Iðulega les ég á samfélagsmiðlum að ýmsir málfræðingar, þ. á m. ég, telji allar málbreytingar „eðlilega þróun“ og vilji þess vegna ekki gera neitt til að sporna við þeim – fagni þeim jafnvel. Þetta er oft sagt í hæðnis- eða hneykslunartón og haft til marks um að álit umræddra málfræðinga sé að engu hafandi, þeir hafi gefist upp í baráttunni við „málvillur“ og hvers kyns hroðvirkni og skjóti sér þess vegna á bak við einhverjar fræðikenningar. Látum svo vera í bili en komum að því síðar. En hvað merkir það að einhver málbreyting sé „eðlileg þróun“?

Margar málbreytingar – kannski flestar – eiga rætur í máltöku barna. Börn tileinka sér ekki málið með því að læra reglur sem aðrir hafa sett fram. Þau búa sér til sínar eigin reglur með því að greina – ósjálfrátt og ómeðvitað – málið sem þau heyra í kringum sig. Þessar reglur nota þau síðan til að mynda eigin orð og setningar. En þótt börnin séu ótrúlega glúrnir greinendur hafa þau ekki mikið að byggja á í upphafi, og þess vegna verða reglur þeirra óhjákvæmilega oft rangar þannig að útkoman verður önnur en í máli fullorðinna.

En börnin festa sig ekki í upphaflegum reglum, heldur endurskoða þær aftur og aftur, eftir því sem þau fá meiri gögn til að byggja á. Smátt og smátt læra þau líka undantekningar frá reglunum – beygingu orða sem fylgja ekki venjulegum mynstrum, sjaldgæfar setningagerðir o.s.frv. Það kemur samt alltaf fyrir að endanlegar reglur barnanna skila ekki nákvæmlega sömu útkomu og reglur foreldranna, eða þau tileinka sér ekki allar undantekningar frá reglunum. Það leiðir af eðli máltökunnar og gerist í öllum tungumálum. Það er eðlileg þróun.

Börnin vaxa svo upp og skila málinu þannig breyttu til næstu kynslóðar þannig að breytingin breiðist út. En þótt slík þróun sé eðlileg og óhjákvæmileg geta mjög miklar eða hraðar breytingar dregið úr hæfi málsins til að sinna hlutverki sínu sem samskiptatæki milli fólks og menningarmiðlari milli kynslóða. Þess vegna er almennt séð æskilegt að grundvallaratriði málkerfisins séu sæmilega stöðug. En það er nauðsynlegt að leggja mat á málbreytingar út frá þessu – átta sig á hvaða breytingar gætu hugsanlega raskað málkerfinu og gert málið að verra tæki og láta hinar í friði.

Málfræðingar hafa – eða ættu að hafa – betri forsendur en aðrir til að leggja slíkt mat á málbreytingar, og afstöðu málfræðinga til málbreytinga hefur stundum verið líkt við afstöðu jarðfræðinga til eldgosa. Þeir fagna þeim ekki endilega en þau verða þeim ómetanleg uppspretta þekkingar og sú þekking gerir þeim m.a. kleift að spá betur fyrir um gos og auka þannig öryggi fólks. Þótt málfræðingar fagni ekki endilega málbreytingum eða telji þær æskilegar í sjálfu sér gera þær þeim kleift að átta sig betur á eðli tungumálsins.

Þessi aukna þekking á eðli tungumálsins skilar sér m.a. í því að unnt er meta betur hvers konar breytingar gætu raskað grundvelli málkerfisins og hvort einhver merki sjáist um slíkar breytingar. Á þeim grundvelli er síðan hægt að meta hvort og hvernig ástæða sé til að reyna að hægja á einhverjum breytingum eða stöðva þær. Eðlileg þróun þarf nefnilega ekki alltaf að vera æskileg.

Ég sá á netinu umræðu um setninguna „Honum sagðist vera létt eftir að hafa birt myndirnar sjálfur“ sem stóð í DV í dag. Það voru skiptar skoðanir um hvort þessi setning stæðist – mörgum fannst frekar eiga að vera hann sagði að sér væri létt eða hann sagði sér vera létt. Það sem er óvenjulegt við þessa setningu er að frumlag sagnarinnar segjast, honum, stendur í þágufalli þótt sögnin taki venjulega nefnifallsfrumlag – hann sagðist vera leiður, hún sagðist vera glöð o.s.frv.

Það er augljóst að þágufallið er komið frá sambandinu vera létt sem segjast tekur með sér. Við segjum mér er létt, honum er létt o.s.frv. Það er svo sem ekki einsdæmi að nafnháttarsögn ráði fallinu á frumlagi aðalsagnar á þennan hátt. Sagnir eins og virðast og sýnast haga sér svipað – þær ráða ekki fallinu á frumlagi sínu, heldur kemur það frá sögninni sem þær taka með sér. Við segjum hún virtist vera glöð, hana virtist vanta peninga, henni virtist vera kalt, hennar virtist vera þörf – vegna þess að við segjum hún er glöð, hana vantar peninga, henni er kalt, hennar er þörf.

Munurinn á virðast og segjast er hins vegar sá að þegar virðast tekur nafnháttarsögn næst á eftir sér ræður sú sögn alltaf falli frumlagsins, en segjast hefur venjulega sjálfstætt nefnifallsfrumlag. Þess vegna finnst okkur eðlilegt að segja honum virtist vera létt en skrítið að segja honum sagðist vera létt – í seinna tilvikinu söknum við nefnifallsfrumlagsins. En þótt slíkar setningar séu sjaldgæfar eru þær ekki einsdæmi. Í fornu máli koma fyrir nokkur dæmi hliðstæð því sem vitnað var til í upphafi.

Þar er að vísu notuð sögnin kveðast sem þá var margfalt algengari en segjast. Í Sturlungu segir t.d. „Árna kvaðst það illt þykja“ og „Hrafni Oddssyni kvaðst það vel líka“, og í Reykdæla sögu segir „Honum kvaðst illa hug um segja“. En í fornu máli eru líka dæmi þar sem kveðast fær að hafa sitt nefnifallsfrumlag en nafnháttarsögnina sem á eftir kemur vantar þá þágufall – „Þórður kvaðst þykja tvennir kostir til“ og „Hrafn kvaðst sýnast að haldinn væri“ segir í Sturlungu, og „Þorgils kvaðst leiðast þarvistin“ segir í Flóamanna sögu.

Hér eru sem sé tveir kostir og báðir vondir. Annar er sá að leyfa segjast / kveðast að hafa sitt nefnifallsfrumlag í friði og segja hann sagðist vera létt. En þá sér þágufallsins sem nafnháttarsögnin sem kemur á eftir tekur venjulega með sér engan stað, og það truflar okkur. Hinn kosturinn er að leyfa nafnháttarsögninni að taka völdin af segjast / kveðast og ráða falli frumlagsins og segja honum sagðist vera létt, en þá truflar það okkur að frumlagið skuli ekki vera í nefnifalli.

En þótt dæmi séu um hvort tveggja í fornu máli þýðir það ekki endilega að þetta séu heppilegar setningagerðir. Sem betur fer eru nefnilega til tveir aðrir kostir, eins og nefnt er hér að framan – að nota germyndina segja í stað miðmyndarinnar segjast og annaðhvort leyfa nafnháttarsögninni að halda frumlagi sínu, hann sagði sér vera létt, eða nota skýringarsetningu í staðinn, hann sagði að sér væri létt. Ég held að það sé rétt að mæla frekar með þessum kostum en hinum tveimur.

Það er gaman að velta fyrir sér nýjum orðum – hvernig þau verða til, hvernig viðtökur þau fá, og hvernig hægt er að koma þeim í almenna notkun. Hugmyndir okkar um (raunverulegt og ímyndað) gagnsæi íslenskunnar gera það að verkum að við viljum helst geta lesið merkingu orðs út úr myndun þess – ekki bara vísbendingu um merkinguna, og ekki bara hluta hennar, heldur alla merkinguna og ekkert umfram hana. Það getur verið hægara sagt en gert að koma henni allri fyrir í einu orði án þess að nokkuð annað fljóti með. En ekki nóg með það – það er hreint ekki víst að öllum sem nota orðið beri saman um merkingu þess í smáatriðum. Þess vegna er algengt að sumum þyki tiltekið nýyrði villandi eða ónothæft vegna þess að það afvegaleiði málnotendur.

Fyrir allnokkru var farið að nota orðið röskun og samsetningar af því um það sem á ensku heitir disorder – ýmiss konar frávik frá dæmigerðri hegðun, líkamlegu atgervi eða líkamsstarfsemi. Þetta er ágætt orð og ýmsar samsetningar með því vel heppnaðar og mikið notaðar. Ein þessara samsetninga er mótþróaþrjóskuröskun sem er þýðing á oppositional defiant disorder. Þetta er með lengstu orðum – 20 bókstafir, sjö atkvæði og fjórar rætur. Þarna má velta fyrir sér hvort nauðsynlegt sé að enska heitið skili sér svo nákvæmlega inn í íslenska orðið. Það er ekki langt á milli mótþróa og þrjósku merkingarlega séð, og e.t.v. hefði verið heppilegra að tala annaðhvort um mótþróaröskun eða þrjóskuröskun. En ég er ekki sérfræðingur á þessu sviði og get ekki fullyrt um það.

Annað dæmi, talsvert ólíkt, má taka af heiti farartækis sem á ensku nefnist electric scooter. Það hefur undanfarið breiðst út eins og eldur í sinu hér á landi og því hefur spurningin um hvað eigi að kalla þetta fyrirbæri á íslensku iðulega komið upp. Upphaflega var þetta oft kallað rafmagnshlaupahjól vegna útlitslíkingar við gömlu hlaupahljólin. En bæði er þetta langt og stirt orð og svo finnst sumum orðhlutanum hlaup vera ofaukið – fólk hleypur ekki í neinum skilningi á þessum hjólum eins og á fótknúnum hlaupahjólum. Þess í stað virðist orðið rafskúta vera meira og meira notað um fyrirbærið. Það orð er auðvitað myndað með hliðsjón af enska heitinu – raf sem þýðing á electric og skúta sem hljóðlíking við scooter.

Slíkar hljóðfræðilegar aðlaganir eru auðvitað ekki einsdæmi og margar fullkomlega viðurkenndar, t.d. bæti sem er komið af byte. En ýmsum þykir rafskúta ótækt orð vegna þess að orðið skúta er vitanlega til í málinu, í gerólíkri merkingu. Það er samt ekki endilega næg ástæða til að hafna orðinu. Það eru fjölmörg dæmi í málinu um samhljóma orð – orð sem hljóma eins en merkja ekki það sama og eiga sér mismunandi uppruna. Eitt dæmi er orðið bakki sem getur merkt 'barmur, brún; hóll, hæð; aflangur skýjabólstur (við sjóndeildarhring); bakbrún á eggjárni' og 'grunnt fat, smáskutull (til að bera vistir á borð), bytta'. Fyrra orðið er af germanskri rót en það seinna komið úr latínu og jafnvel upphaflega keltneskt samkvæmt Íslenskri orðsifjabók.

Þessi tvö dæmi eru vissulega gerólík – annað er íðorð úr ákveðinni fræðigrein, hitt er orð úr almennu máli. Þau sýna samt bæði ýmis álitamál sem koma upp þegar verið er að finna íslensk orð fyrir ný hugtök og fyrirbæri. Þar hættir okkur til að vera bókstafstrúar og festa okkur í einhverjum reglum og viðmiðum sem við höfum einhvers staðar lært, eða hafa komið fram hjá einhverjum sem telja sig vita hvernig orðin eigi að vera. Það er ekkert að því að mismunandi skoðanir á nýjum orðum og mismunandi tillögur um orð komi fram, bæði frá sérfræðingum á því sviði sem um er að ræða og frá málfræðingum. En á endanum er það málsamfélagið sem sker úr um það hvaða orð lifa – og hvaða merkingu þau hafa.

Í dag lenti ég alveg óvart inni í umræðu á Facebook um orðið inngilding sem Berglind Rós Magnúsdóttir, dósent á Menntavísindasviði, bjó til fyrir nokkrum árum sem þýðingu á inclusion. Það orð hefur oft verið þýtt sem án aðgreiningar og talað um skóla án aðgreiningar, samfélag án aðgreiningar o.fl. en það er dálítið stirt. Í þessari umræðu fannst mér koma fram dálítill misskilningur á eðli og merkingu orða.  Sumir þátttakendur í umræðunni eru ekki sáttir við orðið inngilding – segja að það skilgreini hugtakið sem um er að ræða ekki vel, sé gildishlaðið, nái ekki yfir hugtakið, og sé jafnvel orðskrípi.

Áðurnefndur misskilningur er mjög skiljanlegur út frá þeim hugmyndum okkar að orð eigi að vera „gagnsæ“ – segja sjálf hvað þau merki, þannig að fólk átti sig á merkingu þeirra þótt það hafi ekki heyrt þau eða séð áður. Því hefur lengi verið haldið að okkur að íslensk orð séu einmitt svona. Það er vissulega sannleikskjarni í því – en bara kjarni. Þótt orð feli oft í sér einhverja vísbendingu um merkingu þurfum við samt oftast að læra nákvæma merkingu þeirra sérstaklega. Og um leið og orð er komið í almenna notkun öðlast það sjálfstætt líf og hættir að vera háð uppruna sínum – gagnsæið hættir að skipta máli.

Það er auðvelt að benda á tugi og hundruð íslenskra orða sem merkja ekki það sem þau líta út fyrir að merkja, út frá samsetningu sinni og uppruna. En við tökum venjulega ekkert eftir því, vegna þess að við erum vön orðunum og vitum hvað þau merkja án þess að hugsa út í upprunann. Eins og ég hef oft nefnt finnst okkur ný orð oftast skrítin, óheppileg og jafnvel alveg ómöguleg – það þarf að venjast þeim og það tekur tíma. Það getur vel verið að það megi finna ýmislegt að orðinu inngilding – ég var ekkert sérlega hrifinn af því þegar ég sá það fyrst. En mér skilst að það sé komið í talsverða notkun og þess vegna væri ábyrgðarhluti að hafna því, nema fram kæmi eitthvert orð sem almenn sátt yrði um þegar í stað – svona eins og þegar þota leysti þrýstiloftsflugvél af hólmi á sínum tíma. Mér finnst bara ekki líklegt að svo verði.

Í hópnum Málspjall á Facebook var nýlega spurt hvers vegna við segjum fyrir þína hönd þar sem þína er í þolfalli, en fyrir hennar hönd þar sem hennar er í eignarfalli, þótt setningafræðileg staða orðanna sé sú sama – bæði standa með nafnorðinu hönd. Ástæðan er sú að þína og hennar eru mismunandi tegundir fornafna. Þína er eignarfornafn og þau sambeygjast nafnorðinu sem þau standa með, þ.e. standa í sama kyni, tölu og falli – þína stendur í kvenkyni, eintölu, þolfalli, eins og hönd.

En eignarfornöfn eru bara til í fyrstu og annarri persónu, minn og þinn, en ekki í þriðju persónu (nema afturbeygða eignarfornafnið sinn sem ekki á við í þessu samhengi). Í þriðju persónu verðum við þess vegna að nota persónufornöfn í staðinn. En þau hafa aðra setningafræðilega eiginleika – persónufornafn sem stendur með nafnorði sambeygist því ekki, heldur stendur í eignarfalli sem stýrist af nafnorðinu og því segjum við hennar / hans hönd. Sama gildir um nafnorð – fyrir Jóns hönd / hönd Jóns, fyrir Guðrúnar hönd / hönd Guðrúnar, o.s.frv.

Þetta er samt ekki alveg einfalt eins og sést þegar við notum bæði þriðju og fyrstu eða aðra persónu saman með nafnorði. Við segjum vinur hennar og vinur minn, og þegar þessu er steypt saman til að tvítaka ekki nafnorðið myndi maður búast við vinur hennar og minn. Ýmsum finnst það eðlilegt, en mörgum virðist finnast eðlilegra að segja vinur hennar og mín – þó að öllum þyki væntanlega *vinur mín alveg ótækt. Í Fálkanum 1938 segir t.d.: „þjer getið þó hugsað yður hjónaband hennar og mín innan takmarka möguleikans“, og ýmis önnur dæmi má finna á netinu.

Þarna er ljóst að mín er ekki eignarfornafn – ef svo væri hlyti það að sambeygjast nafnorðinu og vera vinur minn og hjónaband mitt í dæmunum hér að framan. Hins vegar getur mín líka verið eignarfall af fyrstu persónu fornafninu ég, og það hlýtur að vera það sem um er að ræða í þessum dæmum. Öðru máli gegnir ef fyrsta persónan kemur á undan þeirri þriðju, nær nafnorðinu. Þá er stundum hægt – og verður í máli sumra – að nota eignarfornafn, þannig að vinur minn og hennar og hjónaband mitt og hennar er í góðu lagi, en *vinur mín og hennar og *hjónaband mín og hennar ótækt.

Það er því eins og sumum finnist ekki megi rjúfa samband nafnorðs og eignarfornafns – þegar persónufornafn (eða nafnorð) í eignarfalli er komið næst á eftir nafnorðinu sé ekki hægt að nota eignarfornafn þar á eftir eins og við væri að búast, heldur verði að halda áfram að nota persónufornafn í eignarfalli, mín. Málhafar voru spurðir um setningar af þessu tagi í rannsókninni „Tilbrigði í íslenskri setningagerð“ og niðurstöður birtar í 2. bindi samnefndra bóka, bls. 267-270. Það kom í ljós að margir málnotendur höfnuðu báðum gerðum slíkra setninga, en dæmin með persónufornafni (hennar og mín) fengu heldur betri dóma en hin.

Í gær birtist í Stundinni mjög áhugaverð grein sem m.a. fjallar um málefni sem við verðum að sinna betur: Íslenskukennslu og íslenskukunnáttu fólks sem kemur hingað til að vinna – fólksins sem að verulegu leyti hélt uppi góðærinu á undanförnum árum. Ef við gerum ekki betur á þessu sviði er mikil hætta á að hér verði til mjög lagskipt þjóðfélag, með lítt menntaðri lágstétt sem hefur íslensku ekki almennilega á valdi sínu og er föst í láglaunastörfum. Það er stórhættuleg þróun – auðvitað fyrir fólkið sjálft, en ekki síður fyrir þjóðfélagið, fyrir lýðræðið, og fyrir íslenskuna.

Í umræðu sem spratt af því að ég setti hlekk á þessa grein í hópinn Málspjall á Facebook nefndu tvær erlendar konur sem búa hér að þeim fyndist íslenskan oft notuð til að mismuna fólki og halda því niðri – ekki bara í þjónustustörfum, heldur einnig í ýmsum sérhæfðum störfum t.d. á sviði viðskipta og tækni. Það skyti skökku við að sækjast eftir kunnáttu fólks og sérfræðiþekkingu og hreykja sér af því að stuðla að og fagna fjölbreytileika en ýta fólki samt út á jaðar umræðunnar og samfélagsins vegna skorts á íslenskukunnáttu. Þetta er alveg rétt.

Við viljum geta notað íslensku á öllum sviðum þjóðlífsins en það má ekki bitna á fólk sem býr hér og starfar en kann ekki málið til fulls. Við þurfum að horfast í augu við það að sú krafa að geta notað íslensku alltaf, við allar aðstæður, er ósamrýmanleg virkri þátttöku í tæknivæddu þekkingarsamfélagi á tímum alþjóðavæðingar og frjáls flæðis vinnuafls og getur leitt til þess að við lokum okkur af og einöngrumst. Við þurfum að átta okkur á því að enskan er komin til að vera í samfélaginu og það er óhjákvæmilegt að hún verði hér fyrirferðarmikil í framtíðinni, samhliða íslensku.

Þetta er engin uppgjöf – þetta er staðreynd. Það er ekki íslenskunni til framdráttar að berja hausnum við steininn og neita að viðurkenna þetta. Enskunotkun á Íslandi má ekki vera feimnismál eins og ég hef stundum á tilfinningunni að hún sé. Enskan er alþjóðamál, gífurlega mikilvægt hjálpartæki sem gerir okkur kleift að taka þátt í margs kyns alþjóðlegu samstarfi og sækja okkur þekkingu og sérhæfingu. Hún er ekki óvinur eða eitthvað sem við þurfum að hræðast – en við þurfum að hefja öfluga og markvissa umræðu um það hvaða hlutverk og stöðu við ætlum henni í málsamfélaginu.

Við hvaða aðstæður er eðlilegt eða óhjákvæmilegt að nota ensku? Hvernig tryggjum við hagsmuni fólks sem ekki kann íslensku? Hvernig tryggjum við hagsmuni fólks sem ekki kann ensku? Hvernig auðveldum við fólki með annað móðurmál að taka fullan þátt í samfélaginu? Hvernig eflum við íslenskuna þannig að hún verði nothæf á öllum sviðum þjóðlífsins? Hvernig gerum við íslenskuna áhugaverðari og eftirsóknarverðara að nota hana? Hvernig geta íslenska og enska átt friðsamlegt og gott sambýli í málsamfélaginu?

Þetta eru nokkur dæmi um það sem þarf að ræða á næstunni – og byrja strax. Ég kann ekki svarið við neinni af framangreindum spurningum – og er ekki viss um að nokkurt svar sé til, a.m.k. varla svar sem öllum líki. En svörin eru ekki aðalatriðið, heldur umræðan, umhugsunin og vitundarvakningin um þetta. Núna fljótum við nefnilega sofandi að feigðarósi og vöknum upp við það einn daginn að við höfum ekki lengur neina yfirsýn yfir stöðuna, hvað þá stjórn á henni. Látum það ekki gerast.

Í Kastljósi í gær var Kári Stefánsson spurður hvort hann teldi að lögmenn fólks sem sat nauðugt í sóttvarnarhúsi hefðu gert það „upp á sett“ að skila greinargerðum svo seint að sóttkví skjólstæðinga þeirra yrði runnin út þegar málið kæmi fyrir Landsrétt. Kári hváði og virtist ekki skilja sambandið upp á sett. Út frá þessu varð mikil umræða í hópnum Málspjall á Facebook. Fyrir sumum – þ. á m. mér – er þetta venjulegt mál, en í umræðunni kom í ljós að sambandið virðist vera fáum kunnugt. Í orðabókum virðast engin dæmi um það, og í Risamálheildinni er ekki eitt einasta dæmi. Google fann ekki heldur nein dæmi nema sum þeirra sem eru á tímarit.is en þau virðast aðeins vera átta samtals:

• Ég hef trassað ögn að svara þér, rétt „uppá sett,“ af því ég sá af „Kringlu,“ að þú brázt þér til Nýja-íslands og bjóst ég við þú mundir, ef til vill, tefja þar nokkuð.
• En eg get ekki trúað því að þetta sé satt. Eg ímynda mér að Dingaan hafi verið að skrökva þessu upp á sett.
• Las bæjarstjóri það þá upp og taldi hann, að ég hefði gert þetta upp á sett til þess, að hægt væri að nota málið til árásar á meirihlutann.
• Á undanförnum árum hefur verið ljóst að Rússar og Bandarikjamenn gera það aðallega upp á sett að vera að deila.
• „Ég gerði það svona upp á sett að fara í níunda sætið,“ sagði Gunnlaugur Finnsson [...], en á kjördæmisþingi framsóknarmanna í Vestfjarðakjördæmi um helgina tapaði Gunnlaugur öðru sætinu til Ólafs Þ. Þórðarsonar.
• Ef Magdalena Schram eða aðrir sem nú sjá sér leik á borði með áróður gegn Flugleiðum halda að flugfélag geri það upp á sett að halda ekki áætlun þá er hún haldin miklum misskilningi.
• Samt er þessi grein, sem höfundur kallar „Að hlæja upp á sett“ allrar athygli verð, þótt ég kunni ekki við það málfar „að hlæja upp á sett“. Ég held að þetta sé óþörf tiktúra. Þetta heitir á gamalgróinni íslensku að gera sér upp hlátur – látast.
• Fréttaljósið lýsir á Ólaf Davíðsson forstjóra Þjóðhagsstofnunar og svona uppá sett spyrjum við hvað verðbólgan sé.

Í umræðunni var nefnt að sambandið myndi vera gömul dönskusletta, og það má vel vera – hugsanlega gæti það verið komið af påsat, t.d. í sambandinu påsat brand 'íkveikja', eða átt eitthvað skylt við på sæt og vis. Það er hins vegar athyglisvert að elsta dæmið hér að ofan er úr bréfi Stephans G. Stephanssonar frá 1901 og það næsta úr vesturíslenska blaðinu Lögbergi frá 1912, en svo kemur sambandið ekki fyrir aftur fyrr en 1953, og hin dæmin eru öll frá áttunda áratugnum. Út frá þessu er freistandi að geta þess til að þetta sé úr ensku – það skýri fyrstu tvö dæmin, en svo fari sambandið að sjást á Íslandi með auknum enskum áhrifum eftir stríð. En þetta er bara hugdetta.

En hvað merkir sambandið? Í umræðunni var nefnt að það merkti 'af ásettu ráði', og það má til sanns vegar færa – sú merking á vel við notkun þess í Kastljósinu í gær. En ég held að það sé fleira í þessu. Ég held að merkingu sambandsins sé best lýst með 'setja upp leiktjöld / leikmynd'. Leiktjöld eru sett upp til að eitthvað sé á sviðinu – en þau geta líka verið sett upp til að fela eitthvað sem áhorfendur eiga ekki að sjá. Það sem er gert upp á sett er stundum gert án ástæðu, „af því bara“, en stundum er það gert til að breiða yfir eitthvað. Ég held að dæmin hér að ofan staðfesti þennan skilning. Orðið sett bendir líka til leikhúsmáls.

Það er alþekkt í tungumálum að orð breytist og brenglist vegna endurtúlkunar eða misskilnings. Iðulega er þetta vegna þess að málnotendur átta sig ekki á uppruna orðanna og reyna að tengja þau við önnur orð eða orðhluta sem þeir þekkja og skilja. Þetta eru kallaðar alþýðuskýringar og um þær hefur mikið verið ritað. Það íslenska dæmi um alþýðuskýringu sem oftast er vitnað til er líklega þegar þröskuldur breytist í þrepskjöldur. Fyrri liður orðsins er skyldur sögninni þreskja og orðið merkir sennilega í upphafi ‘þreskitré, þreskifjöl eða gangfjöl’ samkvæmt Íslenskri orðsifjabók. En þessi uppruni liggur ekki í augum uppi, og til að reyna að fá eitthvert vit í orðið tengja málnotendur það við þrep – þröskuldur er auðvitað eins konar þrep í dyrum – og skjöld – þröskuldurinn er einhvers konar hlíf.

En það er samt ekki svo að allar breytingar á torskildum orðum verði til þess að gera þau skiljanlegri. Dæmi um það er breyting orðsins reiprennandi. Í pistli í Morgunblaðinu 1993 sagði Jón Aðalsteinn Jónsson: „Þegar ég var að alast upp í Reykjavík á þriðja og fjórða áratug aldarinnar, var algengt að segja um þann, sem kunni eða fór með eitthvað, t.d. kvæði, viðstöðulaust utanbókar, að hann kynni eða færi með það reiðbrennandi.“ Frá hljóðfræðilegu sjónarmiði er þetta eðlileg breyting – í venjulegu samfelldu tali er mjög lítill framburðarmunur á reiprennandi og reiðbrennandi. Enginn munur er á /b/ og /p/ í þessari stöðu, og /ð/ fellur oft að mestu eða öllu leyti brott í framburði samhljóðaklasa eins og þarna. Málnotendur þekkja orðið reið betur en reip(i), átta sig ekki á líkingunni, og greina orðið rangt.

Þótt þetta þýði ekki endilega að reiðbrennandi sé eitthvað skiljanlegri mynd fyrir þá sem nota hana en reiprennandi hefur hún lifað í málinu í a.m.k. hundrað ár en sárasjaldan komist á prent – einna helst þegar bent hefur verið á það í málfarsþáttum að hún sé röng. Gísli Jónsson nefndi hana t.d. nokkrum sinnum á níunda áratugnum í þáttum sínum um íslenskt mál í Morgunblaðinu. Þetta hefur hins vegar breyst á síðustu árum – á netinu má finna allnokkur dæmi um reiðbrennandi. Það er mjög skiljanlegt. Til skamms tíma var mestallt prentað mál prófarkalesið vandlega og orðmyndir sem voru taldar rangar strikaðar út, ef þær sáust í handritum. Nú á tímum nets og samfélagsmiðla getur hver sem er skrifað texta sem enginn fer yfir fyrir birtingu en allur heimurinn getur lesið – og þá kemur ýmislegt í ljós sem er okkur hulið í talmálinu.

Þess vegna er við því að búast að við sjáum nú miklu meira en áður af myndum á borð við reiðbrennandi – myndum sem jafnvel hafa lifað í málsamfélaginu áratugum saman en fáir hafa tekið eftir vegna þess að framburðarmunur þeirra og „réttu“ myndanna er svo lítill, og við höfum tilhneigingu til að heyra það sem við búumst við að heyra. Það er m.ö.o. vel hugsanlegt að fjöldi fólks hafi tileinkað sér myndina reiðbrennandi – og aðrar af sama tagi – á máltökuskeiði og notað áratugum saman án þess að aðrir tækju eftir því. Þegar þessar myndir fara að birtast í óhreinsuðu ritmáli er hulunni svipt af þeim og fólk áttar sig á því að þær eru til. Það er hins vegar ómögulegt að segja hvaða áhrif það hefur. Það getur eflt þær, vegna þess að þær verða sýnilegri en áður – en á hinn bóginn gerir sýnileikinn þær varnarlausari fyrir gagnrýni.

Orð sem enda á -úð eru allnokkur til í málinu – sum gömul, eins og ástúð og harðúð, en önnur mynduð á 20. öld, eins og samúð og andúð. Eins og kemur fram í Íslenskri orðsifjabók er orðhlutinn -úð kominn af -hugð við það að g fellur brott og u lengist í staðinn (uppbótarlenging). Þessi breyting er bundin við áherslulaus atkvæði og verður ekki í orðinu hugð þegar það stendur eitt og sér eða er fyrri hluti samsetninga, svo sem hugðarefni. En þegar ég var að skoða þetta rakst ég á skemmtileg skoðanaskipti sem þetta varða, rúmlega hundrað ára gömul.

Árið 1915 hafði Sigurður Nordal skrifað: „Mér finst sjálfsagt að málið taki orð eins og stemning, sem særir ekki nokkurt íslenzkt eyra, er komið á allra varir og aldrei verður þýtt, svo að gagni sé.“ En um þetta var ekki almenn sátt, og sumarið 1918 lagði höfundur sem skrifaði undir nafninu Viðfinnur – og mun vera dr. Björn Bjarnason frá Viðfirði – það til í grein í Morgunblaðinu að í staðinn fyrir stemning væri notað orðið úð. Þá mætti tala um kvöldúð, náttúð eða næturúð, árúð eða morgunúð, dagúð, og einnig fjallúð, sævarúð o.s.frv.

En Björn lagði líka til að orðið úð yrði notað eitt og sér, og sem fyrri liður samsetninga eins og úðfagur, úðmikill o.fl. Þetta leist höfundi sem skrifaði undir stöfunum AJ – sennilega dr. Alexander Jóhannesson, síðar prófessor – ekki á, og sagði í dagblaðinu Fréttum: „En Viðfinni skjátlast, er hann vill nota úð í upphafi orðs: lögmál íslenzkrar tungu heimtar hugð, og væri því ef til vill ekki úr vegi að nota hugð fyrir stemning?“ Hann taldi það vel koma til greina, en samræmis vegna væri þá rétt að nota myndina -hugð einnig í seinni lið orða, og tala um kvöldhugð, nátthugð o.s.frv.

Björn sat við sinn keip og svaraði í Fréttum: „orðið úð er í fullu samræmi við íslenzkt tungutak og hljómeðli málsins; það er þess eiginn afspringur; liggur jafnvel léttara á tungu en móðir þess hugð; og því síður kemur það í bága við beygingareðli málsins. Það er ramm-íslenzkt að hljómi og hneiging.“ Hann benti á ýmis dæmi um að seinni liður samsetningar væri gerður að sjálfstæðu orði, og vakti einnig athygli á því að Einar Benediktsson hefði notað orðið úð sjálfstætt í kvæði – „og djúp var hans úð“. Alexander svaraði aftur og taldi dæmi Björns léttvæg, og benti á að Einar Benediktsson væri „ekki óskeikull í íslenzkri tungu“ og finna mætti „fjölda mállýta í kvæðum hans“.

Þar með lauk þessum skoðanaskiptum og tillögur Björns um að nota úð og samsetningar af því í merkingunni 'stemning' virðast ekki hafa fengið mikinn hljómgrunn. Halldór Laxness notaði þó morgunúð og kvöldúð í Kvæðakveri og Pétur Gunnarsson notar síðarnefnda orðið í Punktur punktur komma strik, auk þess sem það hefur verið notað sem þýðing á heiti lagsins „Abendempfindung“ eftir Mozart. Ólafur Jóhann Sigurðsson notar svo næturúð í Seiður og hélog. En mætti ekki alveg endurvekja þessar tillögur? Rök Alexanders gegn þeim eru ekki þungvæg og orðin eru lipur og fara vel í málinu.

Oft er lögð áhersla á gildi og mikilvægi þess að hafa góðan orðaforða og tala og skrifa auðugt og blæbrigðaríkt mál – tönnlast ekki alltaf á sömu orðunum og sama orðalaginu, heldur breyta til og orða sömu merkingu á mismunandi hátt. Þessu er ég hjartanlega sammála, og til að stuðla að þessu er mikilvægt að fólk æfist í að nota málið á fjölbreyttan hátt – tali saman og tali við börn, og lesi og skrifi margs konar texta.

En svo er líka oft amast við hvers kyns nýsköpun í máli – nýyrðum smíðuðum úr íslensku hráefni, tökuorðum sem löguð eru að íslensku, fleirtölu orða sem aðallega eða eingöngu hafa verið notuð í eintölu, nýjum orðasamböndum og orðatiltækjum, nýjum merkingartilbrigðum þekktra orða og svo framvegis. Slíkar nýjungar eru iðulega sagðar „ekki til“, afbökun, ljótar, hrá enska, barnamál, rangt mál, óþarfar og ég veit ekki hvað og hvað.

Það undarlega er að það virðist að verulegu leyti vera sama fólkið sem leggur áherslu á góðan orðaforða og blæbrigðaríkt mál og það sem amast við nýjungum í máli. Þetta er fólkið sem telur sig eiga tungumálið, fólkið sem vill að málið sé eins og því var kennt í uppvextinum að það ætti að vera. Þótt margt af þessu fólki vilji vel og athugasemdir þess eigi rætur í umhyggju fyrir íslenskunni er alltof algengt að athugasemdirnar séu settar fram af hroka og yfirlæti þeirra sem þykjast hafa höndlað sannleikann.

Vitanlega er ekki öll nýsköpun jafnvel heppnuð. Sumar nýjungar slá strax í gegn, aðrar eru andvana fæddar, en flestar einhvers staðar þar á milli. En það er eingöngu málsamfélagið sem getur skorið þar úr. Ef það tekur nýjungina upp á sína arma lifir hún, annars ekki. Það þýðir ekki að við sem almennir málnotendur getum ekki haft skoðun á nýjungum, og látið þá skoðun í ljósi. En þá er mikilvægt að við styðjum hana málefnalegum rökum en höfnum nýjungum ekki umsvifalaust á þeim forsendum einum að við ólumst ekki upp við þær.