Fyrir nokkrum árum var ég beðinn að svara þessari spurningu fyrir Vísindavefinn. Henni er erfitt að svara á mjög vísindalegan hátt. Það liggur ekki fyrir nein ótvíræð skilgreining á því hvað sé góð íslenska, og jafnvel þótt svo væri skortir rannsóknir á því hvernig sé best að bera sig að til að ná betra valdi á henni. Þetta svar byggist því einkum á viðteknum hugmyndum og mati þess sem svarar.

En við getum byrjað á að reyna að skilgreina hvað sé góð íslenska. Því er yfirleitt svarað svo að það sé mál sem sé í samræmi við íslenska málstefnu og þann málstaðal sem miðað er við í íslensku málsamfélagi. Sá staðall er reyndar hvergi skráður í heild en að talsverðu leyti má styðjast við ýmis hjálpargögn eins og Handbók um íslensku og Málfarsbanka Árnastofnunar.

Í stuttu máli má segja að miðað sé við að málið sé notað í samræmi við hefð – í beygingum, setningagerð, orðavali og merkingu orða, notkun orðtaka og fastra orðasambanda, og fleira. En þetta er ekki nóg. Þótt fólk tali kórrétt mál miðað við málstaðalinn er það ekki trygging fyrir því að um góða íslensku sé að ræða. Eftir sem áður getur stíllinn verið kauðslegur, orðalag uppskrúfað eða flatneskjulegt, málsnið óviðeigandi og svo framvegis.

Þótt oft sé vísað til fornmálsins sem fyrirmyndar fer því fjarri að það sé eina viðmiðið. Ýmislegt hefur breyst frá forníslensku til nútímamál – sum fornmálsorð eru nú alveg horfin en önnur hafa breytt um merkingu, beyging margra orða hefur breyst, og sumar setningagerðir horfið. Vissulega getur farið vel á því að bregða fyrir sig gömlum orðum og orðasamböndum sem nú heyrast sjaldan, en hætta er á að úr því verði stílbrot.

Eitt af því sem máli skiptir til að um gott mál sé að ræða er að málsnið sé við hæfi. Það sem er gott mál við ákveðnar aðstæður þarf ekki að vera það við aðrar aðstæður. Til dæmis má benda á að þótt yfirleitt sé talið æskilegt að forðast erlend orð og slangur í góðu máli geta slík orð stundum átt við; „Ekkert orð er skrípi ef það stendur á réttum stað“ skrifaði Halldór Laxness.

Þeim sem spyrja hvernig eigi að tala betri íslensku er venjulega bent á að lesa sem mest, og lestur er mikilvægur á margan hátt. Af lestri lærir fólk ný orð og orðasambönd og hvernig eigi að nota þau, áttar sig á ýmsum merkingarblæbrigðum orða og orðasambanda sem það þekkir fyrir, og fær tilfinningu fyrir málsniði – hvað á saman, hvað tilheyrir hverri stíltegund, hvað á við í tilteknum aðstæðum.

Vissulega er mest að græða á textum æfðra höfunda sem skrifa af öryggi, en til að fá góða tilfinningu fyrir málsniði og stíl er mikilvægt er að textarnir séu af ýmsu tagi – skáldverk, frásagnir, fræðibækur, blaðagreinar og fleira. Til að læra sem mest af lestrinum er mikilvægt að lesa ekki of hratt, heldur íhuga hvert orð og hverja málsgrein.

Það er líka bráðnauðsynlegt að nota hvers kyns hjálpargögn, bæði prentuð og rafræn. Málfarsbankinn sem vísað er til hér að framan er hluti af Málið.is en þar er hægt að leita í einu í ýmsum gagnasöfnum – auk Málfarsbankans Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls, Stafsetningarorðabókinni, Íslenskri nútímamálsorðabók, Íslensku orðaneti og Íðorðabankanum. Einnig er Snara, en að henni þarf að kaupa aðgang.

Mikilvægast er að þó að hugsa um málið, taka eftir því hvernig það er notað bæði í tali og riti, velta fyrir sér mismunandi málnotkun, vega hana og meta. Hvað finnst okkur gott mál, og hvers vegna? Þótt vel sé hægt að læra að tala og rita gott mál er tæpast hægt að kenna það – það lærist fyrst og fremst af reynslunni.

Greiningarhugbúnaðurinn Greynir sem Vilhjálmur Þorsteinsson og fyrirtæki hans Miðeind hefur skrifað er opinn og öllum aðgengilegur á netinu. Þar er hægt að finna margvíslegar upplýsingar um orðanotkun í fréttum íslenskra fjölmiðla, einkum um fólk og staði. Einnig er hægt að skoða hvernig tíðni einstakra orða í fréttum hefur þróast undanfarna mánuði og ár. Síðast en ekki síst er hægt að láta Greyni greina texta, beygingarlega og setningafræðilega.

Það er nóg að að slá eða líma texta inn í textareitinn og smella svo á „Greina“. Textinn kemur þá neðar á skjáinn (fyrir neðan línu þar sem stendur „Málgreining - Smelltu á málsgrein til að sjá trjágreiningu hennar“) og ef farið er með bendilinn yfir einstök orð hans birtist málfræðileg greining þeirra. Ef smellt er á textann birtist setningafræðihrísla hans með greiningu. Einnig er hægt að fara í fréttayfirlit Greynis og smella þar á frétt og fá greiningu hennar.

Athugið að greiningin er vélræn og óhjákvæmilega eru villur í henni. Ég er samt sem áður viss um að þessi hugbúnaður getur nýst kennurum, nemendum og öllum almenningi á ýmsan hátt. Auk þess sem hér hefur verið nefnt er þarna að finna ýmiss konar tölfræði um notkun Greynis og gögnin sem hann byggist á, svo og nánari upplýsingar um hugbúnaðinn og gögnin.

Risamálheildin er safn íslenskra texta af ýmsu tagi, aðallega frá síðustu 20 árum. Þar eru textar af öllum helstu fréttamiðlum landsins, dómar, lög, þingræður, efni af Wikipediu og Vísindavefnum, blogg, efni úr héraðsfréttablöðum, íþróttafréttamiðlum og ýmsum sérritum. Textamagnið er gífurlegt – alls er þetta 1,64 milljarður orða sem jafngildir 20-30 þúsund meðalstórum skáldsögum. Athugið að textar frá þessu ári eru ekki enn komnir þarna inn.

Það er hægt að leita í Risamálheildinni á margvíslegan hátt. Hér er t.d. leitað að orðinu stjórnarskrá. Þá fæst bara þessi tiltekna orðmynd, þ.e. nefnifall, þolfall og þágufall eintölu án greinis, en til að fá allar beygingarmyndir þarf að velja „uppflettimynd“ eins og hér hefur verið gert. Svo er líka hægt að velja „Útvíkkuð“, setja inn atkvæð og velja „inniheldur“, velja svo „Bæta við leitarorði“ og skrifa um, og velja aftur „Bæta við leitarorði“, velja „Lemma“ til að fá allar beygingarmyndir, og leyfa „allt að“ eitt orð á milli. Þá fást dæmi eins og þjóðaratkvæðagreiðsla um stjórnarskrána, atkvæðagreiðslu um nýja stjórnarskrá o.m.fl.

Það er líka hægt að leita eftir málfræðilegri greiningu. Hugsum okkur t.d. að við viljum leita að „nýju þolmyndinni“ svokölluðu – það var barið mig, það var hrint mér o.þ.h. Þá getum við byrjað á að setja inn það, valið „Bæta við leitarorði“ og skrifað var, aftur „Bæta við leitarorði“, valið „Sagnháttur“ og síðan „Lýsingarháttur þátíðar“, og enn „Bæta við leitarorði“, valið „Flokkun fornafns“ og „Persónufornafn“, og svo „Bæta við skilyrði (og)“ og „er ekki“ og „nefnifall“. Athugið að „nýja þolmyndin“ er mun fjölbreyttari en þetta – hér er aðeins verið að gefa einfalt dæmi um möguleikana. En þessi leit skilar fjölda dæma – mörg þeirra eiga að vísu ekki við, en þarna eru þó dæmi eins og það var barið mig (af Bleikt.is), það var náð honum (af Fótbolti.net) o.fl.

Risamálheildinni fylgja ítarlegar notkunarleiðbeiningar þar sem sýnd eru ýmis dæmi um fjölbreyttar leitarfyrirspurnir. Það tekur tíma að setja sig inn í það allt, en það er engin þörf á að átta sig á öllum möguleikum strax í byrjun – það getur komið smátt og smátt. Ég er ekki í vafa um að það er hægt að nota Risamálheildina til að sýna nemendum allt mögulegt og láta þá vinna fjölbreytt verkefni um orðtíðni, orðaforða, orðanotkun og margt fleira.

Fyrir 40 árum sat ég í námskeiði um setningafræði í Háskóla Íslands. Kennarinn var Höskuldur Þráinsson sem þá var nýkominn þar til starfa frá námi í Bandaríkjunum. Hann hafði þann hátt á í kennslunni að leggja fyrir okkur verkefni af öðru tagi en við höfðum kynnst áður. Þau verkefni sem ég hafði gert áður í há­skólanámi mínu höfðu flest þann tilgang að athuga hvort nem­andinn  hefði tileinkað sér það sem hann átti að vera búinn að læra í tímum og af les­efn­inu, eða voru til þess ætluð að finna einhverja tölu sem væri hægt að hengja á nemendur og kalla einkunn.

Þessi verkefni voru hins vegar mikilvægur hluti kennslunnar, e.t.v. sá mikilvægasti – í þeim fengum við sjálf að „uppgötva“ eitthvað og Höskuldur var einkar laginn við að láta nemendum finnast að þeir væru sjálfir að uppgötva stórmerkilegar nýjungar. Þar bar hæst þá „uppgötvun“ mína og annarra í námskeiðinu að sem og er væru ekki tilvísunarfornöfn eins og við höfð­um öll lært hjá Birni Guðfinnssyni, heldur samtengingar. Það lét Höskuldur okkur upp­götva með því að setja fyrst fram nokkrar einfaldar staðreyndir og síðan fá­einar setn­ingar og láta okkur svo skoða þetta í samhengi. Þá varð niðurstaðan augljós og óumflýjanleg.

Ég kunni minn Björn Guðfinnsson og hafði staðið í þeirri meiningu fram að þessu að málfræðigreining hans væri hafin yfir efa. Heimsmynd mín hefur því sjaldan orðið fyrir þyngra höggi en þegar ég var látinn gera þessa uppgötvun, og ekkert hefur kennt mér meira um gagn­rýna hugsun. Í gagnfræðaskóla var ég mjög sjóaður í því að finna fall tilvísunarfornafna, sem ekki var á allra færi, en þarna reyndist sú kunnátta allt í einu óþörf, gagns­laus – og raunar hlægileg. En ég sannfærðist, og hefur alla tíð síðan fundist þessi endurskilgreining Höskuldar á sem og er, sem birtist í svo í greininni „Tilvísunarfornöfn“ í Íslensku máli 1980, vera frábært dæmi um einfalda og skýra málfræðilega röksemdafærslu.

Samt er enn, 40 árum síðar, verið að kenna sumum íslenskum börnum og unglingum að sem og er séu tilvísunarfornöfn. Ég veit ekki hversu víða þetta er gert, en hef sannfrétt að það sé í einhverjum skólum. Ég verð að játa að það er ofar mínum skilningi. Auðvitað er mér vel ljóst að þótt eitthvað sé kennt á háskólastigi á það ekki endilega alltaf erindi í grunnskólakennslu. Auðvitað þarf að setja kennsluefni í grunnskóla fram á þann hátt að hæfi nemendum, og þá getur þurft að víkja frá fræðilegri nákvæmni til einföldunar. En hér er bara ekki um slíkt að ræða. Þvert á móti – það er miklu flóknara að kenna það að sem og er séu tilvísunarfornöfn en að þau séu tengingar.

Í hvaða grein annarri en íslensku myndi það þekkjast að enn sé verið að kenna eitthvað sem sýnt hefur verið fram á fyrir 40 árum að er kolrangt? Hvers á íslenskan að gjalda?

Í lýsingum á íslenskum málhljóðum er sagt að s sé myndað þannig að tungan leggist upp að tannberginu (stallinum aftan við efri framtennur) og myndi öng (þrengingu) sem loftstraumurinn frá lungunum þrýstist um. Í flestum lýsinganna er gert ráð fyrir að það sé tungubroddurinn sem myndar þrenginguna, en í Mállýskum I segir Björn Guðfinnsson þó að þrengingin myndist „milli tungubrodds (og stundum tungufitjar) og neðri hluta tannbergs“. Tungufit eða (tungublað) er sá hluti tungunnar sem er næst fyrir aftan tungubroddinn.

Þegar ég fór að kenna hljóðfræði fyrir 35 árum áttaði ég mig fljótlega á því að ég mynda þrenginguna í s ekki með tungubroddinum heldur tungufitinni/tungublaðinu, en tungubroddurinn er sveigður niður og liggur fyrir aftan framtennur í neðri gómi. Ég spurði nemendur hvernig þeir mynduðu s og u.þ.b. helmingur þeirra reyndist mynda þrengingu með tungubroddinum en hinn helmingurinn myndaði s eins og ég. Eftir þetta spurði ég alltaf að þessu þegar ég kenndi hljóðfræði og niðurstaðan var alltaf svipuð, þótt yfirleitt væru öllu fleiri með tungubroddsmyndun. Ég hef hins vegar aldrei kannað hvort einhver heyranlegur munur sé á s-hljóðum fólks eftir því hvora aðferðina það notar.

Það er rétt að hafa í huga að íslenska er sérstök að því leyti að hún hefur aðeins eitt s-hljóð en flest tungumál í kringum okkur hafa fleiri. Enska hefur t.d. samsvarandi raddað hljóð eins og í zero, auk hljóða þar sem þrengingin er aðeins aftar eins og upphafshljóðið í she og samsvarandi raddað hljóð í treasure, og svo tvinnhljóðin í chill og jam. En vegna þess að íslenska hefur aðeins eitt hljóð af þessu tagi hefur það verulegt svigrúm og getur hljómað á talsvert mismunandi hátt án þess að ruglast saman við nokkuð annað – og án þess að við tökum eftir því. Fólk sem er að læra íslensku verður hins vegar oft dálítið ruglað í ríminu vegna þess að það heyrir fjölbreytt s-hljóð og heldur að munur hljóðanna hafi eitthvert gildi.

Það er í sjálfu sér ekkert undarlegt að íslenskt s skuli vera myndað á fleiri en einn hátt. Setjum okkur í spor barns á máltökuskeiði sem er að ná valdi á íslenskum málhljóðum. Barnið skoðar vitanlega ekki upp í foreldra sína til að sjá hvernig þau myndi s, heldur reynir að beita eigin talfærum til að mynda svipað hljóð og það heyrir í umhverfi sínu. Sum börn prófa að mynda þrengingu með tungubroddinum og mynda hljóð sem þau finna að umhverfi samþykkir, þannig að þau hafa enga ástæðu til að endurskoða tilgátu sína. Önnur prófa að nota tungufit/tungublað til að mynda þrenginguna og finna einnig að umhverfið samþykkir þeirra sþannig að þau halda sig við það.

Þetta hefur aldrei verið rannsakað neitt. Við vitum ekki hlutföllin milli þessara tveggja aðferða, við vitum ekki hvort einhver kerfisbundinn heyranlegur munur er á þeim, við vitum ekki hvort þessi mismunandi hljóðmyndun tengist aldri, kyni, landshlutum, eða jafnvel genum. Ég gerði nýlega örlitla könnun á þessu á Facebook sem um 90 manns á ýmsum aldri tóku þátt í. Rétt tæpur helmingur sagðist mynda s með tungubroddi en rúmur helmingur með tungufit/tungublaði. Í yngsta aldurshópnum, hjá fólki fæddu eftir 1990, var tungubroddsmyndun í meirihluta en þátttakendur á þeim aldri voru svo fáir að það er ekki marktækt. Ekki var heldur hægt að lesa neitt um kynjamun út úr niðurstöðunum, og upplýsingar um uppruna fólks vantar. Þetta er því enn órannsakað mál.

Stundum er sagt að skýr framburður felist í því að „bera fram alla stafina“ en það er villandi orðalag af tveimur ástæðum. Í fyrsta lagi berum við ekki fram stafi, heldur hljóð – bókstafirnir eru hins vegar fulltrúar hljóðanna í riti, og þessu tvennu má ekki rugla saman. Í öðru lagi er það rangt að hver einasti bókstafur í orðinu rituðu skuli alltaf eiga sér fulltrúa í framburðarmynd þess. Mjög algengt er að einhver hljóð sem koma fram í sumum beygingarmyndum orðs, t.d. lokahljóð stofns, komi ekki fram í öðrum myndum orðsins eða skyldum orðum, án þess að nokkur ástæða sé til að tala um óskýrmæli. Þótt g sé í stofni lýsingarorðsins margur og f (borið fram v) í nafnhætti sagnarinnar þurfa ber fólk aldrei fram neitt g-hljóð í hvorugkyninu margt, eða f/v í þátíðinni þurfti. Við segjum öll mart og þurti þótt g og f séu auðvitað skrifuð í þessum myndum.

Dæmi á við þessi eru mýmörg í málinu, einkum í samhljóðaklösum sem myndast þegar ending sem hefst á samhljóði bætist við stofn sem endar á tveimur (eða fleiri) samhljóðum, eins og í marg+t, þurf+ti. Þá er algengast að miðhljóð klasans (eitt eða fleiri) falli brott, en upphafs- og endahljóð hans standi eftir. Ekki er þetta þó algilt, og útilokað að gefa nákvæma lýsingu á slíkum brottföllum vegna þess að orð sem virðast sambærileg haga sér ekki alltaf eins. Sum brottföll eru algild, eins og í margt og þurfti, en önnur eru háð einstaklingum, talhraða, málsniði o.fl. Í slíkum tilvikum er oft álitamál hvort réttlætanlegt er að tala um „óskýran“ framburð – og eins hvenær hægt er að tala um ofvöndun, þ.e. að framburðurinn sé lagaður um of að stafsetningunni.

Það er fullkomlega eðlilegt að fella brott áherslulaus sérhljóð í enda orðs ef næsta orð hefst á sérhljóði. Ég sagði ekki neitt berum við fram Ég sagð' ekki neitt og Þeir fóru út berum við fram Þeir fór' út. h fellur einnig brott í upphafi áherslulausra orða í eðlilegu, samfelldu tali; Fór hann burt? berum við fram Fór 'ann burt? og Ég sýndi henni hann berum við fram Ég sýnd 'enn 'ann. Þegar h fellur framan af fornöfnunum henni og hann í seinna dæminu byrja þau á sérhljóði (enni og ann). Þá eru komin saman sérhljóð í upphafi orðanna og sérhljóð í enda næsta orðs á undan og þau síðarnefndu falla þá brott í samræmi við áðurnefnda reglu. Skemmtilegasta dæmið um þetta er ljóðlína Stuðmanna, Ann 'ann 'enn enn, þ.e. Ann hann henni enn. h er hins vegar borið fram í slíkum tilvikum ef orðin bera áherslu.

Ýmiss konar samlaganir eru algengar milli orðhluta í samsettum orðum, oftast þannig að fyrsta hljóðið í seinni orðhlutanum leitast við að laga seinasta hljóðið í þeim fyrri að sér, t.d. hvað varðar röddun. Þannig berum við fram f í Hafsteinn vegna þess að næsta hljóð, s, er óraddað; en í Hafrún berum við fram v vegna þess að r er raddað. Í upphafi ýmissa fornafna og atviksorða er borið fram ð í stað þ, þegar þessi orð standa í áherslulausri stöðu í setningum. Þannig berum við Ég sýndi þér það venjulega fram Ég sýndi ðér ðað, en þurfi hins vegar að leggja áherslu á orðin er borið fram þ; Ég sýndi ðér ÞETTA. Nefhljóð fá mjög oft sama myndunarstað og eftirfarandi lokhljóð. Þannig er eðlilegt að bera komdu fram kondu og innbær fram imbær – sbr. líka að algengt gælunafn af Ingibjörg er Imba, ekki Inba.

Ekkert af því sem hér hefur verið nefnt er ástæða til að kalla óskýrmæli – þvert á móti er flest af því eðlilegur vandaður framburður. Á hinn bóginn er venja að kenna það við óskýrmæli þegar rödduð önghljóð, ð, g og v, falla brott milli sérhljóða og í enda orðs. Þannig er algengt að fólk beri dagblað fram dabla, og felli því brott bæði g og ð. Smáorð eins og og og það eru líka oft borin fram o og þa (eða ða inni í setningu). Brottfall af þessu tagi leiðir til þess að forsetningarnar að og af falla iðulega saman í framburði, verða báðar að a, og það leiðir aftur til samblöndunar orðasambanda með þessum forsetningum. Til óskýrmælis má líka telja það þegar tvíhljóð einhljóðast, eins og oft gerist; einkum með stutt tvíhljóð, og frekar í áherslulausum atkvæðum. Sem dæmi má nefna námsbakur í stað námsbækur, vitlust í stað vitlaust, og solskin í stað sólskin.

Samhljóðasambandið rn er borið fram á ýmsan hátt í íslensku. Upprunalegur framburður hefur væntanlega verið sá sem rithátturinn bendir til, þ.e. r+n. Sá framburður hefur á síðari árum einkum verið bundinn við Austur-Skaftafellssýslu en virðist nú vera að hverfa. Í venjulegum framburði kemur lokhljóð, d, á milli r og n, þannig að orð eins og barn og stjarna eru borin fram bardn og stjardna. Stundum fellur r alveg brott, þannig að framburðurinn verður badn og stjadna. Staða þessara tilbrigða er ekki alveg sú sama – rdn-framburðurinn gengur alltaf, en sumum þykir dn-framburðurinn óformlegri og hann er síður notaður í formlegu málsniði. Hann er líka tæplega notaður í sumum orðum – þótt ég beri börnin venjulega fram bödnin myndi ég ekki bera vörnin fram vödnin.

Með þessum fyrirvara um málsnið og einstök orð má segja að þessi þrjú tilbrigði – rn, rdn og dn – njóti öll viðurkenningar sem góður og gildur íslenskur framburður. En svo er eitt tilbrigði enn, þar sem r-ið fellur alveg brott og n stendur eitt eftir. Þetta er að vísu miklu takmarkaðra en hin afbrigðin því að það kemur aðeins fyrir á mótum beygingarendinganna -ar, -ir og -ur og ákveðins greinis, þ.e. í orðum eins og skólanir í stað skólarnir, gestinir í stað gestirnir og bækunar í stað bækurnar. Ekki er mikið vitað um þennan framburð en samkvæmt rannsóknum Björns Guðfinnssonar upp úr 1940 bar nokkuð á honum um sunnan- og vestanvert landið. Kristján Árnason telur í Íslenskri tungu I að hann sé í sókn en það hefur ekki verið rannsakað. En öfugt við hin tilbrigðin nýtur þessi framburður ekki viðurkenningar.

Í sumar varð gífurlegt fjaðrafok í Málvöndunarþættinum hér á Facebook þegar menntamálaráðherra sagði skólanir í sjónvarpsviðtali og notað þar væntanlega þann framburð sem hún ólst upp við, eins og við gerum yfirleitt. En fólk brást ókvæða við og sagði að þetta væri „ekki boðlegt af menntamálaráðherra landsins“, það væri „mjög sorglegt að menntamálaráðherra skuli ekki tala betri íslensku“ og væri jafnvel „ekki talandi á eigin tungu“, talaði um „latmælgi“ og „linmælgi“ ráðherrans, „ambögur“ og „málhelti“ og ýjaði jafnvel að því að ráðherrann væri með tunguhaft. Slíkt orðfæri um tiltekinn einstakling er auðvitað algerlega ótækt og þeim til skammar sem viðhafa það. Ráðherra er vitaskuld opinber persóna sem er sjálfsagt að gagnrýna málefnalega, en þetta átti ekkert skylt við það.

Þótt þessi framburður sé ekki algengur á hann sér langa hefð, e.t.v. allt frá 18. öld, og ég sé ekki hvers vegna hann ætti að vera eitthvað verri eða óæskilegri en önnur framburðartilbrigði sambandsins rn – eða verri en önnur svæðisbundin framburðartilbrigði. Staðbundnar framburðarmállýskur eða tilbrigði hafa yfirleitt verið umborin eða þeim jafnvel hampað og engin ástæða til að þessi framburður fái aðra meðferð. Það eru engin rök í málinu að það eigi að bera fram r í skólarnir af því að þar sé skrifað r – með sömu rökum yrðum við að hafna hinum venjulega framburði, skólardnir, sem hefur d þótt það eigi ekki að koma fram í stafsetningunni. Stafsetningu er hvorki hægt að nota til að réttlæta tiltekinn framburð né hafna.

Oft er gerður munur á því sem kallað er lærð og virk orðmyndun. Með lærðri orðmyndun er átt við það þegar einhver – einstaklingur eða hópur – tekur sig til og ákveður að búa til íslenskt orð yfir tiltekið hugtak, eða íslenska samsvörun ákveðins erlends orðs. Stundum er þar aðeins um eitt orð að ræða (í einu), en meginhluti slíkrar orðasmíði fer fram í orðanefndum sem fást við að semja íslensk fagorð (íðorð) í tiltekinni grein, s.s. iðngrein eða vísindagrein. Í slíkum orðanefndum sitja yfirleitt sérfræðingar í viðkomandi grein, en fá oft ráðgjöf frá málfræðingum.

Þess vegna er það algengt í þessari tegund orðmyndunar að notuð séu forskeyti eða viðskeyti sem eru gömul í málinu, en hafa nú glatað merkingu sinni að einhverju eða öllu leyti. Þetta táknar að nýyrðin sem mynduð eru með þeim verða oft ekki gagnsæ; þ.e., oft er ekki hægt að skilja þau svo að ótvírætt sé út frá merkingu einstakra hluta þeirra. Viðskeytið -ald hefur t.d. verið dálítið notað í lærðri orðmyndun, í orðum eins og mótald, pakkald, rafald o.fl., en það hefur enga fasta merkingu sem geri fólki kleift að átta sig á merkingu orðanna.

Í lærðri orðmyndun eru líka stundum tekin upp gömul íslensk orð, sem fallin hafa verið úr notkun, og þeim gefin ný merking; stundum eitthvað breytt­um. Þekktasta dæmi um þetta er orðið sími, sem til var í fornmáli, stundum sem hvorugkynsorðið síma, og merkti ‘band, þráður’, en var svo endurvakið og gefin núverandi merking um aldamótin 1900. Einnig má nefna orðið bur, sem í fornmáli merkir ‘sonur’ en lagt hefur verið til að verði notað í hvorugkyni sem kynhlutlaust orð í merkingunni ‘barn, afkvæmi’ til hliðar við sonur/dóttir, ekki síst í kenninöfnum.

Virk orðmyndun er það aftur á móti kallað þegar orð sprettur upp vegna þess að þess er þörf á ákveðnum stað og tíma, án þess að það sé endilega skráð á blað, og oft án þess að hægt sé að benda á nokkurn sérstakan höfund. Vegna þess að við búum oft til orð um leið og við þurfum á þeim að halda verða þau að vera gagnsæ; viðmælandinn verður að átta sig á því umsvifalaust hvað við eigum við. Ef það gerist ekki, og við þurfum að fara að útskýra orðið, er auðvitað til lítils barist; þá er eins gott að byrja á útskýringunni.

Af þessu leiðir að í virkri orðmyndun eru aðallega notaðar samsetn­ingar, og svo tiltölulega fá forskeyti og viðskeyti sem hafa nokkuð fasta og afmarkaða merkingu, svo sem ó‑, ‑legur, ‑ari og ‑un. Þótt tengsl þeirra við grunnorðið séu að vísu ekki alltaf þau sömu (t.d. í ónæði og ólykt, eða ellilegur og asnalegur), þá skýra orð sem með þeim eru mynduð sig oftast sjálf. Í virkri orðmyndun er líka mikið um það að tekin séu erlend orð og löguð meira og minna að íslensku – sett á þau íslenskar beygingarendingar eða íslensk aðskeyti (töffari), breytt um orðflokk (sína) o.fl.

Annars má ekki skilja þetta svo að alltaf sé skýr munur á lærðri og virkri orðmyndun. Svo er ekki; miklu fremur má segja að þetta séu tveir andstæðir pólar, en milli þeirra sé samfella þar sem ómögulegt er að draga ákveðin skil. En með því að skoða Íðorðabankann annars vegar og Nýyrðavef Árnastofnunar hins vegar má fá ágæta hugmynd um muninn á orðum sem verða til við lærða og virka orðmyndun.

Skipuleg nýyrðasmíð á íslensku er yfirleitt talin hefjast fyrir alvöru í lok 18. aldar í ritum Lærdómslistafélagsins. Þar var skrifað um ýmis efni sem ekki hafði áður verið fjallað um á íslensku, og því var þörf nýrra orða, og þaðan koma orð eins og farfugl, fellibylur, gróðurhús og afurð. Þegar kom fram á 19. öldina hófst svo mikil vakning um eflingu og hreinsun málsins, og þá koma einnig til fjölmörg nýyrði, t.d. var Jónas Hallgrímsson iðinn við nýyrðasmíð, og bjó til orð eins og hitabelti og ljósvaki.

Í nútímamáli hefur þörf fyrir nýyrði aukist gífurlega vegna þjóðfélags­breytinga; alltaf eru að koma upp ný hugtök og fyrirbæri sem við þurfum orð yfir. Nýyrðasmíð hefur líka verið blómleg undanfarna öld, og nýyrði sem gerð voru á tuttugustu öld einni skipta tugum þúsunda. Örlög þeirra – eins og nýyrða frá öllum tímum – hafa auðvitað verið mjög misjöfn. Sum notum við á hverjum degi, eins og útvarp, sjónvarp, tölva, tækni. Önnur hafa átt erfitt uppdráttar eða alveg horfið, eða þá aldrei vaknað til lífs meðal málnotenda, s.s. víðboð og víðvarp um útvarp, dragi um dráttarvél, og svo mætti lengi telja.

Orðaforðinn hefur líka aukist af orðum sem komin eru úr erlendum mál­um, svokölluðum tökuorðum. Erlend orð hafa verið tekin inn í málið á öllum tímum, og t.d. komu þónokkur orð af latneskum, frönskum og írskum upp­runa inn í málið fyrir landnám og á fyrstu öldum Íslands byggðar. Þar má nefna ýmis orð sem fylgdu kristninni, beint eða óbeint, eins og prest­ur, biskup, kross, djöfull o.s.frv.; en einnig ýmis önnur, eins og tafl, dúkur og klæði. En það hefur verið misjafnt eftir aðstæðum hvaðan straum­ur tökuorða hefur komið.

Á 14. og 15. öld versluðu Íslendingar tals­vert við Englendinga, og þá kom nokkuð af enskum orðum inn í málið, t.d. jafn algeng orð og sápa og par, en einnig kurteisi, fól, lávarður o.fl.Síðar jukust þýsk og dönsk áhrif á landinu, og þá kom mikið af nýjum orðum inn í málið, einkum með þýðingum guðsorðabóka um og eftir siða­skipti. Flest eru þau okkur framandi, og hafa væntanlega aldrei komist inn í venjulegt mál, orð eins og bíhalda, bevara, forbetra o.þ.u.l.; en einnig má nefna herlegheit, rólegheit, fyllirí, fiskirí, fangelsi.

Allt fram á síðustu öld komu flest tökuorð í íslensku úr dönsku, en frá því um seinni heimsstyrjöld hafa þau líklega langflest komið úr ensku. Þar má nefna orðin sjoppa, stæll, jeppi, hippi, nælon, stress, töff, næs, kúl, fíla, tékka, trimma, tsjilla; annars eru þessi orð svo mörg og algeng að engum ætti að vera vorkunn að finna nóg af dæmum um þau í daglegu tali sjálfs sín og annarra. Við skulum þó athuga að sjaldnast eru orðin alveg eins í íslensku og í málinu sem þau koma úr. Oftast er framburðurinn eitthvað frábrugðinn, og þar að auki fá orðin íslenskar endingar.

Þó er vissulega misjafnt hversu vel orðin aðlagast íslensku málkerfi. Jafngamalt orð og biskup hefur ekki enn fengið neina nefnifallsendingu; orðin lager, mótor, partí o.fl. brjóta t.d. þá reglu að a, i og u séu einu sérhljóðin sem koma fyrir í áherslu­lausum atkvæðum (í ósamsettum orðum); orðin næs og kúl taka engum fallend­ingum; tsjilla byrjar á samhljóðaklasa sem ekki þekkist í íslenskum orðum; og svo mætti lengi telja. Orð eins og bíll hefur hins vegar alger­lega fallið að íslensku málkerfi, bæði hljóðfræðilega og beygingarlega.

Tökuorð njóta líka mismikillar virðingar. Sum hafa verið tekin algerlega inn í málið og njóta sama réttar og önnur íslensk orð. Sem dæmi má nefna prestur, sápa, bíll. Við öðrum er aftur á móti amast af ýmsum orsökum. Stundum er það vegna þess að þau laga sig ekki að málkerfinu; innihalda hljóðasambönd sem ekki koma fyrir í íslenskum orðum, neita að beygjast, eða eitthvað álíka. Dæmi um þetta eru næs, stereó, bíó.

Önnur falla aftur á móti algerlega að málkerfinu, en er hafnað vegna þess að þau eru þegar til í málinu í annarri merkingu, eða íslenskt orð sömu merkingar er til og tökuorðið þykir þess vegna óþarft. Dæmi þessa er orðið díll (úr ensku deal) í merkingunni ‘verslun, kaup’ í samböndum eins og góður díll. Hins vegar er til orðið díll í merkingunni ‘blettur’, í samböndum eins og sjá ekki á dökkan díl, og þykir fullgild íslenska.

Oft veltir fólk því fyrir sér hversu mörg orð séu til í íslensku. Því er ómögulegt að svara en það er óhætt að segja þrennt: Þau eru mjög mörg, þeim er alltaf að fjölga, og engin leið er að tilgreina fjöldann nákvæmlega. Fólk hefur nefnilega á öllum tímum fengist við að búa til ný orð þegar á þeim þurfti að halda. Sum þeirra hafa kannski aðeins verið notuð einu sinni, en síðan fallið í gleymsku. Önnur hafa líklega verið notuð í fyrsta skipti í gær á öðru landshorni, þannig að það er ekki von að við höfum heyrt þau eða þau séu komin á orðabók.

Þess vegna þýðir ekkert að fletta upp í orðabók til að gá að því hvort eitthvert orð sé til eða ekki. Ef orðið finnst þar, getum við að vísu sagt að svo sé, en þótt það vanti í orðabókina er ekki hægt að halda því fram að það sé ekki til. Það er heldur ekki tilgangur orðabóka að innihalda öll orð málsins, enda væri það ekki hægt af framangreindum ástæðum. Orðabækur láta oftast nægja að sýna stofnorð og algengari samsetningar.

Í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans, sem safnað hefur verið til síðan fyrir 1950, eru hins vegar tekin sem flest orð, jafnvel sjaldgæfar samsetn­ingar. Í safninu eru nú dæmi um hátt í 700 þúsund orð, en stór hluti þess fjölda eru orð sem aldrei eru notuð í nútímamáli og aðeins er til ein heimild um; mállýskubundin orð, óvenjulegar samsetn­ingar o.s.frv. Í Íslenskri orðabók eru orðin ekki nema kringum 100 þúsund og í Íslenskri nútímamálsorðabók um 54 þúsund. Auðvitað kann fólk ekki 700 þúsund orð, og ekki heldur 100 þúsund, enda duga okkur örfá þúsund til daglegra þarfa.

Þótt Ritmálssafnið hafi heimildir um nærri 700 þúsund orð segir það ekki alla söguna; í safninu eru aðeins orð sem heimildir eru um að hafi verið notuð eftir 1540, þegar fyrsta bókin var prentuð á íslensku – Nýja testa­menti Odds Gottskálkssonar. Fjölmörg orð til viðbótar koma fyrir í fornritum, en ekki annars staðar. Upplýsingar um orð sem koma fyrir í fornum textum er að finna í safni fornmálsorðabókarinnar í Kaupmannahöfn (Dictionary of Old Norse Prose) þar sem eru skráð hátt í 65 þúsund orð.

Fjöldi íslenskra orða hefur auðvitað verið í málinu allt frá fyrstu tíð, síðan landnámsmenn komu með móðurmál sitt frá Noregi. Sögu margra þeirra má rekja mun lengra aftur, jafnvel aftur í hið svokallaða indóevrópska frum­mál. En mikill fjöldi orða hefur bæst við á þeim 1150 árum sem síðan eru liðin, og þó allra mest nú á okkar tímum. Upplýsingar um aldur og uppruna margra íslenskra orða er að finna í Íslenskri orðsifjabók, sem er á Málið.is.

Viðbætur við orðaforðann eru af ýmsum toga. Fyrst og fremst má nefna innlenda nýsköpun: þau orð sem fyrir eru fæða af sér fleiri. Það gerist ýmist með því að eitt orð er myndað af tveimur eins og þegar orðunum snjór og hús er slegið saman í snjóhús, eða svonefndum forskeytum og viðskeytum er bætt við orð sem fyrir er, og út kemur orð skyldrar merkingar.

Dæmi um það er þegar viðskeytinu ‑ing(ur) er bætt við orðið menntaskóli, og um leið breytist ó í æ og út kemur orðið menntskælingur. Við höfum líka dæmi um að þessum tveimur aðferðum slái saman, eins og þegar orðið hýsi er myndað af hús, og orðið stór um leið sett þar fyrir framan; útkoman verður stórhýsi. Þau orð sem mynduð eru þannig af íslenskum stofni eru kölluð nýyrði.

Nýyrði bætast við á öllum öldum. Um þau eru fjölmörg dæmi þegar í fornmáli, bæði um orð sem hljóta að vera þar algerlega ný, eins og hlaupár, sumarauki, samviska; og eins hitt að gömlum orðum sé gefin ný merking. Það er talið hafa gerst með ýmis orð sem tengjast jarðeldi og jarðhita, eins og hver, laug og hraun; og einnig mörg sem tengjast átrúnaði, eins og jól og blóta.