjónssyni í Merg málsins – elstu dæmi eru frá því um 1600, úr þýddum trúarritum: „aðrir fleiri af sama bergi brotnir“ og „því að vér erum allir af einu bergi brotnir“. Jón telur að þetta eigi rætur í Biblíunni „og virðist líkingin runnin frá grjóthöggi“ – „Lítið á það hellubjargið sem þér eruð af höggnir“ segir í Jesajabók í Guðbrandsbiblíu frá 1584. Sambandið var lengi frekar sjaldgæft en tíðni þess hefur margfaldast á síðustu þremur áratugum samfara fjölgun fólks af erlendum uppruna á Íslandi.

Eins og títt er um föst orðasambönd er röð orða í sambandinu frábrugðin því sem eðlilegast er í málinu. Forsetningarliður sem á við lýsingarorð eða lýsingarhátt kemur venjulega þar á eftir og venjuleg orðaröð væri því brotinn af erlendu bergi sem er hliðstætt við t.d. slitinn af langvinnu striti en í af erlendu bergi brotinn er forsetningarliðurinn hafður á undan orðinu sem hann á við. Það er hins vegar ekki hægt að segja *af langvinnu striti slitinn (nema í bundnu máli) vegna þess að þar er ekki um fast orðasamband að ræða. En bæði vegna óvenjulegrar orðaraðar og vegna þess að um er að ræða líkingu sem ekki er víst að allir málnotendur átti sig á má búast við að sambandið taki breytingum. Það hefur líka verið að gerast.

Í Morgunblaðinu 1981 segir: „Það kann ýmsum að þykja það nokkuð mikið í fang færst fyrir mann af erlendu bergi brotnu“ (ætti að vera brotinn). Í Tímanum 1993 segir: „Hún sagði hugsanlegt að fólk af erlendu bergi brotnu ætti í meiri erfiðleikum með að fá vinnu“ (ætti að vera brotið). Í DV 1994 segir: „Hér er megn andúð gegn mönnum af erlendu bergi brotnu“ (ætti að vera brotnum). Í Morgunblaðinu 1994 segir: „menn séu farnir að venjast veru þess hér og líki vel það krydd í mannlífið, er tilvist fólks af erlendu bergi brotið á Íslandi færir okkur“ (ætti að vera brotins). Í Helgarpóstinum 1994 segir: „erum við Íslendingar haldnir fordómum í garð útlendinga og annarra af erlendu bergi brotnir?“ (ætti að vera brotinna).

Stundum kemur nefnifall í réttu kyni í stað þeirrar myndar sem við væri að búast eins og í tveimur síðustu dæmunum hér að framan og þá er hægt að hugsa sér að sem er(u) sé undirskilið á undan forsetningarliðnum. Langalgengast er þó að þágufall hvorugkyns sé sett í stað annarra mynda og sagt af erlendu bergi brotnu. Þar er að sjá sem staðsetning forsetningarliðarins af erlendu bergi rjúfi tengslin sem eiga að vera í huga málnotenda á milli lýsingarorðsins og orðsins sem kemur á undan forsetningarliðnum og á að ráða kyni, tölu og falli lýsingarorðsins. Þess í stað virðist nálægasti fallvaldur, forsetningin af, í raun yfirtaka fallstjórnina þannig að lýsingarorðið kemur í þágufalli og hvorugkyni eins og það eigi við hvorugkynsorðið berg.

Á seinustu árum er orðið mjög algengt að myndin af erlendu bergi brotnu komi í stað annarra mynda – í Risamálheildinni eru tæp 300 dæmi um hana og í yfirgnæfandi meirihluta þeirra ætti að vera einhver önnur beygingarmynd en brotnu. Þágufallsmyndum í karlkyni og kvenkyni og eignarfallsmyndum er mjög oft skipt út fyrir brotnu þannig að dæmi eins og af erlendu bergi brotins / brotinni / brotinnar / brotinna eru sárasjaldgæf. Í sjónvarpsfréttum Ríkisútvarpsins 2018 segir: „Mörgum árum síðar kynntist hún annarri konu af erlendu bergi brotnu.“ Á mbl.is 2017 segir: „Fæðingar kvenna af erlendu bergi brotnu námu 27,5% af heildinni.“ Í Netlu 2020 segir: „Mikilvægt er að þróa leiðir til að ná betur til unglinga af erlendu bergi brotnu.“

Í umræðum var einnig nefnt að stundum væri orðasambandið stytt – lýsingarorðinu sleppt og sagt aðeins af erlendu bergi. Þetta er ekki nýtt – elsta dæmi sem ég finn um það er í Tímanum 1961: „Sumt er fólk af erlendu bergi, sem átt hefur hér heima alllengi og er orðið hér fótfast.“ Í Morgunblaðinu 1974 segir: „Aðrir flytjst hingað í þeirra stað, bæði menn af íslenzku og erlendu bergi.“ Í Morgunblaðinu 1979 segir: „Hann er fyrsti maðurinn af erlendu bergi, sem er kjörinn deildarforseti í Háskóla Íslands.“ Í Risamálheildinni er vel á annað hundrað dæma um þetta. Ég get ekki séð neitt athugavert við að stytta sambandið á þennan hátt – líkingin skilar sér fullkomlega þótt lýsingarorðinu sé sleppt en við losnum við vandann við að beygja það.

Hefðbundin beyging sambandsins af erlendu bergi brotinn á greinilega í vök að verjast – samræmist ekki málkennd margra málnotenda og virðist jafnvel hljóma asnalega í eyrum þeirra eftir því sem fram kom í umræðum hér í gær. Þótt myndin af erlendu bergi brotnu sé mjög oft notuð í stað þágufalls- og eignarfallsmynda er hún líka iðulega notuð í stað nefnifalls og þolfalls. Það er ekki raunhæft að halda hefðbundinni beygingu til streitu sem einu viðurkenndu mynd sambandsins og óhjákvæmilegt að viðurkenna af erlendu bergi brotnu sem stirðnaða mynd til hliðar við beygðar myndir – slík stirðnun er auðvitað ekkert einsdæmi. En einfaldasta og besta lausnin er líklega sú að stytta sambandið og sleppa lýsingarorðinu eins og áður segir.