Orðið menning er vitanlega gamalt í málinu og hefur ýmsar merkingar. Í fornmáli merkir það 'lærdom, kundskab, dannelse' eða 'lærdómur, þekking, siðfágun' samkvæmt Ordbog over det norrøne sprosasprog. Skilgreiningin í Íslenskri nútímamálsorðabók er 'þroska- eða þróunarstig mannlegs samfélags, andlegt líf þess og efnisleg gæði' en í Íslenskri orðabók eru fleiri merkingar gefnar, m.a. 'rótgróinn háttur, siður'. Einnig hefur orðið merkinguna 'manndómur' í samböndum eins og hafa menningu í sér til einhvers, og áður fyrr var það oft notað í merkingunni 'að koma fólki til manns' – „hann varði miklu fé til menningar barna sinna“ segir í Ársriti Sögufélags Ísfirðinga 1957.

En fleiri skilgreiningar eru til en þær sem finna má í orðabókum. Haft er eftir Steini Steinarr að þegar hann var barn hafi hann heyrt orðið menning sem hann skildi ekki og spurði því fóstru sína um merkingu orðsins. „Það er rímorð,“ sagði fóstran, „það er rímorð, drengur minn, sem þeir nota fyrir sunnan til þess að ríma á móti þrenningunni … og þar hefur þú það.“ Og oft er vitnað til Þorsteins Gylfasonar sem sagði „Menning er að gera hlutina vel“ – hvað sem verið er að gera. Það rímar við þá tilfinningu margra að menning sé jákvætt orð og því óheppilegt í ýmsum samsetningum sem nú eru áberandi í umræðunni, svo sem ofbeldismenning og nauðgunarmenning sem hér hafa áður verið til umfjöllunar.

Í Risamálheildinni má sjá að orðið menning er mjög frjótt í samsetningum – þar er að finna á annað þúsund mismunandi orð með þennan seinni lið, en í Íslenskri orðabók eru aðeins 25 samsetningar með -menning og í Íslenskri nútímamálsorðabók 19. Í listanum sem hér fylgir eru sýnd dæmi um hundrað þessara orða sem eiga það sameiginlegt að þau er ekki að finna í neinni íslenskri orðabók og raunar ekki í neinu þeirra gagnasafna sem eru á Málið.is eða Snara.is. En fæst þessara orða ættu reyndar erindi í orðabók, ýmist vegna þess að þau eru mjög sjaldgæf og jafnvel „einnota“ eða vegna þess að þau eru fullkomlega gagnsæ og þarfnast því ekki skýringar – nema hvorttveggja sé. Frá því eru þó ýmsar undantekningar.

Í fljótu bragði sýnist mér að það megi skipta þessum samsetningum í þrjá flokka. Einn er 'siðir og venjur tengd ákveðnu sviði þjóðlífsins eða ákveðnum neysluvörum' (bíómenning, deitmenning, kaffimenning, kynlífsmenning, partímenning) og annar er 'siðir og venjur tengd ákveðnum stöðum' (kaffihúsamenning, klósettmenning, miðborgarmenning, pöbbamenning, veitingastaðamenning). Þriðji flokkurinn eru svo 'siðir og venjur sem einkennast af tilteknu ástandi eða athöfnum' (eineltismenning, hernaðarmenning, nauðgunarmenning, slaufunarmenning, tálmunarmenning). Það eru einkum orð í þessum síðastnefnda flokki sem fara fyrir brjóstið á mörgum og þykja ekki samræmast merkingunni í menning.

Þessi síðastnefndi flokkur er þó ekki fjarri merkingunni 'rótgróinn háttur, siður' sem gefinn er í Íslenskri orðabók eins og áður segir. Þar eru tekin dæmin umferðarmenning, umgengnismenning og líkamsmenning. Auðvitað getur umferðarmenning verið bæði góð og slæm, rétt eins og matarmenning, vínmenning, kráarmenning, miðborgarmenning o.s.frv. Það er því alls ekki svo að samsetningar með -menning hafi alltaf jákvæða merkingu – sbr. líka orðið ómenning. En í tveimur fyrrnefndu flokkunum er fyrri liður samsetningarinnar hlutlaus en orðið getur fengið jákvæða eða neikvæða merkingu með hjálp lýsingarorðs – frábær matarmenning, ömurleg vínmenning, skemmtileg miðborgarmenning o.s.frv.

Í síðastnefnda flokknum er fyrri liður orðanna hins vegar neikvæður og samsetningin verður þess vegna neikvæð alveg hjálparlaust, án þess að nokkur lýsingarorð þurfi til. Það er tæpast nokkur ágreiningur um að einelti og ofbeldi sé óæskilegt og neikvætt og þess vegna eiga lýsingarorð eins og góð og slæm ekki við – hins vegar er hægt að nota lýsingarorð eins og mikil, rótgróin o.s.frv. Ég sé sem sagt ekki annað en það sé alveg hægt að nota orðið -menning í samsetningum af þessu tagi, enda vel þekkt að merking orða í samsetningum getur vikið nokkuð frá þeirri merkingu sem orðin hafa ein sér. Ég hef a.m.k. ekki fundið neitt annað orð sem hentar betur til þessara nota.

Í gær var vitnað hér í fyrirsögn á vefmiðli þar sem stóð „Brjótandi tíðindi“. Þetta orðalag er auðvitað hrá þýðing á Breaking News í ensku og á sér ekki hefð í íslensku þótt það hafi svo sem sést stöku sinnum áður. Þá rifjaðist upp að fyrir tæpum fimm árum var auglýst á Facebook-síðu Ríkisútvarpsins eftir góðri íslenskri samsvörun við Breaking News. Hér er rétt að athuga að Breaking News merkir ekki endilega 'stórfrétt' þótt sú merking ætti vissulega oft við, heldur 'information that is being received and broadcast about an event that has just happened or just begun', þ.e. 'upplýsingar sem eru að berast og verið að dreifa um atburð sem er nýorðinn eða nýhafinn'.

Fjöldi tillagna kom fram eins og sjá má í viðbrögðum við áðurnefndri auglýsingu RÚV en ég veit ekki hvort stofnunin hefur tekið einhverja þeirra upp á sína arma. Eitt þeirra orða sem stungið var upp á var bráðafrétt sem svipar til orðsins bráðtíðindi sem nefnt var í umræðunni í gær að Færeyingar notuðu yfir Breaking News. Ekki virðist bráðafrétt hafa komist í notkun þótt örfá dæmi megi finna um orðið á netinu. Fyrri liðurinn bráða- er skyldur lýsingarorðinu bráður 'sem ber fljótt að, skyndilegur; mikill', nafnorðinu bráð 'fljótlega, á næstunni' og sögninni bráða 'flýta sér' og tengist yfirleitt einhverju sem er brýnt eða gerist snögglega – bráðamóttaka, bráðaofnæmi o.s.frv.

Notkun orðhlutans bráða- í bráðafrétt fellur ágætlega að öðrum orðum með þennan fyrri lið, og orðið er gagnsætt og auðskilið. Ég fæ ekki betur séð en bráðafrétt sé afbragðsgott orð yfir Breaking News og mæli með því að það verði tekið upp.

Ég veit að mörgum í þessum hópi (og ekki síður utan hans) finnst ég oft tala gáleysislega um málbreytingar – leggja blessun mína yfir þær og jafnvel fagna þeim. Ég skil þetta vel og það er fullkomlega eðlilegt út frá því uppeldi sem við höfum flest fengið á heimili og í skóla. Alla síðustu öld ríkti ströng tvíhyggja í málfarsefnum – allt var annaðhvort rétt eða rangt, og yfirleitt var aðeins eitt tilbrigði talið rétt en öll önnur röng. Þetta viðhorf var innprentað í okkur og það er meira en að segja það að rífa sig frá því. Ég er samt sannfærður um að það þurfum við að gera. Það er bæði tungumálinu og okkur sjálfum til góðs að rækta með okkur umburðarlyndi gagnvart öðrum tilbrigðum en þeim sem okkur var kennt að væru rétt.

Fæstar þær breytingar sem hafa verið og eru í gangi í íslensku eru þess eðlis að ástæða sé til að hafa áhyggjur af áhrifum þeirra á framtíð málsins. Þetta eru aðallega breytingar á fallstjórn einstakra sagna og forsetninga (mig langar > mér langar, spá í þetta > spá í þessu) breytingar á einstökum beygingarmyndum (ég vil > ég vill, til drottningar > til drottningu), breytingar á merkingu einstakra orða (dingla 'lafa niður, hanga' > 'hringja bjöllu') og breytingar á framburði (göngum yfir brúna > göngum yfir brúnna). Sumar breytingar eru vissulega róttækari, eins og „nýja þolmyndin“ svokallaða (það var barið mig) og „útvíkkað framvinduhorf“ (ég er ekki að skilja þetta) en hvorug breytingin útrýmir eldra formi.

Það sem væri hins vegar ástæða til að hafa áhyggjur af, og mikilvægt að berjast gegn ef þess yrði vart, eru grundvallarbreytingar á málkerfinu. Það væri t.d. ef einstakir beygingarflokkar hyrfu úr málinu eða beygingin færi að veiklast á einhvern hátt, svo sem þannig að óbeygðum orðum fjölgaði eða eignarfallið léti verulega undan síga. Oft er nefnt að viðtengingarhátturinn sé í viðkvæmri stöðu og brottfall hans væri vissulega mikill skaði en ylli þó ekki hruni kerfisins. Sömuleiðis væri það alvarlegt og gæti haft víðtæk áhrif ef reglur um orðaröð breyttust verulega. Verulegar breytingar á framburði gætu líka orðið afdrifaríkar, einkum ef beygingarendingar og önnur áherslulaus atkvæði veikluðust að ráði.

Þótt þarna sé sjálfsagt að vera á varðbergi á megináherslan að vera á því að verja umdæmi íslenskunnar og auka notkun hennar. Það er grundvallaratriði að íslenska sé nothæf – og notuð – við allar aðstæður og á öllum sviðum. Það er líka grundvallaratriði að auka orðaforða ungs fólks. Iðulega er amast við enskættuðu orðalagi en eins og ég hef sagt er enskur uppruni í sjálfu sér ekki næg ástæða til að fordæma tiltekið orðalag. Á hinn bóginn er notkun enskættaðra orða og orðasambanda þar sem íslenskar hliðstæður eru til oft vísbending um að þau sem notað þessi orð og sambönd hafi ekki fengið næga þjálfun í að lesa og skrifa íslensku. Sú þjálfun er miklu áhrifaríkari vörn gegn málbreytingum en leiðréttingar.

Ég vil líka leggja áherslu á að ég held því ekki fram, og hef aldrei gert, að kennarar eigi ekki að eða megi ekki fræða nemendur um hvað er og hefur verið talið rétt og viðurkennt mál, og benda á þegar út af því er brugðið. Þvert á móti – kennari sem lætur hjá líða að benda nemendum á að mér langar og ég vill og það var barið mig og hliðiná sé ekki viðurkennt mál er að bregðast skyldu sinni að mínu mati. Nemendur eiga rétt á að fá fræðslu um þetta og eiga þá val um hvort þau (reyna að) breyta máli sínu ef það er frábrugðið viðmiðunum. En þótt sjálfsagt sé að leiðbeina nemendum á ekki að leiðrétta það mál sem þau hafa alist upp við eða draga þau niður í einkunn fyrir að tala og skrifa eins og þeim er eiginlegt.

Nú er komin ný útgáfa af Risamálheildinni (2022) sem hefur að geyma hátt í 2,7 milljarða orða – rúmum milljarði meira en fyrri útgáfa frá 2019. Þótt þessi stækkun sé mikilvæg skiptir samt meira máli að þarna eru komnar inn nýjar textategundir þannig að fjölbreytni málheildarinnar eykst að mun. Þar munar mest um rúmlega 800 milljónir orða af samfélagsmiðlum – texta af spjallþráðum og bloggsíðum og tvít af Twitter. Málsnið þessara texta er óformlegt og stendur nærri talmáli og þeir eru því ómetanlegir til margs kyns málrannsókna. Vitað er að málbreytingar koma yfirleitt upp í talmáli og oft getur liðið töluverður tími þar til fer að bóla á þeim í formlegu ritmáli.

Eitt slíkt dæmi er orðið hliðiná. Um það skrifaði ég pistil fyrir tæpum tveimur árum og sagði: „Nýlega var mér bent á að ungt fólk væri farið að nota hliðiná í stað sambandsins við hliðina á, t.d. ég stóð hliðiná henni, húsið er hliðiná búðinni. Ég hafði ekki tekið eftir þessu en slæðingur af dæmum finnst með gúgli og í Risamálheildinni eru 17 dæmi. Talsvert fleiri dæmi, 76 talsins, eru um við hliðiná, þar sem fyrri forsetningin heldur sér en nafnorðið og sú seinni renna saman. Slíkur samruni er vitaskuld fullkomlega eðlilegur í framburði en venjulega ekki viðurkenndur í ritmáli, þar sem reglan er sú að fara eftir uppruna – þótt stundum sé ritað oní, niðrí, uppí o.fl. samræmist það ekki ritreglum.“

Nú leitaði ég aftur að hliðiná í nýju Risamálheildinni og þar varð aldeilis annað uppi á teningnum. Nú fannst alls 1881 dæmi um hliðiná án við, setningar eins og „hann situr nú oftast með tölvuna hliðiná mér í sófanum“. Nærri öll dæmin, 1860, eru af samfélagsmiðlum. Dæmi um við hliðiná eru 4579 – langflest, 4663, af samfélagsmiðlum. Einnig er hliðina á iðulega skrifað í tvennu lagi án þess að við sé á undan, dæmi eins og „Skólinn minn er hliðina á húsinu mínu“. Slík dæmi skipta hundruðum á samfélagsmiðlum, en ekki er hægt að tilgreina nákvæma tölu vegna þess að það er útilokað að greina slík dæmi vélrænt frá dæmum þar sem við á ekki að vera, eins og „Ég hef bara verið að tala um lagalegu hliðina á þessu“.

Þetta er því mjög skýrt dæmi um málbreytingu sem greinilega er orðin mjög útbreidd í óformlegu málsniði en vart farið að gæta í venjulegu ritmáli. Eins og ég nefndi í fyrri pistli um hliðiná á þetta sér skýra hliðstæðu í tilurð forsetninga eins og bak við, sakir og sökum – í öllum tilvikum hefur forsetning fallið framan af nafnorði sem við það hefur orðið forsetning. Í fyrri pistli sagði ég: „Það er auðvitað hægt að amast við þessari breytingu ef fólk vill og kalla þetta hina örgustu málvillu. Mér finnst þetta hins vegar bráðskemmtilegt dæmi um að íslenskan er sprelllifandi og getur jafnvel bætt orðum í hóp forsetninga sem venjulega er talinn lokaður orðflokkur. […] Mér finnst að við eigum að taka hliðiná fagnandi.“

Það er skammt síðan bandaríska verslunarhátíðin Black Friday festi sig rækilega í sessi á Íslandi. Í jólablaði Morgunblaðsins 2010 er sagt frá bandarískum hátíðisdögum, fyrst þakkargjörðarhátíðinni en síðan segir: „Daginn eftir hefst formleg jólaverslun, þá eru búðir opnaðar klukkan fimm um morguninn ef þeim hefur yfir höfuð verið lokað. „Black Friday“ eða föstudagurinn svarti er nafnið sem þessi dagur gengur undir. Það er ekki lögbundinn frídagur en flestir atvinnurekendur gefa frí þennan fyrsta dag eftir þakkargjörðina.“ Þarna er þessi dagur greinilega óþekktur á Íslandi en það breyttist fljótt – árið eftir er auglýst „BLACK FRIDAY í fyrsta sinn á Íslandi“ og síðan hefur vægi dagsins í versluninni farið sívaxandi.

Það hefur verið mörgum þyrnir í augum að heiti dagsins skuli tekið hrátt upp úr ensku þótt vitanlega væri auðvelt að þýða það. Vissulega er stundum auglýstur svartur föstudagur og aðrar tillögur hafa komið fram, svo sem myrkir markaðsdagar, svartur fössari og blökkudagur. Á Nýyrðavef Árnastofnunar er einnig að finna orðið svörtudagur sem þar er rakið til auglýsingar frá 66°Norður árið 2017, en elsta dæmi sem ég finn um orðið er í bréfi frá Bjartmari nokkrum í Velvakanda Morgunblaðsins árið 2015 þar sem lagt er til „að atburður þessi verði kallaður „föstudagsútsalan“ eða jafnvel „Svörtudagur“, ef sá gállinn er á verslunarfólki“. Nú hefur vefverslunin Boozt.com tekið þetta orð upp á sína arma.

Sumum finnst orðið svörtudagur hljóma óeðlilega og ekki vera rétt myndað og það er skiljanlegt. Reyndar er orðið stundum haft í fleirtölu og talað um svörtudaga, enda hefur þessi hátíð verslunarinnar þanist út eins og slíkum viðburðum er gjarnt og jafnvel talað um „Black Friday viku“. Orðið svörtudagar gæti sem best verið samsett úr lýsingarorði og nafnorði, (hinir) svörtu dagar, og hliðstæð orð eru til í málinu, svo sem Svörtuloft og Ljósufjöll. En ef orðið er haft í eintölu, eins og vissulega er algengast, vandast málið. Miðað við sama skilning á orðmynduninni ætti það að vera svartidagur, þ.e. (hinn) svarti dagur, en ekki svörtudagur eins og það er þó haft í auglýsingum. Þýðir það að svörtudagur sé rangt myndað orð?

Ekki endilega. Það eru ýmis dæmi um það í málinu að nefnifall orða, einkum örnefna og annarra sérnafna, hafi orðið fyrir áhrifum frá aukaföllunum og sé þannig ekki „rökrétt“ miðað við venjulegar orðmyndunarreglur. Þekktasta dæmið um það er líklega heitið Fjörður(nar) sem haft er í kvenkyni þótt orðið fjörður sé karlkynsorð. Þar er búin til ný grunnmynd út frá þágufalli fleirtölu fjörðum vegna þess að þágufall fleirtölu er eins í öllum kynjum. Önnur dæmi eru orð eins og Breiðafjörður og Rauðasandur þar sem Breiðafjörður og Rauðasandur væri rökrétt (og vissulega einnig notað). Það væri hægt að hugsa sér hliðstætt ferli í svörtudagur – þar væri „órökrétt“ eintala búin til út frá eðlilegu fleirtölunni svörtudagar.

En þótt þessi skýring sé vel hugsanleg er önnur sem liggur mun beinna við. Hún er sú að segja að á bak við liggi myndin svartidagur sem áður er nefnd, en -i í lok seinni hlutans breytist í -u fyrir áhrif frá heitum vikudaganna sem öll nema eitt hafa fyrri hluta sem endar á -u. Í sunnudagur, miðvikudagur og föstudagur er fyrri hlutinn kvenkynsorðin sunna, (mið)vika og fasta sem enda á -u í eignarfalli þannig að þetta eru eðlilegar eignarfallssamsetningar. En í mánudagur er fyrri hlutinn karlkynsorðið máni enda er eldri mynd mánadagur, og einnig mætti búast við myndunum þriðjidagur og fimmtidagur. Þannig voru orðin líka í fornmáli, en -u hefur komið í stað -i fyrir áhrif frá öðrum dagaheitum.

Þegar -u kemur í stað -i mætti búast við að útkoman yrði *svartudagur. En slík mynd stenst ekki – það er ófrávíkjanleg regla að ö komi í stað a ef u stendur í næsta atkvæði á eftir við aðstæður af þessu tagi. Útkoman verður þá svörtudagur sem er samkvæmt þessu fullkomlega eðlileg mynd, alveg í samræmi við reglur málsins og einmitt sú sem við mætti búast – og við bætist hljóðlíking við föstudagur. Auðvitað tekur samt tíma að venjast orðinu svörtudagur eins og öðrum nýjum orðum, en mér finnst þetta frábært orð og hvet alla auglýsendur til að nota það í stað Black Friday. Í lokin er svo um að gera að rifja upp hið stórkostlega ljóð Svartfasta eftir Jónasarverðlaunahafa ársins, Braga Valdimar Skúlason.

Fyrir helgi skrifaði ég hér í pistli um kynhlutlaust mál: „[F]orsendan fyrir því að vilja breyta hlutlausu kyni er pólitísk en ekki málfræðileg. […] Og breyting af þessu tagi sem gerð er á pólitískum forsendum þarf að vekja athygli og ögra, til dæmis með því að nota tilbrigði í máli sem sumum eða flestum finnst ótæk og kalla fram sterk viðbrögð. Það er í þágu hinna pólitísku markmiða.“ Þarna var ég að tala um notkun hvorugkynsfornafna í kynhlutleysi í stað karlkyns í setningum eins og ekkert veit neitt og öll eru að gera sitt besta. Slíkar setningar eru vissulega í andstöðu við það mál sem við erum öll alin upp við.

Höskuldur Þráinsson lýsti efasemdum um þessa aðferð og sagði: „[E]f markmiðið er að þoka jafnréttismálum áfram með því að skapa samstöðu um að breyta því sem máli skiptir held ég að þetta sé ekki rétt aðferð. Hún skipar fólki í fylkingar og fælir burt þá sem vilja gjarna leggja jafnréttismálum lið með því til dæmis að reyna að temja sér ný orð eins og kvár og stálp og tileinka sér merkingu þeirra. Samtökin 78 höfðu mikil og góð áhrif á orðanotkun um samkynhneigð þegar þau stuðluðu að því að orð eins og hommi og lesbía væru tekin í sátt […], en þá voru ekki notaðar baráttuaðferðir af því tagi sem Eiríkur mælir með.“

Í svari við athugasemd um að baráttan fyrir orðunum hommi og lesbía hefði mætt andspyrnu sagði Höskuldur svo: „Þegar ég nefndi baráttuna fyrir viðurkenningu orðanna "hommi" og "lesbía" var ég ekki að gefa í skyn að allir hefðu tekið tillögum S78 vel eða verið kurteisir í ummælum sínum. Það var ekki svo. Ég átti við það að þar voru S78 ekki að "nota tilbrigði í máli sem sumum eða flestum finnst ótæk og kalla fram sterk viðbrögð [...] í þágu hinna pólitísku markmiða" heldur var þá verið að biðja um að notuð væru tiltekin orð í ákveðinni merkingu, rétt eins og núna er beðið um að orðin "kvár" og "stálp" séu viðurkennd.“

Nú getur vel verið að Höskuldur hafi rétt fyrir sér um hvað séu vænlegar baráttuaðferðir, og ég get alveg tekið undir það að æskilegast væri að ná fram breytingum í máli án þess að þurfa „að nota tilbrigði í máli sem sumum eða flestum finnst ótæk“. Sannarlega er líka hægt að breyta mjög mörgu í átt til kynhlutleysis án þess að ganga svo langt. En það kemur fyrir ekki – það hefur sýnt sig að allar breytingar í átt til kynhlutleysis, jafnvel þær sem rúmast ágætlega innan kerfisins, mæta andspyrnu og eru gagnrýndar harðlega. Í grein sem birtist í Fréttablaðinu í fyrra og vakti mikla athygli og fékk mörg læk stóð t.d.:

„Upp á síðkastið hafa æ fleiri fréttamenn [Ríkisútvarpsins] tekið sér í munn þá nýlensku sem öðru hverju heyrðist í fyrra, en sem nú virðist hafa verið fyrirskipuð að ofan. Þar á ég við orðbragð á borð við stuðningsfólk, hestafólk, björgunarfólk, lögreglufólk og aðila í alls kyns samsetningum, í stað stuðnings-, hesta-, björgunarsveitar- og lögreglumanna, o.s.frv.“ Þarna er sem sé verið að amast við að í stað samsetninga með -maður séu notuð orð sem eru fullkomlega í samræmi við málkerfið, og ekki einu sinni nein nýjung heldur öll meira en 60 ára gömul og flest algeng – t.d. er á fimmta þúsund dæma um stuðningsfólk á tímarit.is.

Ég veit ekki hversu margar neikvæðar athugasemdir ég hef lesið um orðin kvár og stálp þar sem verið er að hæðast að þessum orðum og notendum þeirra, kalla þau „orðskrípi“ og gera lítið úr þörfinni fyrir þau. Sama máli gegnir um önnur orð sem hafa orðið til í tengslum við baráttu kynsegin fólks og viðurkenningu á tilvist þess, svo sem hán og ekki síður leghafi (eða legberi). Ég held þess vegna að það skipti ekki öllu máli hvers eðlis nýjungarnar eru – það mun ævinlega verða andstaða við breytingar á málinu, og alveg sérstaklega þær sem hafa valdeflingu ákveðinna hópa og jaðarsetts fólks að markmiði.

Þess vegna skil ég vel þau sem ganga svo langt að vilja nota tilbrigði í máli sem sumum eða flestum finnst ótæk til að vekja athygli á baráttunni en það er auðvitað óþolandi ef sú baráttuaðferð leiðir til þess „að fólk sem lýsir efasemdum á opinberum vettvangi um um þá breytingu á verkaskiptingu málfræðilegu kynjanna sem hér hefur verið lýst má þola ýmiss konar svívirðingar“ eins og Höskuldur segir. En ég held samt ekki að baráttuaðferðinni sé um að kenna. Mér hefur sýnst að óviðurkvæmileg ummæli séu ekkert síður í hina áttina, þ.e. í garð þeirra sem mæla með breytingum, jafnvel saklausum breytingum sem rúmast innan málkerfisins.

Undanfarið hefur verið hér talsverð umræða um kynhlutlaust mál og ekki í fyrsta skipti. En þrátt fyrir að þetta mál hafi verið rætt fram og aftur og ýmis sjónarmið komið fram finnst mér umræðan hjakka dálítið í sama farinu. Í raun og veru held ég að það sé ekki mikill ágreiningur um staðreyndir málsins, svona frá málfræðilegu sjónarmiði a.m.k. Það er ljóst að af sögulegum ástæðum er málfræðilegt karlkyn og hefur verið notað sem „hlutlaust“ (ómarkað) kyn, þ.e. notað í vísun til óskilgreindra einstaklinga og hópa. Það er jafnframt ljóst að þau sem hafa alist upp í íslensku málsamfélagi hafa vanist þessari notkun á máltökuskeiði og hún er inngróin í málfar þeirra því að íslenska er gegnsýrð af málfræðilegu kyni.

Vegna þess að við erum alin upp við að karlkynið sé hlutlaust kyn finnst okkur setningar þar sem brugðið er út af því vera undarlegar og jafnvel ótækar – setningar eins og ekkert veit neitt og öll eru að gera sitt besta. En öðru máli gegnir ef við breytum dæminu örlítið – segjum ekkert þeirra veit neitt og öll börnin eru að gera sitt besta. Þarna er búið að afmarka hópinn – ekki er lengur um vísun til óskilgreinds hóps að ræða. Þetta sýnir að hvorugkynsmyndirnar geta vel vísað til fólks – það er bara ekki hefð fyrir því að þær standi einar sér og þess vegna finnst okkur fyrra dæmið undarlegt eins og flest tilbrigði í máli sem við erum ekki vön. En vitanlega getum við vanist slíkum dæmum. Hefðir málsins geta breyst – og gera það oft.

Það er ekkert í eðli íslenskunnar sem segir að karlkyn hljóti að vera hlutlaust kyn, þótt fyrir því sé vissulega löng og rík hefð. En ef við hefðum alist upp við að hvorugkyn væri hlutlaust, alist upp við dæmi eins og ekkert veit neitt og öll eru að gera sitt besta, þá fyndist okkur þau fullkomlega eðlileg. Auðvitað hafa engin sem komin eru af máltökuskeiði alist upp við þetta – enn sem komið er – og finnst það þess vegna framandi. En ef við færum að heyra og sjá margar slíkar setningar er engin ástæða til að ætla annað en við myndum venjast þeim smátt og smátt eins og öðrum nýjungum í máli sem breiðast út. Auðvitað tæki það tíma og slík grundvallarbreyting væri örugglega nokkra áratugi að ná til alls málsamfélagsins.

Það hefur líka verið bent á margs konar ósamræmi sem breyting af þessu tagi gæti valdið, a.m.k. meðan hún væri að ganga yfir. Þær ábendingar eiga alveg rétt á sér – það er ljóst að sumar breytingar eru harðari undir tönn en aðrar. Ég er t.d. orðinn svo vanur öll velkomin að ég er hættur að kippa mér upp við það, og öll eru að gera sitt besta truflar mig lítið, en ég á dálítið erfitt með ekkert veit neitt. En þótt þarna skapist eitthvert ósamræmi eru það í sjálfu sér ekki rök gegn breytingunni. Það er ekki eins og tungumálið sé fullkomlega rökrétt kerfi fyrir. Það er auðvelt að benda á ótal dæmi um hvers kyns ósamræmi á ýmsum sviðum málsins – ósamræmi sem við tökum oftast ekkert eftir og truflar okkur alls ekki neitt.

Það er oft sagt að breyting á hlutlausu kyni sé ástæðulaus og óþörf vegna þess að hún sé byggð á þeim misskilningi að málfræðilegt karlkyn vísi einungis til karla. En þarna er ekki um neinn misskilning að ræða. Fólk sem aðhyllist þessa breytingu gerir sér örugglega ágætlega ljóst að karlkynið er og hefur verið notað í almennri vísun og ekki bundið við karla. En það þýðir ekki að breytingin sé ástæðulaus og óþörf. Þau sem aðhyllast breytingu telja nefnilega að þessi notkun karlkynsins sé óheppileg vegna þess að við tengjum málfræðilegt karlkyn við karlmenn, meðvitað og ómeðvitað, og notkun þess í kynhlutlausri merkingu sé því til þess fallin að viðhalda valdastöðu karla í samfélaginu.

Nú getur fólk vitanlega verið sammála eða ósammála þessari afstöðu, en aðalatriðið er að forsendan fyrir því að vilja breyta hlutlausu kyni er pólitísk en ekki málfræðileg. Þess vegna hefur lítið upp á sig að beita málfræðilegum rökum gegn þessari breytingu. Og breyting af þessu tagi sem gerð er á pólitískum forsendum þarf að vekja athygli og ögra, til dæmis með því að nota tilbrigði í máli sem sumum eða flestum finnst ótæk og kalla fram sterk viðbrögð. Það er í þágu hinna pólitísku markmiða. Jafnframt skapast heitar umræður um tungumálið og það er gott því að það sýnir að okkur er ekki sama um íslenskuna. Ég get ekki séð að það skaði tungumálið.

Í Íslenskri orðsifjabók kemur fram að sögnin knúsa sjáist fyrst á 17. öld í merkingunni 'knosa, mylja, þjarma að' og sé tökuorð úr dönsku sögninni knuse sem hefur þessa merkingu. Sama merking er gefin upp í fyrri útgáfum Íslenskrar orðabókar en í þriðju útgáfu er búið að bæta við merkingunni 'faðma e-n' sem sögð er „óformlegt mál“ og sama gildir um nafnorðið knús sem sagt er merkja ‚innilegt faðmlag‘. Danska sögnin knuse getur reyndar haft þessa merkingu líka og þetta er eina merkingin í nafnorðinu knus. Merkingin 'faðma (e-n)' er sú eina sem er gefin upp fyrir knúsa í Íslenskri nútímamálsorðabók og nafnorðið knús er þar í merkingunni 'faðmlag' – hvorugt orðið fær nokkra sérmerkingu.

Það er því ljóst er að þarna hefur orðið breyting á merkingu og málsniði. Í eldri dæmum hefur sögnin þá merkingu sem gefin er í Íslenskri orðsifjabók. Í Freyju 1903 segir t.d.: „Svo gröm var hún yfir þessu að hún gat ekkí látið vera að gjöra fólkinu upp orðin því viðvíkjandi, og það þó slík aðferð knúsaði allar tilfinningar hennar.“ Í Freyju 1905 segir: „Fyrir einu ári síðan leið þessari fjölskyldu einnig vel, allt þar til eiginmaðurinn og faðir litlu barnanna þarna var fluttur heim, einn góðan veðurdag, sundur knúsaður undan trjám sem óaðgætinn samverkamaður felldi á hann.“ Einnig var algengt að tala um knúsað mjöl, og stundum knúsað mál eða knúsað orðalag þar sem nú væri frekar notað knosað.

Elsta dæmi sem ég hef fundið um merkinguna 'faðma' er í Fálkanum 1950: „Síðan mundu þau knúsa hvort annað í ástarvímu, sem mundi blossa upp úr glóðum hinna nýju frétta.“ Í Alþýðublaðinu sama ár segir: „Hana geturðu kysst … henni geturðu þrýst að barmi þínum . . . hana getur þú kramið og knúsað.“ Í Fálkanum 1951 segir: „Hár og grannur, ókunnur maður með harðar varir, sem höfðu knúsað varir hennar, og með grá, djúphugul augu.“ Dæmum um þessa merkingu fer svo smátt og smátt fjölgandi en eldri merkingin er þó yfirgnæfandi lengi vel, líklega fram undir 1980. Upp úr því fer notkun orðanna knús og knúsa ört vaxandi og margfaldast svo upp úr aldamótum.

Nú er sögnin sennilega alltaf í nýrri merkingunni – sú upphaflega virðist vera því sem næst horfin þótt hún lifi enn góðu lífi í dönsku. En það er ekki eini munurinn á þróun íslensku sagnarinnar og þeirrar dönsku. Þannig er miðmyndin knúsast algeng og merking eldri dæma um hana er í samræmi við merkingu germyndarinnar – „Hefði Ulla ekki verið farin út, hefði hún knúsast undir hinu þunga þaki“ segir í Barnablaðinu 1955. En í Vísi 1971 er nýrri merkingin komin til sögu – „Kærustupar vitum við að knúsast“. Þótt merkingin sé venjulega 'faðmast' í samræmi við germyndina er stundum eitthvað meira gefið í skyn, eins og í Fréttablaðinu 2015: „Ástin mín, mig langar aðeins að knúsast en ég er mjög þreytt/-ur.“

Elsta dæmi um orðið knús er í Castria 1939: „„Eruð þið búnar að sjá hann Tyrone Power á Nýja Bíó?“ „Já, gu-uð, er hann ekki yndislegur?“ „Alveg knús.““ Annað dæmi er úr Morgunblaðinu 1948: „Kalli var þarna auðvitað, og hann er nú alveg knús.“ Þarna er knús notað sem lýsingarorð en ekki virðist hafa orðið mikið framhald á þeirri notkun þótt orðflokkur sé reyndar óviss í Mánudagsblaðinu 1949: „Ó, ég veit að þú hefur aldrei á æfi þinni séð annað eins knús.“ En elsta örugga dæmi um knús sem nafnorð er í Þjóðviljanum 1961: „Ég hefði haldið að kvenmaður þyrfti ekki annað til að vera í sjöunda himni en nýjan pels á hverju ári og sæmilegt knús öðru hverju.“

Sögnin knúsa liggur líka á bak við nafnorðið hjartaknúsari sem skýrt er 'kynþokkafullur karlmaður sem nýtur hylli kvenna' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Orðið kemur fyrst fyrir í Speglinum 1950: „Hjartaknúsari og hetja síns ættlands.“ En myndin hjartaknosari er eldri, kemur m.a. fyrir í Fegurð himinsins eftir Halldór Laxness frá 1940: „það varð heyrinkunnugt snemma dags að meðal farþega væri hjartaknosari nokkur að austan.“ Orðið hjerteknuser er til í dönsku í sömu merkingu og trúlegt er að íslenska orðið sé ættað þaðan, frekar en vera íslensk nýmyndun. En knuse hjerte á dönsku merkir 'gera óhamingjusaman', sbr. break heart á ensku, og spurning hvort hjartaknúsari/-knosari hafi haft þá merkingu upphaflega.

Fleiri samsetningar mætti nefna, svo sem knúskyssa sem kemur fyrst fyrir í Samtíðinni 1946: „Þegar stúlkan sá piltinn, hljóp hún rakleitt í faðm hans, knúskyssti hann og hrópaði fagnandi.“ Samsvarandi sögn er ekki til í dönsku þannig að þetta virðist vera íslensk nýmyndun sem ekki hefur komist inn í orðabækur þótt hún sé í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Síðast en ekki síst er svo hið stórskemmtilega lýsingarorð knúsfús eftir Jónasarverðlaunahafann Braga Valdimar Skúlason sem hvetur fólk einmitt til að nýta betur ýmis vannýtt orð. Í nýrri útgáfu Risamáheildarinnar sem hefur að geyma 2,4 milljarða orða eru aðeins 11 dæmi um þetta ágæta orð. Við skulum endilega nota það meira – ekki veitir af.

Orðmyndin þæginlegur, með n-i, í stað þægilegur hefur nokkrum sinnum verið nefnd hér. Elsta dæmi um mynd með n af þessu orði er úr Fálkanum 1962: „Aðdáun og þæginlegt slúður Barneys hafði hvetjandi áhrif á hann.“ Annars sjást slíkar myndir ekki á prenti fyrr en á árunum 1991 og 1992 þegar myndin þæginlega kemur fyrir, bæði sem lýsingarorð og atviksorð. Það er ekki fyrr en um aldamót sem þessi ritháttur fer að sjást að ráði og þó mest á allra síðustu árum. Á tímarit.is er að finna á fimmta hundrað dæma um myndir með n­, en sú tala er villandi vegna þess að myndirnar koma stundum fyrir í auglýsingum sem eru birtar margoft – að slíkum tilvikum frádregnum eru dæmin a.m.k. helmingi færri.

Vitanlega eru myndir með n á skjön við hefðbundinn rithátt og í Málfarsbankanum segir: „Ritað er þægilegur en ekki „þæginlegur“. En þessar myndir eru samt skiljanlegar því að eðlilegt er að málnotendur reyni að tengja liðinn þægi- við eitthvað kunnuglegt. Í Íslenskri orðsifjabók segir „forliðurinn þægi- af lo. þægur“. En þótt þægur hafi m.a. getað merkt 'hentugur' áður fyrr samkvæmt Íslenskri orðsifjabók þekkja málnotendur á 21. öld orðið eingöngu í merkingunni 'hlýðinn og stilltur' sem gefin er í Íslenskri nútímamálsorðabók. Merkingarleg tengsl orðsins þægilegur við þægur liggja því ekki í augum uppi. Aftur á móti liggur merking þægilegur mjög nálægt merkingu nafnorðsins þægindi.

Það er trúlegt að myndir með n stafi af því að málnotendur tengi þessi orð saman vegna merkingarlíkinda og telji þægi(n)legur leitt af þægindi. Þótt sú afleiðsla sé ekki sögulega rétt samkvæmt Íslenskri orðsifjabók á hún sér samt skýra hliðstæðu sem ekki er ólíklegt að hafi áhrif á skynjun málnotenda. Lýsingarorðið leiðinlegur er nefnilega komið af nafnorðinu leiðindi með brottfalli d – leiðindlegur > leiðinlegur (í fornu máli er myndin leiðilegur reyndar margfalt algengari en leiðinlegur). Það er mögulegt að málnotendur hugsi sér að þægindlegur hafi orðið þæginlegur á sama hátt – merkingarleg vensl milli leiðindi og leiðinlegur eru hliðstæð venslum milli þægindi og þægi(n)legur.

Í nýrri útgáfu Risamálheildarinnar (2022) eru rúmlega 6.300 dæmi um myndir sem byrja á þæginleg-, þar af 6.070, eða rúm 96%, af samfélagsmiðlum (spjallþráðum, bloggsíðum og Twitter). Þetta sýnir að þessar myndir eru mjög útbreiddar í óformlegu málsniði þótt þær séu ekki áberandi á prenti eða í formlegum miðlum. Þótt ég ætli ekki að mæla sérstaklega með þessum myndum finnst mér fráleitt að fordæma þær og líta á þær sem dæmi um fákunnáttu þeirra sem nota þær eða hirðuleysi þeirra um málfar. Þess í stað ættum við að fagna þeim vegna þess að þær sýna okkur lifandi málkunnáttu í verki – málkunnáttu sem leitar að skýringum, finnur hliðstæður og dregur ályktanir. Er það ekki ánægjulegt?

Um daginn spurði kona hvaða orð hún gæti notað um sig og sonardóttur sína – hafði séð orðið ömmgur um konu og dótturdóttur hennar en fannst það eitthvað skrítið. Í umræðum var bent á að orðið langmæðgur væri stundum notað í þessari merkingu. Það orð er reyndar hvergi í orðabókum, aðeins á Nýyrðavef Árnastofnunar þar sem það er skýrt 'amma og dóttur- eða sonardóttir'. Á tímarit.is eru innan við 30 dæmi um orðið, það elsta í Vísi 1945: „Hún lét eftir sig tveggja ára dóttur, sem bar nafn ömmu sinnar, Ástríðar, og var mikið ástríki á milli þeirra langmæðgna.“ Orðið virðist þó oftar notað um ömmu og dótturdóttur en sonardóttur, en einnig eru dæmi um að það nái yfir ömmu, dóttur og dótturdóttur eða jafnvel fleiri ættliði.

Orðið langfeðgar er aftur á móti í gamalt í málinu – elsta dæmi Ritmálssafns Árnastofnunar um það er frá 17. öld. Það orð er bæði í Íslenskri orðabók og Íslenskri nútímamálsorðabók skýrt 'forfeður í beinan karllegg'. Sú merking er vissulega algeng og kemur t.d. fram í „Hafa langfeðgar hans búið um langan aldur á Halldórsstöðum í Laxárdal í S.-Þingeyjarsýslu“ í Sindra 1922, og „Faðir minn var að elta þorskinn en þessir langfeðgar mínir voru allir útvegsbændur“ í Þjóðviljanum 1985. Hliðstæð merking er stöku sinnum lögð í orðið langmæðgur líka, eins og í Fréttablaðinu 2020: „Skagfirskar langmæðgur Sveinbjargar Sveinbjörnsdóttur leituðu sterkt á hug hennar og hún ákvað að skrifa um þær sína fyrstu skáldsögu.“

En skýring orðabókanna á langfeðgar er þó ekki fullnægjandi því að orðið er ekki bara notað um forfeður heldur líka oft um afa og sonar- eða dótturson, hliðstætt við venjulega notkun á langmæðgur. Þannig skrifar dóttursonur um afa sinn í Tímanum 1987: „Þrátt fyrir pólitískt bráðlyndi okkar langfeðga, var afi ávallt fyrri til sátta og hafði þar vit fyrir unglingnum.“ Í Morgunblaðinu 2000 segir um mann og afa hans: „Á vissan hátt var það líkt og skóli fyrir okkur sem yngri vorum að hlýða á þá langfeðga ræða saman.“ Í orðabókunum þarf því að bæta við annarri merkingu í langfeðgar, 'afi og sonar- eða dóttursonur' og einnig bæta orðinu langmæðgur við sem sjálfstæðri flettu með tveimur merkingum hliðstætt við langfeðgar.

Svo að aftur sé komið að upphafi umræðunnar má segja að langmæðgur sé ekki að öllu leyti heppilegt orð yfir konu og dóttur- eða sonardóttur hennar. Það er bæði vegna þess að merking orðsins er ekki alveg ótvíræð – það gæti líka falið í sér milliliðinn, þ.e. dóttur eldri konunnar og móður barnsins – og einnig vegna þess að fyrri liðurinn lang- gæti bent til þess að um langömmu og barnabarnabarn væri að ræða. Orðið mæðgur er myndað með g-viðskeyti (og hljóðvarpi) af móðir og þótt -g- sé ekki virkt viðskeyti í nútímamáli má alveg hugsa sér að mynda orð af amma á sama hátt. Það ætti þó reyndar væntanlega að vera myndað af stofninum amm- án hljóðvarps og vera *ammgur frekar en ömmgur.

Ég segi „ætti“ vegna þess að ef orðið væri myndað á sama hátt og mæðgur ætti þarna ekki að vera neitt hljóðvarp – þessari orðmyndun fylgdi ekki u-hljóðvarpið a > ö. En þótt æ-ið í mæðgur sé ekki komið úr fleirtölunni mæður (enda aðeins um eina móður að ræða) heldur tilkomið með hljóðvarpi sem tengist viðskeytinu er trúlegt að málnotendur skynji mæð- í mæðgur sem fleirtölu, enda óneitanlega um fleiri en eina konu að ræða. Á sama hátt finnst málnotendum eðlilegt að nota fleirtölumyndina ömm- frekar en eintöluna amm- vegna þess að konurnar eru fleiri en ein, þótt vissulega sé aðeins ein þeirra amma. Á endanum eru það auðvitað málnotendur sem ráða hvaða orð komast í umferð en ekki málfræðingar – vilji fólk nota ömmgur gerir það það.