Í Málfarsbankanum segir: „Rétt er að segja í fyrrinótt þegar átt er við nóttina fyrir daginn í gær. Ekki hefur tíðkast að nota orðin „í gærnótt“ í þessari merkingu né nokkurri annarri merkingu.“ Það er auðvitað skilgreiningaratriði hvað hefur „tíðkast“ en orðið gærnótt er alls ekki óþekkt. Elsta (og raunar eina) dæmi Ritmálssafns Árnastofnunar um það er frá 1836 – úr bréfi frá sjálfum Sveinbirni Egilssyni sem venjulega er talinn einn orðhagasti maður sem skrifað hefur á íslensku: „Kammerráð Finsen sálaðist í gærnótt af febri nervosa.“ Á tímarit.is er 231 dæmi um gærnótt, hið elsta frá 1945 en meira en helmingur frá síðustu 20 árum, og í Risamálheildinni eru 326 dæmi um orðið.

En Málfarsbankinn er ekki einn um að amast við gærnótt. Í lesendabréfi í Morgunblaðinu 1998 var orðið kallað „barnamál“ og „orðskrípi“. Gísli Jónsson minntist nokkrum sinnum á orðið í þáttum sínum um íslenskt mál í Morgunblaðinu – árið 1987 kallaði hann það „furðulegt málblóm“ og sagði að það hefði í sínu ungdæmi verið „talið til afglapamáls“. Síðar virðist hugur hans í garð orðsins þó hafa mildast því að 1995 sagði hann: „En það angrar mig ekki neitt, enda auðvelt að vitna í orðin gærmorgunn og gærdagur. Mér finnst í fljótu bragði að „gærnótt“ sé ekki bráðnauðsynlegt orð.“

Orðið gærnótt er vitanlega ekkert „orðskrípi“. Það er ekkert óeðlilegt við að málnotendur grípi til þess – eins og hér hefur komið fram er það myndað á nákvæmlega sama hátt og gærmorgunn, gærdagur og gærkvöld og fyllir upp í eyðu í því mynstri. En venjulega er höfðað til þess að ekki sé hefð fyrir orðinu: „Vissulega er talað um gærdag, gærkvöld eða gærmorgun, en gærnótt hefur ekki verið notað í máli okkar fram að þessu“ segir Jón Aðalsteinn Jónsson. En hvað með það? Ef aldrei mætti nota orð nema hefð væri fyrir því kæmu auðvitað engin ný orð inn í málið.

Það er auðvitað rétt að orðið er ekki „bráðnauðsynlegt“. En það verður varla notað sem rök gegn því – sama má segja um mikinn fjölda annarra orða. Orðið gærdagur er t.d. „óþarft“ ef út í það er farið – í stað þess að segja í gærdag væri alveg nóg að segja í gær. Vandinn við gærnótt er hins vegar sá að það virðist vera notað í tveimur mismunandi merkingum – þegar sagt er þetta gerðist í gærnótt er ekki alltaf ljóst hvort merkingin er ʻþetta gerðist í nótt (síðastliðna nótt)ʼ eða ʻþetta gerðist í fyrrinótt (nóttina fyrir gærdaginn)ʼ. Kannski er það þessi óvissa sem veldur því að þetta annars ágæta orð er margfalt minna notað en systkini þess.

Annað skylt orð sem sem Gísli Jónsson nefndi í tengslum við gærnótt og gaf ekki betri umsögn er fyrragær sem hann sagði vera „samskonar glapamál, hvort sem það er notað af vanmætti eða einhvers konar tilburðum til fyndni.“ En þetta er gamalt orð – elsta dæmi Ritmálssafns Árnastofnunar er úr kvæði frá 17. öld eftir Stefán Ólafsson í Vallanesi. Orðið kemur líka fyrir í Þjóðsögum Jóns Árnasonar og í þulu og þjóðkvæði í safni Ólafs Davíðssonar, Íslenskar þulur og þjóðkvæði. Það kemur einnig a.m.k. sjö sinnum fyrir í verkum Halldórs Laxness, þar á meðal í kviðlingnum „Ójón ójón fullur í dag fullur í gær fullur í fyrragær“ í Íslandsklukkunni, og Thor Vilhjálmsson hefur einnig notað það.

Á tímarit.is eru 60 dæmi um orðið, og það er flettiorð í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndals og nefnt undir gær í Íslenskri orðabók. Ekki er ólíklegt að það sé myndað með hliðsjón af forgårs í dönsku en þetta er eðlileg orðmyndun í samræmi við fyrradag, fyrramorgun, fyrrakvöld og fyrrinótt. Auðvitað er fyrragær „óþarft“ orð, þannig séð, vegna þess að við höfum fyrradag í sömu merkingu – en þetta eru engin málspjöll, þótt ég ætli ekki að leggja til að við tökum það í virka notkun. En hvorugt orðið, gærnótt og fyrragær, á það skilið að vera úthrópað sem orðskrípi.

Þótt margt hafi þegar verið skrifað um nýjustu „afsökunarbeiðni" Samherja vil ég ekki láta mitt eftir liggja með að greina orðræðuna í henni.

„Ámælisverðir viðskiptahættir fengu að viðgangast í starfsemi útgerðar Samherja í Namibíu.“

Í upphafi er notað lýsingarorðið „ámælisverðir“ – miklu vægara orð en „saknæmir“, „vafasamir“ eða önnur svipuð sem hefðu komið til greina. Notuð er miðmyndarsögnin „viðgangast“ sem hefur engan geranda – það gerði enginn neitt, það bara gerðist. En það er ekki einu sinni sagt „viðgengust“, heldur „fengu að viðgangast“ – svona eins og til að gefa í skyn að einhverjir aðrir, t.d. eftirlitsaðilar, hefðu átt að bregðast við. Ekki er sagt „viðskiptahættir okkar voru ámælisverðir“.

„Veikleikar voru í stjórnskipulagi og lausatök sem ekki áttu að líðast.“

Hér kemur nánari útfærsla á því hvers vegna viðskiptahættirnir voru „ámælisverðir“ – það fólst ekki í saknæmum athöfnum, heldur í því að „veikleikar í stjórnskipulagi“ og „lausatök“ voru í rekstrinum.

„Við brugðumst ekki við eins og okkur bar.“

Það er athyglisvert að hér er allt í einu skipt yfir í germynd – „Við brugðumst ekki við“ – eins og eina sök fyrirtækisins felist í lélegri stjórnun. Jú, við létum þetta dankast, en við gerðum ekkert af okkur. Og hverjir eru þessir „við“?

„Þetta hefur valdið uppnámi hjá starfsfólki okkar, fölskyldum, vinum, samstarfsaðilum, viðskiptavinum og víða í samfélaginu.“

Hér er byrjað á ábendingarfornafninu „þetta“ sem ekki er alveg ljóst í hvað á að vísa – væntanlega í „veikleika í stjórnskipulagi“ og „lausatök“ sem nefnd eru í efnisgreininni á undan. Orðalagið „valdið uppnámi“ er ekki mjög nákvæm lýsing á sakamálarannsókn í þremur löndum. Röðin á þeim sem eru beðin afsökunar er athyglisverð – byrjað á starfsfólki, fjölskyldu og vinum sem „veikleikar í stjórnskipulagi“ og „lausatök“ hafa varla angrað mikið. Hins vegar er alveg sleppt að nefna almenning í Namibíu.

„Við hörmum þetta og biðjumst einlæglega afsökunar.“

Hér er aftur ekki alveg ljóst til hvers „þetta“ vísar - væntanlega þess að hafa „valdið uppnámi“. Það er ekki beðist afsökunar á gerðum fyrirtækisins, heldur á viðbrögðum annarra. Eins og oft vill verða varpar „afsökunarbeiðnin“ því ábyrgð á aðra.

„Það geri ég persónulega sem forstjóri og einnig fyrir hönd félagsins sem ætíð hefur haft vönduð vinnubrögð að leiðarljósi í allri sinni starfsemi.“

Að hafa „vönduð vinnubrögð að leiðarljósi“ merkir ekki það sama og „ástunda vönduð vinnubrögð“. Það er hægt að hafa fallega stefnu án þess að fylgja henni eftir í verki. Ýmis dæmi hafa verið nefnd um óvönduð og vafasöm vinnubrögð Samherja og nærtækast að vísa í „afsökunarbeiðni“ fyrirtækisins nýlega vegna starfsemi „skæruliðadeildar“ þess.

„Við viljum ekki láta við það sitja að biðjast afsökunar heldur draga lærdóm af þessum mistökum og tryggja að ekkert slíkt gerist aftur.“

Enn er dregið úr – „mistök“ er mun vægara orð en „ámælisverðir viðskiptahættir“ sem gengist var við í upphafi.

„Í því skyni höfum við gripið til viðamikilla ráðstafana.“

Ekki er minnst á það í hverju þessar ráðstafanir felist þannig að þetta segir ekki neitt.

„Frá upphafi hefur það verið meginmarkmið okkar að framleiða hágæða sjávarafurðir í sátt við umhverfið með ríka áherslu á sjálfbærni og góða umgengni við auðlindir sjávar. Við viljum halda því áfram og horfa fram á veginn.“

Hér kemur sjálfshól um fyrirtækið, skreytt með frösum eins og „í sátt við umhverfið“, og „með ríka áherslu á sjálfbærni“. Þetta kemur málinu ekkert við en er til þess ætlað að skapa jákvæða ímynd og milda hug lesenda þannig að þeir fyrirgefi frekar „mistökin“.

„Mistök okkar í Namibíu eru ekki síst okkur sjálfum mikil vonbrigði. Við munum ekki láta slíkt henda aftur.“

Sem sagt: Við pössum okkur á því í framtíðinni að láta ekki komast upp um okkur.

Atviksorðin máske/máski og kannske/kannski eru tökuorð úr dönsku, komin inn í málið á 16.-17. öld. Samkvæmt tímarit.is var máske miklu algengara lengi framan af – það var ekki fyrr en um 1930 sem kannske varð algengara. Um svipað leyti fara myndir með -i, máski og kannski, líka að verða áberandi, en fram undir það var nánast alltaf ritað máske og kannske. Dæmum um máske/máski hefur smátt og smátt farið fækkandi síðan um miðja síðustu öld, sérstaklega á síðustu 30 árum, og orðið virðist vera að hverfa úr málinu. Rithátturinn máske hefur alltaf verið algengari en máski þótt mjög hafi dregið saman með þessum myndum undanfarna áratugi, og máske er eini rithátturinn sem er gefinn upp í Íslenskri stafsetningarorðabók.

Tíðni kannske/kannski hefur aftur á móti aukist stöðugt undanfarna áratugi, og nú er það hátt í 200 sinnum algengara en máske á tímarit.is. Rithátturinn kannski varð algengari en kannske á sjöunda áratug síðustu aldar og síðan hefur stöðugt dregið í sundur – nú er kannski u.þ.b. 100 sinnum algengara en kannske, og fyrrnefnda myndin er sú eina sem er gefin upp í Íslenskri stafsetningarorðabók. Og svo er það sögnin ske sem kom inn í málið á 16. öld og lengi hefur verið amast við – er „útlendur slæðingur og vart rithæf“ segir í Íslenskri málfræði Björns Guðfinnssonar eins og mörgum mun í minni. Áratuga barátta gegn henni virðist þó ekki hafa borið mikinn árangur lengi vel, en eftir síðust aldamót hrapar hún í tíðni og virðist vera á leið úr málinu – eins og máske.

Sögin ske hefur aldrei verið rituð *ski og kannski er það e-ið í endann sem veldur því að ske og máske eru á útleið – það veldur því að orðin hafa ekki íslenskan svip yfir sér. Aftur á móti kann kannski að hafa tryggt sér framhaldslíf með því að rithátturinn með -i varð ofan á. Hugsanlega er þetta dæmi um að tilfinning okkar fyrir því hvernig íslensk orð eigi að vera sé í fullu fjöri.

Ég hef oft verið spurður eitthvað sem svo: „Ef nógu margt fólk tekur upp einhverja vitleysu, verður hún þá rétt?“ Ég hef alltaf svarað slíkum spurningum játandi – þannig er það einmitt sem tungumálið virkar. En ég veit vel að slíkt svar hugnast ekki öllum – mörgum finnst að það sem er rétt hljóti að halda áfram að vera rétt þótt stór hluti málnotenda sé farinn að tala öðruvísi. Ágætur málvöndunarmaður sagði einu sinni að engum dytti í hug „að miða söngkennslu við það hvernig lélegasti söngvarinn syngur lagið. Þjóðlagið breytist ekki neitt þó að einstaka maður syngi falskt. Það heldur áfram að vera sama lagið.“

En tungumálið er annars eðlis – það er samkomulagsatriði málnotenda. Ef nógu margt fólk er farið að nota eitthvert orð, orðasamband, merkingu, beygingu eða framburð á þann hátt að málumhverfi þess (ekki endilega allt málsamfélagið) samþykki þessa notkun, þá er hún orðin rétt. Ágætt dæmi um þetta er orðið vetfang. Í Málfarsbankann segir: „Athuga að rugla ekki saman orðunum vetfang og vettvangur. Þetta gerðist í einu vetfangi. Málið hefur verið rætt á þessum vettvangi.“ En í Íslenskri orðsifjabók stendur „vetfang h. (17. öld) ‘andrá, svipan’; ummyndun úr vettvangur“.

Ég er alveg sammála Málfarsbankanum – í mínu máli eru vetfang og vettvangur tvö skýrt aðgreind orð með mismunandi merkingu, og mér finnst æskilegt að halda því þannig. En það þýðir ekki að ég efist um upprunaskýringu Íslenskrar orðsifjabókar, að vetfang sé ummyndun úr vettvangur – ef þetta væri að gerast í nútímamáli væri kannski frekar talað um „afbökun“ eða „orðskrípi“. Þegar þessi ummyndun var að verða hefur þetta auðvitað verið „rangt mál“ til að byrja með. En fólk hélt áfram að nota þessa „málvillu“, og á endanum hætti hún að vera „villa“ og varð viðurkennt mál. Þannig verða málbreytingar og þannig hafa þær alltaf orðið.

Hins vegar má auðvitað velta því fyrir sér hvenær tiltekin nýjung sé orðin málvenja, og þar með „rétt mál“ samkvæmt viðurkenndri skilgreiningu. Augljóslega er hún viðurkennd ef allt málsamfélagið er búið að taka hana upp, eins og með vetfang, en varla þarf það til – tæpast dettur nokkrum í hug að halda því fram að það sé rangt að bera fram á og au í orðum eins og langur og þröngur, þótt sá framburður sé óumdeilanlega „nýjung“ og enn sé til fólk sem ber fram a og ö í slíkum orðum. Það er útilokað að koma með skilgreiningu á málvenju sem almenn sátt verði um, en hér er mín tilraun:

Ef tiltekin nýjung hefur komið upp fyrir 20 árum eða meira, er farin að sjást í rituðu máli, nokkur fjöldi fólks hefur hana í máli sínu, og börn sem tileinka sér hana á máltökuskeiði halda henni á fullorðinsárum, finnst mér mál til komið að viðurkenna hana sem málvenju og þar með „rétt mál“. Það þarf ekki endilega að þýða að hún sé talin æskileg í hvaða málsniði sem er, en það þýðir að hún er ekki fordæmd og fólk sem hefur hana í máli sínu er ekki litið hornauga eða hneykslast á því.

Fornöfnin hvor og sinn tengjast oft nánum böndum, eru eiginlega eitt tvíyrt fornafn þar sem hvor sambeygist orðinu sem það vísar til en sinn sambeygist orðinu sem það stendur með. Stundum er greint á milli tvenns konar merkingar sambandsins eftir því í hvaða röð orðin standa. Þegar hvor er á undan er talað um eignarmerkingu – „Fóru þá hvorir til skipa sinna“ segir í Heimskringlu. Sé sinn á undan er talað um dreifimerkingu eða deilimerkingu – „Gestur Oddleifsson fór vestan af Barðaströnd og Þorkell Súrsson á sínu skipi hvor þeirra“ segir í Gísla sögu. Í fyrra tilvikinu eiga menn þau skip sem um er að ræða, en í seinna tilvikinu er ekki vísað til eignarhalds, heldur aðeins átt við að þeir fóru ekki á sama skipi.

Þessi greinarmunur er oftast gerður í fornu máli. Í nútímamáli er munurinn líklega flestum málnotendum framandi og báðar raðirnar notaðar í báðum merkingum. Einnig kemur fyrir að hlutverkum sé víxlað þannig að sinn sambeygist orðinu sem það vísar til en hvor orðinu sem það stendur með. Í kverinu Gætum tungunnar segir: „Ekki mun talið rangt að segja: Þeir fóru sinn í hvora áttina. En best færi: Þeir fóru í sína áttina hvor.“ Í Málfarsbankanum segir: „Orðin hvor og sinn eiga ekki að beygjast saman. Bræðurnir komu hvor á sínum bílnum (ekki: „bræðurnir komu á sitthvorum bílnum“). Börnin hlupu sitt í hvora áttina (ekki: „börnin hlupu í sitthvora áttina“).“

Eins og þessi dæmi benda til renna fornöfnin iðulega saman í eitt – sitthvor. Þessi samruni er mjög algengur – hátt í fimm þúsund dæmi á tímarit.is, það elsta frá 1914. Dæmum fer þó ekki að fjölga að ráði fyrr en eftir 1980, og í Risamálheildinni eru rúm fimm þúsund dæmi. Þegar fornöfnin renna saman í eitt orð er algengast að aðeins seinni hlutinn beygist og hvorugkynsmyndin sitt sé notuð í fyrri hlutanum – þeir / þær / þau eiga sitthvorn bílinn. En einnig er til að fyrri hlutinn taki kynbeygingu – þeir eiga sinnhvorn bílinn / þær eiga sínhvorn bílinn. Þetta er þó mjög sjaldgæft, og dæmum um sinnhvor og sínhvor virðist fara fækkandi – eru tæp 5% af heildinni á tímarit.is en innan við 1% í Risamálheildinni.

En fleiri tilbrigði má finna af þessu sambandi eins og sjá má af næstelsta dæminu um sitthvor sem er úr Iðunni 1919, í grein eftir Ágúst H. Bjarnason prófessor: „En persónugervingar þessir voru svo ólíkir af því, að sitthvort heilakerfið starfaði í sitt hvort sinnið og sitt með hverjum hætti.“ Þarna eru báðir hlutar sambandsins tvíteknir og annar stendur þar sem sinn ætti að vera en hinn þar sem hvor ætti að vera  – hefðbundið mál væri sitt heilakerfið stafaði í hvort sinnið. Nokkur dæmi eru um þetta í Risamálheildinni, t.d. „Halldór segir það vera sérstakt að sitthvor ráðherrann sé með sitthvora stefnuna en þó í sömu ríkisstjórninni“.

Þótt myndin sitthvor njóti ekki fullrar viðurkenningar hefur hún komist inn í orðabækur og kennslubækur – fyrst í bók Jóns Hilmars Jónssonar, Islandsk grammatikk for utlendinger, árið 1984 þar sem hún er nefnd án nokkurra athugasemda. Í þriðju útgáfu Íslenskrar orðabókar frá 2002 eru myndirnar sinnhvor, sínhvor og sitthvor þrjár sjálfstæðar flettur – sú fyrstnefnda merkt sem óformlegt mál en hinar sem mál sem nýtur ekki fullrar viðurkenningar. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er aðeins sitthvor gefið og sagt „óformlegt, ekki fullviðurkennt mál“. En í ljósi aldurs og tíðni orðsins sitthvor er kominn tími til að viðurkenna það að fullu sem eðlilegt og rétt mál.

Ég hef stundum sagt að ekkert sé brýnna að kenna í skólum landsins en orðræðugreiningu. Það hellist yfir okkur svo mikið af falsfréttum að það er lífsnauðsyn að fólk læri að greina sannleikann, hverju verið er að lauma að okkur, hverju á að láta okkur trúa, hvaða viðhorfum á að koma inn hjá okkur. Mér sýndist ekki vanþörf á að greina orðræðuna í fréttatilkynningu Samherja sem birtist í gær.

„Undanfarin mörg ár hefur mikið verið fjallað um ýmis málefni er tengjast starfsemi Samherja. Samherji hefur á að skipa mjög hæfu starfsfólki á mörgum stöðum á landinu og í heiminum. Þetta starfsfólk hefur verið í forystu við uppbyggingu eins öflugasta sjávarútvegsfyrirtæki landsins og í fremstu röð í harðri samkeppni á alþjóðavísu.“

Þetta kemur málinu ekkert við. Enginn efast um að starfsfólk Samherja sé mjög hæft og fyrirtækið öflugt og framsækið. Þessi inngangur er eingöngu til þess ætlaður að ýta undir jákvæð viðhorf til fyrirtækisins áður en farið er að ræða ávirðingar þess. Lesendur kinka kolli og hugsa „já, þetta er nú allt saman satt og rétt, þetta er fyrirmyndarfyrirtæki“ – og verða tilbúnari til að fyrirgefa því.

„Bæði stjórnendum og starfsfólki hefur sviðið þessi umfjöllun og umræða um fyrirtækið og störf sín enda þykir þeim umfjöllunin hafa verið einhliða, ósanngjörn og ekki alltaf byggð á staðreyndum.“

Umræðan hefur ekkert snúist um almennt starfsfólk Samherja og störf þess, nema að því marki sem stjórnendur þess sjálfir hafa kosið að draga það inn í málið. Hér er látið eins og öll umræða um fyrirtækið undanfarið hafi verið neikvæð og einhliða en það er auðvitað rangt. Ekki er minnst á að stjórnendur fyrirtækisins hafa ekki nýtt tækifæri sem þeim hafa boðist til andsvara og til að leiðrétta það sem þeir telja ekki byggt á staðreyndum. Engin dæmi eru tekin um hvað það sé.

„Í slíkum aðstæðum, þegar vegið er að starfsheiðri með ósanngjörnum hætti á opinberum vettvangi, þá getur reynst erfitt að bregðast ekki við.“

Hér kemur ekki fram að starfsheiðri hverra hafi verið vegið. Áður var starfsfólk og stjórnendur sett undir einn hatt og þessi framsetning á að koma því inn hjá lesendum að vegið hafi verið að báðum hópum. Ekki er nefnt að stjórnendur fyrirtækisins hafa algerlega neitað að bregðast við á þeim vettvangi þar sem hinar ósanngjörnu ásakanir – að þeirra mati – hafa verið bornar fram.

„Í fjölmiðlum að undanförnu hefur verið fjallað um samskipti fólks sem skiptist á skoðunum og ræddi hvernig best væri að bregðast við þessum aðstæðum.“

Það var ekki bara rætt um viðbrögð við ásökunum, heldur einnig hvernig ætti að koma í veg fyrir að frambjóðandi sem var stjórnendum Samherja ekki þóknanlegur næði kjöri sem formaður í stéttarfélagi, nauðsyn þess að finna hagstæðan frambjóðanda í prófkjöri ráðandi stjórnmálaflokks, og hvernig ætti að hundelta tiltekna fréttamenn. Að tala um það sem skoðanaskipti um heppileg viðbrögð við aðstæðum er auðvitað rugl.

„Þarna var um að ræða persónuleg samskipti á milli starfsfélaga og vina sem enginn gerði ráð fyrir að yrðu opinber. Það breytir því þó ekki að þau orð og sú umræða sem þar var viðhöfð voru óheppileg.“

Það kemur málinu ekkert við hvort gert var ráð fyrir því að samskiptin yrðu opinber – þau eru jafn óeðlileg þrátt fyrir það. Þetta er bara sett þarna inn til að minna lesendur á að upplýst hafi verið með samskiptin með óeðlilegum aðferðum. Að segja að umræðan hafi verið „óheppileg“ er ansi vægt til orða tekið. Þar að auki snýst málið ekki bara um umræðuna, heldur líka um þær aðgerðir sem fyrirtækið hefur gripið til.

„Þá hafa stjórnendur Samherja brugðist harkalega við neikvæðri umfjöllun um félagið og ljóst að of langt hefur verið gengið í þeim viðbrögðum. Af þeim sökum vill Samherji biðjast afsökunar á þeirri framgöngu.“

Þetta er auðvitað merkingarlaust. Fyrirtæki er hvorki talandi né skrifandi. Það er ekki hægt að fara í meiðyrðamál við fyrirtæki. Fyrirtæki getur ekki beðist afsökunar. Það er mjög lýsandi að stjórnendur fyrirtækisins skuli ekki vilja leggja nafn sitt við þessa „afsökunarbeiðni“. Auk þess er ekki ljóst á hverju er verið að biðjast afsökunar – og hvern er verið að biðja afsökunar. Þjóðina? Helga Seljan og aðra sem hafa orðið fyrir barðinu á viðbrögðunum?

Óákveðin fornöfn með -hver sem seinni lið, einhver og sérhver, hafa tvær mismunandi myndir í nefnifalli og þolfalli hvorugkyns eintölu – eitthvert, sérhvert og eitthvað, sérhvað. Yfirleitt er gert ráð fyrir að þessar myndir hafi með sér verkaskiptingu, eins og segir í Málfarsbankanum: „Hvorugkyn eintölu eitthvað stendur sjálfstætt en eitthvert stendur með nafnorði.“ Sama gildir um verkaskiptingu sérhvað og sérhvert. Það er að vísu algengt að myndin eitthvað sé notuð með nafnorði, eins og varað er sérstaklega við í Málfarsbankanum: „Hún vann eitthvert verk (ekki: „hún vann eitthvað verk“).“ Þetta er ekki nýtt – í Ritmálssafni Árnastofnunar eru nokkur dæmi um eitthvað með nafnorði allt frá 17. öld.

En einnig er því oft haldið fram að myndin eitthvert sé stundum ranglega notuð, eins og Málfarsbankinn tekur dæmi um: „Hann fór eitthvað annað (ekki: „hann fór eitthvert annað“).“ Í kverinu Gætum tungunnar frá 1984 kemur einnig fram að rétt sé að segja „Hann er að fara eitthvað út í buskann“ en ekki „Hann er að fara eitthvert út í buskann“. Þetta er ekki heldur nýtt. Elsta dæmi sem ég fann í fljótu bragði um notkun eitthvert með fara er í Bjarka 1899 – „Hún fór eitthvert suðreftir með lestinni“. Í þessum dæmum er myndin eitthvert vissulega notuð sjálfstæð, án þess að standa með nafnorði, sem í fljótu bragði gæti virst vera í andstöðu við þær reglur sem venjulega eru kenndar um verkaskiptingu þessara mynda.

Þarna er þó ekki allt sem sýnist. Eins og fram kemur í orðabókum er orðið hvert ekki bara hvorugkyn af spurnarfornafninu og óákveðna fornafninu hver, heldur líka spurnaratviksorð í merkingunni 'til hvaða staðar', í setningum eins og hvert ertu að fara?. Þegar spurt er með atviksorði er venjulega svarað með atviksorði eða forsetningarlið – ég er að fara heim / niður í bæ / til Akureyrar o.s.frv. Slíkum spurningum er ekki svarað með nafnorði, enda er sögnin fara áhrifslaus og tekur ekki með sér nafnorð. Reyndar er líka hægt að segja hvað ertu að fara? en það er yfirleitt notað í óeiginlegri merkingu, 'hvað meinarðu?' eða eitthvað slíkt.

En þótt spurningunni hvert ertu að fara? sé oft svarað með ég er að fara eitthvert er aldrei hægt að svara spurningum eins og hvað ertu að gera? með *ég er að gera eitthvert – þess í stað verður að segja ég er að gera eitthvað. Öfugt við fara verður gera nefnilega að hafa með sér andlag, og þess vegna er ekki spurt með spurnaratviksorði heldur spurnarfornafni, og þess vegna er líka svarað með fornafni, ekki atviksorði. Þótt eitthvað geti verið andlag getur eitthvert sem stendur eitt og sér ekki verið það, heldur þarf að hafa nafnorð með sér, t.d. ég er að gera eitthvert skammarstrik.

Þetta sýnir glöggt að enda þótt orðabækur gefi eitthvert eingöngu upp sem hvorugkyn af einhver leikur enginn vafi á því að í samböndum eins og ég er að fara eitthvert er það atviksorð en ekki fornafn. Það segir sig eiginlega sjálft að spurningum með spurnaratviksorði er svarað með atviksorði, ekki fornafni. Reglan um að eitthvað standi sjálfstætt en eitthvert standi með nafnorði á því einfaldlega ekki við í dæmum eins og ég er að fara eitthvert – hún tekur til fornafna, en eitthvert er atviksorð þarna og staðaratviksorð geta vitanlega staðið sjálfstæð. Það er athyglisvert að í Íslenskri stafsetningarorðabók er eitthvað gefið upp sem atviksorð, með notkunardæminu fara eitthvað.

Það er vandséð annað en eðlilegt sé að greina eitthvert sem atviksorð í þessari notkun fyrst eitthvað er greint þannig. Vilji fólk amast við setningum eins og fara eitthvert með þeim rökum að atviksorðið eitthvert sé „ekki til“ verður ekki séð á hverju það byggist. En það er líka hægt að segja ég er að fara eitthvað, í u.þ.b. sömu merkingu – þótt fornöfnin eitthvað og eitthvert hafi með sér verkaskiptingu gildir það ekki um samhljóða atviksorð. Öfugt við það sem Málfarsbankinn og Gætum tungunnar segja er því ekkert athugavert við setningar eins og ég er að fara eitthvert – þær eru fullkomlega í samræmi við reglur og hefðir málsins.

Nýlega rakst ég á fyrirsögnina „Flýkkun seinni sprautu Astra ræðst af magni“ á vefmiðli. Ég man ekki eftir að hafa séð orðið flýkkun áður en það var svo sem augljóst af samhenginu hvað það merkti, sem sé 'flýting'. Á netinu fann ég fáein dæmi um flýkkun klukkunnar, flýkkun á flugi o.þ.h. Nafnorð sem enda á -un eru oftast dregin af sögn, þannig að ég bjóst við að finna einnig dæmi um sögnina flýkka, og það reyndist rétt – ég fann dæmi um að flýkka för, flýkka leiknum, flýkka útgáfudegi o.fl. Samtals voru þó innan við 20 dæmi um flýkka og flýkkun á netinu og í Risamálheildinni, og engin á tímarit.is, þannig að orðin eru augljóslega mjög sjaldgæf.

Orðmyndun af þessu tagi er vitanlega ekki einsdæmi. Við höfum orð eins og breikka af breiður, víkka af víður, ljókka af ljótur og lækka af lágur, þar sem samlögun verður milli lokasamhljóðs stofns og k í viðskeyti (breið+ka > breikka, víð+ka > víkka, ljót+ka > ljókka, læg+ka > lækka) – útkoman verður langt k (sem í framburði fær aðblástur). En við höfum líka hækka af hár, stækka af stór, og fækka af fár. Í þeim tilvikum, eins og í lækka, tekur stofnsérhljóðið i-hljóðvarpi (á > æ, ó > æ) og veldur lengingu k í viðskeytinu (hæ+ka > hækka). Slík lenging samhljóðs á eftir breiðu sérhljóði er ekki einsdæmi – þannig lengist r í miðstigsendingu (hæ+ri > hærri).

Allar þessar sagnir hafa sams konar merkingartengsl við lýsingarorðið sem þær eru dregnar af – hækka merkir 'verða hærra' eða 'gera hærra', breikka merkir 'verða breiðara' eða 'gera breiðara', o.s.frv. Af öllum þessum sögnum eru svo til nafnorð mynduð með -un. Sögnin flýkka er mynduð af fljótur á sama hátt – með i-hljóðvarpi stofnsérhljóðsins (jó > ý) og samlögun lokahljóðs stofns við k í viðskeyti (flýt+ka > flýkka). Það er út af fyrir sig ekkert athugavert við þá orðmyndun, né heldur nafnorðið flýkkun. Á hinn bóginn eru þetta óþörf orð vegna þess að sögnin flýta og nafnorðið flýting eiga sér langa hefð í málinu í þessari merkingu.

Þess vegna er ekki ástæða til að mæla sérstaklega með þessum nýju orðum eða ýta undir notkun þeirra. Þau eru samt auðskilin og það yrðu engin málspjöll þótt þau breiddust út. Og mér finnst þau skemmtileg vegna þess að þau sýna skapandi orðmyndun almennra málnotenda og tilfinningu fyrir málkerfinu – hvernig fólk greinir orð, dregur út úr þeim orðmyndunarreglur og nýtir þær til að mynda ný orð. Það er gaman.

Orðið manns í samböndum eins og fjöldi manns, þúsund manns o.s.frv. er auðvitað að forminu beygingarmynd af orðinu maður – nánar til tekið eignarfall eintölu. Eignarfallið þarf ekki að koma á óvart – nafnorð sem tekur með sér annað nafnorð stýrir yfirleitt eignarfalli á því, eins og bók stráksins, bíll Jóns, bros konunnar o.s.frv. En orðið hagar sér samt að mörgu leyti öðruvísi en önnur nafnorð. Eitt er það að það er eintala en önnur nafnorð verða að standa í eignarfalli fleirtölu í þessu samhengi. Við getum ekki sagt *fjöldi karls / konu eða *þúsund karls / konu, heldur verðum að nota fleirtölu – fjöldi karla / kvenna, þúsundir karla / kvenna.

Annað er það að töluorð sem ekki eru jafnframt nafnorð, eins og átta, tólf, tuttugu o.s.frv. geta tekið með sér manns, en engin önnur nafnorð í eignarfalli, hvorki eignarfalli eintölu né fleirtölu. Við segjum átta / tólf / tuttugu manns, en ekki *átta karls / karla, *tólf konu / kvenna, *tuttugu barns / barna o.s.frv. Ef önnur nafnorð eru notuð með þessum tölum verða þau að sambeygjast þeim í stað þess að standa í eignarfalli – við segjum átta karlar, tólf konur, tuttugu börn. Vitanlega er hægt að nota maður þannig líka – við getum sem sé sagt hvort heldur er átta manns eða átta menn.

En það er ekki hægt að nota manns með hvaða tölum sem er. Ég get ekki sagt *tveir / þrír / fjórir manns, og ekki heldur *tuttugu og einn / tveir / þrír / fjórir manns. Aftur á móti finnst mér eðlilegt að segja fimm / sex / sjö manns o.s.frv. Á tímarit.is eru 24 sinnum fleiri dæmi um fimm / sex / sjö manns samtals en um tveir / þrír / fjórir manns samtals. Þótt það síðarnefnda komi vissulega fyrir getur þessi munur ekki verið tilviljun – og það getur ekki verið tilviljun að síðarnefndu tölurnar, tveir, þrír og fjórir, eru beygjanlegar en hinar ekki.

Það lítur sem sé út fyrir að flestum þyki óeðlilegt að nota manns með beygjanlegum tölum eða tölum þar sem síðasti liðurinn er beygjanlegur, eins og tuttugu og einn / tveir / þrír / fjórir. En hvað með aðrar beygjanlegar tölur – hundrað, þúsund og milljón? Þúsund er til bæði í kvenkyni og hvorugkyni, og hægt er að segja bæði þúsund manna og þúsundir manna – á tímarit.is er kvenkynið u.þ.b. 50% algengara í því sambandi. Aftur á móti eru sárafá dæmi um þúsundir manns – hvorugkynið þúsund manns er u.þ.b. 160 sinnum algengara en kvenkynið. Það getur ekki verið tilviljun.

Hér er rétt að athuga að hvorugkynið er eins í eintölu og fleirtölu, þúsund, og gæti því virkað eins og óbeygjanlegt. Sú hugmynd styrkist þegar litið er á milljón. Það orð er eingöngu til í kvenkyni og eina hugsanlega fleirtalan af því er milljónir. Samt sem áður orti Halldór Laxness „Spurt hef ég tíu milljón manns“ og á tímarit.is eru dæmin um milljón manns töluvert fleiri en um milljónir manns. Þarna virðist því vera tilhneiging til að meðhöndla milljón eins og það væri óbeygjanlegt orð, og sem slíkt tekur það þá auðveldlega með sér manns eins og aðrar óbeygjanlegar tölur, en myndin milljónir sem er augljóslega beygð er miklu tregari til þess.

Þá er eftir að skoða hundrað. Það orð er eingöngu til í hvorugkyni svo að viðurkennt sé, þótt kvenkynsfleirtalan hundruðir sé algeng. En öfugt við þúsund er það ekki eins í eintölu og fleirtölu – eintalan er hundrað en fleirtalan hundruð. Það kemur samt ekki í veg fyrir að manns sé notað með orðinu og talað um mörg hundruð manns. Hugsanlega skiptir máli að fleirtalan er hér aðeins táknuð með breytingu á áherslulausu sérhljóði í stofni en ekki með sérstakri endingu, en hér er ekki vettvangur til að fara út í vangaveltur um það.

Niðurstaðan er því sú að sé litið fram hjá hundrað er í máli margra – e.t.v. flestra – eingöngu hægt að nota manns með óbeygjanlegum tölum og tölum sem líta út fyrir að vera óbeygjanlegar (þúsund) eða eru hafðar óbeygðar (milljón). Hegðun orðsins er líka á margan hátt frábrugðin hegðun annarra nafnorða. Mér finnst spurning hvort ekki sé rétt að slíta manns frá orðinu maður og gera það að sérstöku uppflettiorði í orðabókum.

Ég sé því stundum haldið fram að ég hafni því að til sé „rangt mál“. Í gær var t.d. skrifað í athugasemd í hópnum Málspjall á Facebook: „Grunnhugmyndin hjá höfundi Málspjallsins virðist vera sú að ekkert sé "rétt" eða "rangt" svo fremi sem málnotkunin skiljist.“ En þetta er ekki rétt – ég hika ekki við að tala um rangt mál þar sem við á. Ég nota þessi hugtök í samræmi við þá hefð sem hefur skapast á undanförnum áratugum og fyrst var orðuð í álitsgerð nefndar um málvöndun og framburðarkennslu í grunnskólum árið 1986 – „rétt mál er það sem er í samræmi við málvenju, rangt er það sem brýtur í bága við málvenju.“

Það sem skiptir hins vegar höfuðmáli í þessu sambandi, og ég hef margoft lagt áherslu á, er að iðulega er málvenjan ekki ein – málvenjur geta verið mismunandi eftir landshlutum, aldurshópum o.fl. Í slíkum tilvikum verður þá að telja fleiri en eitt tilbrigði rétt mál, og það er t.d. ekki vafi á því að mér langar, ég vill og það var barið mig er rétt mál hvað sem fólki kann að finnast um þessi dæmi. En í áðurnefndri álitsgerð er einnig bent á „að með málvenju er ekki átt við einstaklingsbundin tilbrigði í máli. Tiltekið atriði getur ekki orðið rétt mál við það eitt að einn maður temji sér það.“

Í álitsgerðinni er einnig bent á að það sé „í samræmi við meginstefnuna í málvernd að reyna að sporna gegn nýjum málsiðum með því að benda á að þeir séu ekki í samræmi við gildandi málvenjur.“ Þetta er það sem ég hef lagt áherslu á. Ef örlar á einhverri breytingu á framburði, beygingu, setningagerð, merkingu eða öðru í málnotkun er oft eðlilegt og æskilegt að reyna að kveða þá breytingu niður, áður en hún verður málvenja fjölda fólks. En ef breytingin á sér nokkra sögu og er orðin útbreidd er yfirleitt ástæðulaust, þýðingarlaust, vonlaust og vitlaust að reyna að berja hana niður.

Þarna verður þó að vega og meta hversu afdrifarík breytingin gæti orðið fyrir málkerfið. Færsla einstakra nafnorða milli beygingarflokka, og breytt fallstjórn einstakra sagna, eru dæmi um meinlausar breytingar sem eiga sér hundruð hliðstæðna í málsögunni. Það er eðlilegt að slíkar breytingar angri fólk sem fer að heyra og sjá önnur föll og aðrar beygingarmyndir en það er alið upp við – en þetta eru engin málspjöll og torvelda sjaldnast skilning. Öðru máli gegndi ef vísbendingar sæjust um grundvallarbreytingar á málkerfinu, t.d. að orð hættu að beygjast eða reglur um orðaröð breyttust.

Þótt vissulega sé hægt að finna einhver dæmi um slíkt er tæpast að sjá að þarna séu breytingar í uppsiglingu. En þótt svo væri hefði það lítið upp á sig að berjast gegn einstökum breytingum. Grundvallarbreytingar af þessu tagi, ef upp kæmu, mætti nefnilega að öllum líkindum rekja til of lítillar íslensku í málumhverfi barna og unglinga. Því meira sem við tölum við börn og unglinga, lesum fyrir þau og hvetjum þau til að lesa sjálf, ýtum undir að þau skrifi hvers kyns texta og noti málið sem mest á allan hátt, þeim mun sterkara verður málkerfi þeirra og þeim mun hægari verða breytingar á málinu.