Formleg tengsl liða í samsettum orðum eru einkum með tvennu móti. Algengast er að orð séu stofnsamsett (fast samsett), þar sem fyrri liðurinn er stofn orðsins, án beygingarendingar, t.d. snjó+hús, vit+laus, bók­+hneigður; eða eignarfallssamsett (laust samsett), þar sem fyrri liðurinn er eignarfallsmynd orðsins í eintölu eða fleirtölu, t.d. jarð-ar+verð, sjúk-ra+hús, dag-s+verk. Það virðist oft vera tilviljun hvor þessara aðferða er notuð, og jafnvel eru til tvímyndir sem geta haft mismunandi merkingu, eins og féhirðir og fjárhirðir.

Þó virðist oft vera leitast við að forðast að langir samhljóða­klasar komi fram á skilunum og það fer eftir gerð stofns og endingar fyrri hlutans hvor aðferðin hentar betur til þess. Þannig er stofnsamsetningin stól+fótur liprari en eignarfallssamsetn­ingin *stól-s+fótur væri, því að ‑lf‑ er þægilegri klasi en ‑lsf‑. Hins vegar er eignarfalls­samsetningin jarð-ar+verð liprari en *jarð+verð, því að ‑rðv‑ er óþægilegur klasi. Innskot endinganna -a og -ar sem innihalda sérhljóð hefur líka áhrif á atkvæðafjölda og hrynjandi sem getur skipt máli.

Þótt ending eignarfalls eintölu eða fleirtölu sé vissulega nýtt til að tengja samsetningarliði er í raun hæpið að líta svo á að fyrri liður samsetningarinnar sé í eignarfalli. Eignarfallsendingin hefur sem sé ekki sömu merkingu og hlutverk í samsetta orðinu og í orðinu sjálfstæðu, heldur þjónar þeim tilgangi að merkja skilin og vera bindiefni milli liðanna, auk þess sem hún brýtur oft upp erfiða samhljóðaklasa eins og áður segir. Þetta má sjá á ýmsu.

Eitt er það að stundum fá orð aðra endingu í samsetningum en ein sér. Þetta er t.d. algengt í föðurnöfnum þar sem fólk er Guðmundsson og Guðmundsdóttir þótt ævinlega sé sagt til Guðmundar. Annað er að ýmist er notuð ending eignarfalls eintölu eða fleirtölu án þess að valið þar á milli hafi merkingarlegt gildi, sbr. dæmi eins og rækjusamloka og perutré annars vegar en nautalund og lambalæri hins vegar. Í sumum tilvikum koma líka á skilunum hljóð sem ekki geta verið eignarfallsending.

Þannig er t.d. í samsetningum með rusl sem er hvorugkynsorð sem endar á -s í eignarfalli eintölu, en er ekki notað í fleirtölu – það er aldrei talað um *mörg rusl heldur mikið rusl. Því gæti maður búist við að í samsetningum væri annaðhvort notaður stofninn eða eignarfall eintölu. En hvorki *ruslfata né *ruslsfata eru venjulegar samsetningar, heldur ruslafata þar sem eitthvert a kemur inn á milli samsetningarliðanna, og sama máli gegnir um aðrar samsetningar – ruslakarfa,  ruslatunna, ruslahaugur o.s.frv.

Þarna verður að líta svo á að a sé stungið inn til að forðast erfiða samhljóðaklasa. Þetta er kallað tengihljóðssamsetning eða bandstafssamsetning. Tengihljóðið er venjulega eitthvert sérhljóðanna a, i eða u – ruslafata, eldiviður, ráðunautur. Þessi tegund samsetningar er ekki mjög algeng í formlegu máli, en í óformlegri orðmyndun, ekki síst hjá börnum, er hún hins vegar algeng – dótabúð, stoppistöð, hoppukastali o.s.frv.

Sum kvenkynsorð sem enda á -i eru eins í öllum föllum og í samsetningum er þá algengt að skotið sé inn -s á skilunum enda þótt fyrri liðurinn hafi aldrei ‑s‑endingu einn sér; leikfimishús, keppnismaður, landhelgisgæsla, athyglisverður o.fl. Oft er amast við þessu á þeim forsendum að þarna sé notuð röng beygingarmynd, og reynt að nota leikfimihús og athygliverður í staðinn – en tæpast keppnimaður eða *landhelgigæsla.

Orðið athygli var reyndar áður ekki síður hvorugkyns en kvenkyns og athyglis er rétt eignarfall af hvorugkynsorði þannig að athyglisverður er rétt myndað orð. En hin orðin eru það líka – þau eru mynduð með bindiefni eins og þau orð sem kölluð eru eignarfallssamsett. Bindiefnið er vissulega ekki fengið úr venjulegri eignarfallsendingu orðanna en þannig er það ekki heldur í orðum eins og ruslafata, eldiviður, ráðunautur og öðrum fullgildum og viðurkenndum orðum. Það má vel kalla s tengihljóð eða bandstaf í þessum orðum.

Mikill meirihluti íslenskra starfsheita er karlkyns. Mörg þeirra hafa -maður sem seinni lið, s.s. vísindamaður, alþingismaður, námsmaður, verslunarmaður, verkamaður, lögreglumaður, stýrimaður, iðnaðarmaður, leiðsögumaður, formaður og fjölmörg fleiri. Ýmis önnur karlkynsorð eru líka seinni liður í mörgum starfsheitum, s.s. -stjóri í forstjóri, bílstjóri, verslunarstjóri; -herra í ráðherra, skipherra, sendiherra; -þjónn í lögregluþjónn, barþjónn, flugþjónn; o.m.fl. Mörg starfsheiti eru einnig mynduð með karlkynsviðskeytum, s.s. -ingur og -ari – tölvunarfræðingur, málfræðingur, heimspekingur; kennari, leikari, ljósmyndari. Svo mætti lengi telja. En þótt þessi starfsheiti séu málfræðilega karlkyns eru þeim ætlað að vera kynhlutlaus, í þeirri merkingu að þau eru eða hafa verið notuð um bæði karla og konur.

Mun færri starfsheiti eru málfræðilega kvenkyns og þau eru þá oftast eingöngu notuð um konur – flugfreyja, fóstra, hjúkrunarkona, þerna, húsfreyja, ljósmóðir, barnapía og fáein til viðbótar. Mörg þeirra þykja ekki lengur við hæfi og/eða hefur verið skipt út fyrir önnur sem eru þá iðulega karlkyns – leikskólakennari kemur í stað fóstru, hjúkrunarfræðingur í stað hjúkrunarkonu o.fl. Svo virðist sem karlmenn vilji ekki nota kvenkyns starfsheiti, eða það þyki ekki viðeigandi. Áður en hjúkrunarfræðingur leysti hjúkrunarkonu af hólmi voru karlmenn sem gegndu þessu starfi nefndir hjúkrunarmenn, karlmenn sem starfa um borð í flugvélum nefnast flugþjónar, og þeir fáu karlmenn sem hafa fengist við að taka á móti börnum voru nefndir ljósfeður. Hið óformlega starfsheiti lögga er þó notað um bæði kyn.

Í starfsheitum sem enda á -maður hefur orðið kynhlutlausa merkingu, þ.e. merkir ʻeinstaklingur af tegundinni homo sapiensʼ. En vegna þess að orðið hefur einnig merkinguna ʻkarlmaðurʼ þykir ekki alltaf heppilegt eða viðeigandi að nota þessi starfsheiti um konur. Þetta er ekki nýtt – frá því í byrjun 20. aldar voru verkamannafélög fyrir karla en konurnar stofnuðu verkakvennafélög. Það hafa líka verið búin til starfsheiti með -kona til að svara til ýmissa starfsheita með -maður, s.s. vísindakona, verslunarkona, lögreglukona og fleiri, en varla  stýrikona, iðnaðarkona, forkona. Eins hefur eitthvað borið á því að notaðar séu kvenkynsmyndir af öðrum karlkynsorðum í starfsheitum, s.s. framkvæmdastýra, verslunarstýra, hótelstýra, þula o.fl.

Milli málfræðilegs kyns annars vegar og kynferðis fólks hins vegar er ekkert beint samband, og ýmis alþekkt dæmi eru um ósamræmi þarna á milli. Þannig er kvenkynsorðið hetja ekki síður notað um karlmenn, hvorugkynsorðið skáld getur vísað til karla og kvenna, hvorugkynsorðin sprund og fljóð merkja ʻkonaʼ, og mörg fleiri dæmi mætti nefna. Það breytir því ekki að í huga málnotenda, margra hverra a.m.k., eru sterk tengsl þarna á milli. Þetta á ekki síst við um orðið maður vegna tvíeðlis þess – það er svo oft notað til að vísa til karlmanna eingöngu. Þess vegna finnst konum og kynsegin fólki, sem skilgreinir sig hvorki sem karlkyns né kvenkyns, starfsheiti sem enda á -maður ekki höfða til sín, eins og kemur m.a. fram í því að oft hafa verið búin til samsvarandi starfsheiti með -kona eins og áður segir.

Það er hins vegar ekki sérlega góð lausn að setja -kona í stað -maður, eða búa til kvenkynsform eins og -stýra í stað -stjóri. Í fyrsta lagi breytir það engu fyrir kynsegin fólk – kvenkynsorðin höfða ekkert frekar til þess. Í öðru lagi er ekki hentugt að starfsheiti fari eftir kyni þess einstaklings sem gegnir starfinu. Með því er gefið í skyn að eðli starfsins sé mismunandi eftir því hvort um er að ræða karl, konu eða kvár (nýyrði um kynsegin einstakling). En þótt fólk sé hvorugkynsorð og þar með hlutlaust í einhverjum skilningi er það ekki heppilegt til nota í kynhlutlausum starfsheitum vegna þess að það hefur fleirtölumerkingu þótt það sé formlega séð eintala. Það væri auðvelt að tala um vísindafólk í staðinn fyrir vísindamenn, en ef við þurfum að tala um vísindamann lendum við í vanda.

Það hefur verið stungið upp á ýmsum leiðum til að komast hjá því að nota orðið maður og samsetningar af því í kynhlutlausu samhengi. Ríkisútvarpið hætti t.d. fyrir nokkru að velja mann ársins og velur nú manneskju ársins í staðinn. En manneskja er kvenkynsorð og tengist konum meira en körlum í huga margra, auk þess sem það er mun stirðara í samsetningum en maður. Einnig eru dæmi um að orðið man sé notað í þessum tilgangi, og orð eins og forstöðuman og alþingisman hafa verið búin til. Enn sem komið er virðast þó aðeins konur hafa tekið þetta upp, sem dregur vitanlega úr líkum á því að málnotendur skynji man sem kynhlutlaust orð. Þá hefur verið stungið upp á að nota orðið menni sem hingað til hefur aðeins verið seinni liður samsetninga eins og góðmenni, illmenni, ungmenni o.s.frv.

Það er vitaskuld æskilegt að almenn sátt sé í málsamfélaginu um merkingu og notkun orða. Það er vitað að mörgum konum og kynsegin fólki finnst karlkyns starfsheiti, sérstaklega þau sem enda á -maður, ekki höfða nægilega til sín, og vegna hinnar tvöföldu merkingar orðsins maður er það skiljanlegt. Þess vegna væri æskilegt að nota hlutlausari orð. Á hinn bóginn eru karlkyns starfsheiti svo mörg og rótgróin í málinu að það væri meiriháttar mál að skipta þeim út fyrir kynhlutlaus orð. Það er ekki heldur ljóst hvernig ætti að standa að því og hvað ætti að koma í staðinn, og um slíka breytingu yrði engin sátt í málsamfélaginu að svo stöddu. Að mínu mati er skynsamlegasta leiðin – og raunar eina leiðin – að láta málsamfélagið um þetta en reyna ekki að miðstýra því. Ef almennur vilji er til að breyta þessu breytist það smátt og smátt.

Oft finnst fólki rökrétt að tala fyrri liðar í samsettum orðum endurspegli merkingu orðanna. Í Málfarsbankanum segir t.d.: „Ritað er mánaðamót en ekki „mánaðarmót“. Fyrri hluti orðsins er í eignarfalli fleirtölu en ekki eintölu vegna þess að um er að ræða tvo mánuði sem mætast við lok annars og upphaf hins, sbr. orðið aldamót.“ Mér finnst eðlilegt að halda sig við myndina mánaðamót, en þótt það sé vissulega rétt að þar mætist tveir mánuðir leiðir það ekki sjálfkrafa til þess að fyrri liður orðsins eigi að vera í fleirtölu. Elstu dæmi um mánaðarmót á tímarit.is eru næstum jafngömul og elstu dæmi um mánaðamót, og fjöldi dæma um fyrrnefndu myndina sýnir að mjög margir málnotendur hafa ekki sterka tilfinningu fyrir því að þarna eigi að vera fleirtala.

Það er líka auðvelt að benda á fjölmörg dæmi þar sem tala fyrri liðar er „órökrétt“. Þetta er líklega mest áberandi þegar fyrri liðurinn er veikt kvenkynsorð sem endar á -a eða -na í eignarfalli fleirtölu – þá er iðulega notað eignarfall eintölu þar sem fleirtalan væri „rökrétt“. Þetta eru orð eins og rækjusamloka, gráfíkjukaka, perutré og mörg fleiri. Það er væntanlega óhætt að gera ráð fyrir því að það sé fleiri en ein rækja í samlokunni, fleiri en ein gráfíkja í kökunni og fleiri en ein pera á trénu, og því væri merkingarlega eðlilegra að hafa þarna eignarfall fleirtölu – *ræknasamloka, *gráfíknakaka, *peratré. Eintölumyndin er samt notuð í staðinn, líklega vegna þess að málnotendum finnst óeðlilegt að nota mynd sem er eins og nefnifall eintölu (pera) eða eru í vafa um fallmyndina (rækja eða rækna).

Það eru líka ýmis dæmi um að notað sé eignarfall fleirtölu þar sem eintalan gæti virst „rökrétt“. Við borðum nautalund og lambalæri – engum dettur í hug að tala um *nautslund eða *lambslæri þótt enginn vafi sé á að lundin sé úr einum nautgrip og lærið af einu lambi. Við segjumst vera í bílakaupum en ekki *bílskaupum þótt við séum bara að kaupa einn bíl, og við tölum um myndaramma þótt aðeins ein mynd sé í sama ramma. Á hverjum ljósastaur er venjulega bara eitt ljós, blaðamaður vinnur yfirleitt bara á einu blaði í senn, lagasmiður þarf ekki að hafa samið nema eitt lag, og talað er um ljóðalestur hvort sem lesið er eitt ljóð eða fleiri. Þótt fyrri liður orðanna nýrnagjafi, nýrnaþegi og nýrnaígræðsla sé í fleirtölu er venjulega bara um eitt nýra að ræða, og svo mætti lengi telja.

Í stöku tilvikum er líka notuð önnur tala en búast mætti við þótt ekki sé um samsett orð að ræða, heldur orðasamband sem myndar merkingarlega heild og er eins konar ígildi samsetts orðs í huga málnotenda. Þetta eru dæmi eins og þriggja stjörnu hótel, 36 peru ljósabekkur o.fl. Talan sem kemur á undan gerir það að verkum að tölutáknun á nafnorðinu er óþörf og tala þess núllast út, ef svo má segja. Þótt myndirnar stjörnu og peru séu formlega séð eintala hafa þær ekki eintölumerkingu í þessum orðum, heldur eru hlutlausar og teknar fram yfir fleirtölumyndirnar vegna þess að þær fara betur. Þótt tala fyrri liðar í samsettum orðum geti vissulega haft merkingarlegt gildi er algengt að svo sé ekki, heldur notuð sú mynd sem fer betur, t.d. af hljóðfræðilegum ástæðum.

Oft virðist líka vera hrein hending hvort eintölu- eða fleirtölumynd er notuð í samsetningum. Þannig er það t.d. þegar viðskeytinu -legur er bætt við nafnorðið barn til að mynda lýsingarorð. Þá er hægt að nota bæði eignarfall eintölu og eignarfall fleirtölu – við höfum bæði barnslegur og barnalegur. En þau orð merkja ekki það sama. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er fyrrnefnda orðið skýrt 'einlægur og saklaus eins og barn' en það síðarnefnda 'einfaldur, einfeldningslegur' eða 'sem líkist barni í útliti, unglegur'. Það er auðvitað engin leið að halda því fram að það séu einhverjar merkingarlegar ástæður fyrir því að nota eignarfall eintölu í fyrra orðinu en eignarfall fleirtölu í því síðara. Við þurfum einfaldlega að læra merkingu hvors orðs fyrir sig – getum ekki lesið hana að fullu út úr gerð samsetningarinnar.

Sambandið annað en er iðulega notað með lýsingarorði til að fá fram andstæða merkingu. Við segjum það er ómögulegt annað en fallast á þetta sem er andstæðrar merkingar við það er ómögulegt að fallast á þetta. Það er hægt að nota þetta samband með fjölda lýsingarorða, en þó því aðeins að lýsingarorðið feli í sér eða taki með sér neitun af einhverju tagi, eða sé neikvætt í einhverjum skilningi. Við getum ekki sagt *það er mögulegt annað en fallast á þetta eða *það er hugsanlegt annað en fallast á þetta. Hins vegar getum við sagt það er ekki mögulegt annað en fallast á þetta, það er varla hugsanlegt annað en fallast á þetta, það er útilokað annað en fallast á þetta, það er vonlaust annað en fallast á þetta, það er fáránlegt annað en fallast á þetta o.s.frv.

Í öllum þessum dæmum neitar annað en merkingu lýsingarorðsins. Merkingin í það er ómögulegt annað en fallast á þetta er 'það er ómögulegt að fallast á þetta ekki', merkingin í það er útilokað annað en fallast á þetta er 'það er útilokað að fallast á þetta ekki', merkingin í það er fáránlegt annað en fallast á þetta er 'það er fáránlegt að fallast á þetta ekki', o.s.frv. Frá þessu er þó ein skýr undantekning. Það er sambandið óhjákvæmilegt annað en. Í venjulegu máli merkir það er óhjákvæmilegt annað en að fallast á þetta nefnilega alveg sama og það er óhjákvæmilegt að fallast á þetta – annað en neitar sem sé ekki merkingunni í óhjákvæmilegt eins og það gerir í öðrum tilvikum.

Það er athyglisvert að þetta eina orð skuli skera sig þannig úr, en skýrist kannski af því að flest dæmi um sambandið neitun – lýsingarorð – annað en – gera X (t.d. ekki hugsanlegt annað en fallast á þetta, ómögulegt annað en fallast á þetta, útilokað annað en fallast á þetta) leiða til þess að X er gert (því er trúað í þessu tilviki) – neitunin og annað en upphefja hvort annað. Málnotendur virðast fella óhjákvæmilegt annað en gera X inn í þetta mynstur, þ.e. horfa á neitunarforskeytið ó- og sambandið annað en, en líta fram hjá merkingunni í -hjákvæmilegt, enda er það aldrei notað eitt og sér og er þannig séð merkingarlaust. Þetta er ekki ósvipað og með sambandið ekki ósjaldan sem oftast er notað í sömu merkingu og ósjaldan.

Svo má auðvitað spyrja hvort það standist að nota óhjákvæmilegt annað en í sömu merkingu og óhjákvæmilegt. Vissulega má halda því fram að það sé ekki „rökrétt“. En málið er ekki alltaf rökrétt, og í þessu tilviki verður að hafa í huga að um fast orðasamband er að ræða. Slík sambönd lifa að einhverju leyti sjálfstæðu lífi, þannig að merking þeirra er ekki alltaf summa eða fall af merkingu orðanna sem mynda sambandið. Þetta er auðvitað vel þekkt úr málsháttum og orðtökum, en getur líka að vissu marki gilt um margs konar önnur misjafnlega föst orðasambönd – við lærum merkingu sambandsins í heild, í stað þess að púsla henni saman úr merkingu einstakra orða þess.

Hvað sem þessu líður er ljóst að fólk sem notar sambandið óhjákvæmilegt annað en hefur það í sömu merkingu og óhjákvæmilegt, og sú notkun á sér meira en hundrað ára hefð. Sambandið kemur fyrir í prentuðum heimildum frá því í byrjun 20. aldar – á tímarit.is eru rúm 300 dæmi um það, og í Risamálheildinni á fimmta hundrað. Ég fæ ekki betur séð en í þeim öllum sé merking þess sú sem að framan greinir, þ.e. hin sama og í óhjákvæmilegt. Auðvitað er hugsanlegt að túlka sambandið bókstaflega og misskilja það, en ég held að samhengið dugi yfirleitt til að gera merkinguna ótvíræða.

Iðulega er amast við því að talað sé um mikið af fólki og sagt að þess í stað eigi að tala um margt fólk. Þetta kom t.d. margoft til umræðu í þáttum Gísla Jónssonar um íslenskt mál í Morgunblaðinu, og svipaðar athugasemdir má finna í ýmsum öðrum málfarsþáttum. Í Málfarsbankanum segir: „Illa getur farið á því að nota orðasambandið mikið af einhverju um það sem er teljanlegt og eðlilegra væri að nota lýsingarorðið margur: Margir bílar (síður: „mikið af bílum“), margar flugvélar (síður: „mikið af flugvélum“). Einnig þykir mörgum sem lýsingarorðið margur fari betur með orðinu fólk: Margt fólk (síður: „mikið af fólki“).“

Orðið fólk er safnheiti og ekki til í fleirtölu frekar en t.d. sykur, mjólk, mjöl. Venjulega getur lýsingarorðið margur ekki staðið með slíkum orðum – það er ekki hægt að segja *margur sykur, *mörg mjólk, *margt mjöl eða slíkt. Þess í stað verður að segja mikið af – mikið af sykri, mikið af mjólk, mikið af mjöli. Því mætti virðast sem mikið af fólki væri hliðstætt við þetta, en í athugasemdum við það samband er stundum sagt að um það gegni öðru máli vegna þess að þótt fólk sé safnheiti sé það teljanlegt, sbr. tilvitnun í Málfarsbankann hér að framan. En frá málfræðilegu sjónarmiði er það ekki rétt. Þótt fyrirbærið fólk sé vitanlega teljanlegt er orðið fólk það nefnilega ekki.

Vissulega er hægt að afmarka hóp menna, kalla hópinn fólk og telja einstaklingana í hópnum, sem ekki er hægt í sykri, mjólk og mjöli. En hins vegar er fólk ekki teljanlegt orð í þeirri merkingu að hægt sé að hafa töluorð með því – það er ekki hægt að segja *eitt fólk, *tvö/tvennt fólk o.s.frv. (þótt hugsanlega sé það að breytast).  Hér má líka benda á orðið grjót sem er safnheiti þar sem einingarnar, steinarnir, eru sæmilega stórar og vel aðgreindar – eins og er með fólk. Það er hægt að safna steinum í hrúgu, kalla hrúguna grjót og telja einstaklingana í henni. En það er ekki hægt að segja *eitt grjót, *tvö/tvennt grjót – en ekki heldur *margt grjót, heldur verður að segja mikið af grjóti.

Það er ljóst að sambandið margt fólk er mun eldra en mikið af fólki – það fyrrnefnda kemur fyrir í fornu máli en elstu dæmin um hið síðarnefnda eru frá lokum 19. aldar, og notkun þess virðist hafa aukist verulega á síðustu áratugum. Ástæðan fyrir því að sambandið margt fólk kemur upp er sú að þrátt fyrir að orðið fólk sé málfræðileg eintala er það merkingarleg fleirtala, og við hugsum um fólk sem mismunandi einstaklinga – sem við gerum ekki um steina í grjóthrúgu. Þess vegna finnst okkur eðlilegt að tala um margt fólk, og þetta er það sem raunverulega er vísað til þegar sagt er að fólk sé teljanlegt. En ef horft er á þetta frá hreinu málfræðilegu sjónarmiði er í raun órökrétt málnotkun að tala um margt fólk.

Miðað við eðli orðsins fólk og hegðun sambærilegra orða er mikið af fólki í raun það sem við væri að búast. Það væri því fráleitt að kalla það samband rangt – enda er það svo sem yfirleitt ekki gert, heldur talið „síðra“ en margt fólk. En þótt það samband sé strangt tekið órökrétt væri auðvitað jafnfráleitt að amast við því vegna þess hvað það á sér langa hefð. Þetta eru tvær aðferðir til að orða sömu merkingu, og engin ástæða til að gera upp á milli þeirra. Málið er ekki alltaf rökrétt – og á ekki að vera það.

Nýlega rakst ég á orðið svægi í fyrirsögn og frétt á Vísi. Ég kannaðist ekki við þetta orð og fann það ekki í orðabókum svo að ég gúglaði og fann örfá dæmi um það frá allra síðustu árum. Eftir að skoða þau þóttist ég vera farinn að nálgast merkinguna en spurði son minn til öryggis – hann skilur nútímamál betur en ég. Hann staðfesti að ég væri á réttri leið. Þetta er sem sé aðlögun á enska slanguryrðinu swag sem er skýrt í orðabók sem „a fashionable and confident appearance or way of behaving“ – sem sagt sjálfsörugg framkoma og í takt við tímann.

Þetta orð fellur fullkomlega að íslenskri hljóðskipun – við höfum orð sem byrja á svæ-, s.s. svæði, svæfa o.fl., og hvorugkynsorð sem enda á -ægi, s.s. vægi, lægi. Það er líka auðvelt að bæta við skyldum orðum af sömu rót. Þannig er hægt að nota sögnina svægja (sbr. nægja, slægja o.fl.) um að hegða sér eins og nafnorðið lýsir – í ensku er sögnin swagger skýrð sem „to walk or behave in a way that shows that you are very confident and think that you are important“. Einnig væri hægt að nota lýsingarorðið svægur (sbr. frægur, slægur o.fl.) til að lýsa þeim sem sýna þessa hegðun, og um þau mætti nota nafnorðið svægir. Þarna eru komin fjögur splunkuný orð í málið.

Það er sérstaklega athyglisvert hvernig staðið er að aðlögun orðsins svægi að íslensku málkerfi. Í fljótu bragði gæti virst eðlilegast að taka það upp í íslensku í myndinni svag, en það er fyrir í málinu í sambandinu vera svag fyrir einhverju, auk þess sem enska sérhljóðið er töluvert frá íslensku a í framburði. Þess í stað er bætt -i við orðið og þá verður g-ið sjálfkrafa að j í framburð, og sérhljóð á undan ji verður óhjákvæmilega að tvíhljóði. Þannig fæst myndin svægi.

Orðið svægi er gott dæmi um það hvernig virk orðmyndun getur beitt aðlögun tökuorða til að auðga orðaforðann og halda tengingu málsins við samtímann án þess að gefa nokkurn afslátt af kröfum um vandaða íslensku. Það er ekki hægt að hafa neitt á móti þessu orði nema upprunann – en eiga orð sem falla vel að málinu að gjalda uppruna síns? Það er líka mikill kostur að auðvelt er að mynda skyld orð og koma þannig upp heilli fjölskyldu. Mér finnst þetta frábær orð og sýna lífskraft málsins vel.

Hugtakið „stafrænn tungumáladauði“ (digital language death) hefur tals­vert verið notað í umræðu um stöðu og lífvænleik tungumála upp á síðkastið. Það vísar til þess þegar tiltekin tungumál eða mállýskur verða smátt og smátt undir í stafrænum heimi – eru ekki nothæf eða notuð á netinu. Þar með missa þau notkunarsvið sem er sífellt að verða mikilvægara og þetta veikir málin óhjákvæmilega. Enginn vafi er á því að þetta er gagnlegt hugtak, en ýmislegt er enn óljóst í sam­bandi við merkingu þess og notkun. Það er t.d. óljóst hvort stafrænn dauði leiðir á endanum óhjákvæmilega til algers dauða, eða hvort tungu­mál getur lifað góðu lífi í raunheiminum þótt það verði undir á net­inu.

Ungverski málfræðingurinn András Kornai skrifaði þekkta grein um stafrænan tungumáladauða árið 2013. Þar tók hann nýnorsku sem dæmi um tungumál sem væri hlutfallslega margfalt minna notað á netinu en í raunheimi og virtist ekki eiga sér framtíð í stafrænum heimi. Nýlega sá ég mjög áhugaverða norska frétt um netverslun á nýnorskusvæði sem hættir að nota nýnorsku á vef sínum og skiptir yfir í bókmál til að vera sýnilegri á netinu. Miklu fleiri nota bókmálsmyndir í leit á netinu þannig að síður á nýnorsku koma síður upp. Verslunarstjórinn segir að vefurinn fái miklu fleiri heimsóknir eftir breytinguna. Þetta er skýrt dæmi um þróun í átt til stafræns dauða nýnorskunnar.

Staða íslenskunnar er vitanlega önnur en nýnorsku – í Noregi stendur valið milli tveggja opinberra og jafnrétthárra mála, bókmáls og nýnorsku, en ekki milli þjóðtungu og erlends máls eins og hér. En við þurfum samt að velta því fyrir okkur hvort eitthvað sambærilegt gæti gerst – eða sé að gerast – hér á landi. Eru einhver fyrirtæki eingöngu með vefsíður á ensku þótt markaðssetningu þeirra sé líka beint til Íslendinga? Notum við íslensk leitarorð á netinu þegar kostur er eða leitum við á ensku þótt við séum að leita að íslenskum vörum eða umfjöllunarefnum?

Þetta getur orðið vítahringur – eftir því sem enskan er meira notuð á vefsíðum og í leitum, þeim mun minni hvati er til að hafa góða vefi á íslensku. Þar að auki er hætt við að algrím leitarvélanna leiði til þess að vefsíður á íslensku komi síður upp. Hugsum út í þetta – notum íslensku þar sem kostur er!

Nýlega var mér bent á að ungt fólk væri farið að nota hliðiná í stað sambandsins við hliðina á, t.d. ég stóð hliðiná henni, húsið er hliðiná búðinni. Ég hafði ekki tekið eftir þessu en slæðingur af dæmum finnst með gúgli og í Risamálheildinni eru 17 dæmi. Talsvert fleiri dæmi, 76 talsins, eru um við hliðiná, þar sem fyrri forsetningin heldur sér en nafnorðið og sú seinni renna saman. Slíkur samruni er vitaskuld fullkomlega eðlilegur í framburði en venjulega ekki viðurkenndur í ritmáli, þar sem reglan er sú að fara eftir uppruna – þótt stundum sé ritað oní, niðrí, uppí o.fl. samræmist það ekki ritreglum.

Elstu dæmin sem ég finn á tímarit.is um að hliðiná sé skrifað í einu lagi eru frá 1983 – í smásögu þar sem fjölmörg önnur dæmi eru um að sambönd sem eiga að vera í tvennu lagi samkvæmt stafsetningarreglum séu í einu orði, s.s. bakvið, inná, þarsem, einsog o.fl. Kringum aldamótin fer svo að sjást dálítið af dæmum um hliðiná, yfirleitt með við á undan. Ekki er ástæða til að ætla að sú fjölgun sýni einhverja breytingu á framburði þessa sambands eða tilfinningu málnotenda fyrir því, heldur ber hún væntanlega vott um að stafsetningarreglum sé ekki fylgt jafnstíft eftir.

Elsta dæmi sem ég hef fundið um hliðiná eitt og sér er í lesendabréfi í Morgunblaðinu 1998 þar sem bréfritari segir frá reynslu sinni af nýrri tegund strætisvagna: „Þegar hann svo lagði af stað sá ég strax eftir því að hafa ekki tekið eyrnahlífar með mér, þar sem ég hafði sest hliðiná vélinni.“ Auk áðurnefndra dæma í Risamálheildinni eru einstöku dæmi um það í blöðum og tímaritum frá allra síðustu árum að hliðiná sé notað á þennan hátt, sem sjálfstæð forsetning án við. Og þetta hefur líka sést í prentuðum bókum.

Í sjálfu sér er þetta mjög eðlilegt. Við höfum sérstakar forsetningar fyrir ýmiss konar afstöðu milli fólks og hluta – á, undir, yfir, hjá, við o.fl. Stundum er ekki til eitt orð fyrir einhverja afstöðu, heldur notað orðasamband, en það hefur þá tilhneigingu til að styttast eða renna saman eins og áður eru nefnd dæmi um – oná, niðrí, bakvið. Í þessu tilviki er um að ræða þriggja orða samband þar sem fyrsta orðið, við, er mjög áherslulítið í framburði og leggur í raun lítið af mörkum til merkingarinnar og því eðlilegt að það falli brott.

Það er ekki einsdæmi að forsetningar verði til á þennan hátt. Hér var áður nefnt bak við sem á að rita í tvennu lagi samkvæmt uppruna og er oftast ritað þannig, en eðlilegast væri að líta á sem eitt orð, forsetninguna bakvið. Sambandið hefur reyndar oft verið ritað í einu lagi – á tímarit.is eru hátt í 19 þúsund dæmi um bakvið, allt frá því snemma á 19. öld. Upprunalega er þetta þriggja orða samband, á bak við, þ.e. forsetning – nafnorðið bak – forsetning, og getur vissulega verið það enn, en hægt hefur verið að sleppa á frá því á 16. öld.

Annað dæmi má taka af forsetningunum sakir (einhvers) og sökum (einhvers), eins og Jón G. Friðjónsson hefur rakið. Í báðum tilvikum er upphaflega um að ræða nafnorðið sök í fleirtölu, annars vegar í þolfalli í sambandinu fyrir sakir (einhvers) og hins vegar í þágufalli í sambandinu af/fyrir sökum (einhvers). „Er og Grettir frægur maður fyrir sakir afls og hreysti“ segir í Grettis sögu; „því að eg er nú fyrir elli sökum til engis fær“ segir í Víga-Glúms sögu. Í fyrra tilvikinu fellur forsetningin fyrir brott á 13. öld, en elsta dæmi um brottfall af/fyrir á undan sökum er frá upphafi 14. aldar.

Enn eitt dæmi er handa. Sú forsetning er mjög algeng í nútímamáli en ekki til í fornu máli – þar er notaður forsetningarliðurinn til handa (einhverjum) þar sem handa er eignarfall fleirtölu af hönd. „Tekur Njáll nú upp goðorðið til handa Höskuldi“ segir í Njálu, og fjölmörg önnur dæmi eru í fornmáli um þetta samband. Nafnorðið hönd stýrir þá þágufalli eins og nafnorð gera í sumum tilvikum (dativus sympatheticus). En á 16. öld fellur forsetningin brott og eftir stendur aðeins handa, sem málnotendur fara þá að skynja sem forsetningu.

Það er því að sjá að málið sé að nota þessa sömu aðferð, að fella forsetningu framan af nafnorði, til að koma sér upp nýrri forsetningu, hliðiná. Það er auðvitað hægt að amast við þessari breytingu ef fólk vill og kalla þetta hina örgustu málvillu. Mér finnst þetta hins vegar bráðskemmtilegt dæmi um að íslenskan er sprelllifandi og getur jafnvel bætt orðum í hóp forsetninga sem venjulega er talinn lokaður orðflokkur. Þessi breyting á sér líka skýrar hliðstæður í tilurð forsetninga sem engum dettur í hug að hafa nokkuð á móti. Mér finnst að við eigum að taka hliðiná fagnandi.

Í gær setti ég inn í hópinn Málspjall á Facebook vangaveltur um það hvenær föt yrðu að þvotti, og síðan aftur að fötum. Ég setti þetta svo sem aðallega inn mér og öðrum til gamans, en öllu gamni fylgir nokkur alvara. Í þeim fjörugu umræðum sem spunnust út frá þessu kom nefnilega í ljós, eins og mig grunaði, að fólk dregur mörkin á mismunandi stöðum – sem þýðir að merkingin sem fólk leggur í orðið þvottur er dálítið mismunandi.

Og þegar að er gáð gegnir örugglega sama máli um mikinn fjölda algengra orða – orða sem við notum jafnvel á hverjum degi. Höskuldur Þráinsson gerði einu sinni könnun á því hvernig fólk skilgreindi jafn hversdagslegt orð og bolli og þá kom í ljós að því fór fjarri að fólk væri sammála um hvað helst skilgreindi bolla og um hvers konar hluti væri hægt að nota það orð.

Auðvitað er þetta einmitt það sem við er að búast ef við höfum í huga hvernig við lærum málið. Við lærum merkingu orða ekki af orðabókarskilgreiningum, heldur af því hvernig þau eru notuð. Það erum við sjálf, hvert fyrir sig, sem byggjum upp málkerfi okkar og málkunnáttu úr því hráefni sem málumhverfið lætur okkur í té – út frá meðfæddum hæfileikum okkar til málnáms.

Þegar við lærum nýtt orð komum við okkur upp hugmynd um grunnmerkingu þess, en ekki endilega nákvæma afmörkun. Þess vegna getur afmörkunin orðið svolítið öðruvísi en hjá þeim sem við lærum orðið af. Merkingarmunurinn er samt venjulega svo lítill eða léttvægur að við áttum okkur sjaldnast á honum – og þá sjaldan það gerist truflar hann okkur yfirleitt ekki.

Lærdómurinn sem við getum dregið af þessu er sá að málið þolir ágætlega tilbrigði. Það þolir vel að málnotendur leggi ekki allir nákvæmlega sömu merkingu í orð, jafnvel þótt um algeng og hversdagsleg orð sé að ræða. Það þolir líka vel að stundum séu notuð mismunandi orð um sama fyrirbærið; að ýmis orð séu ekki beygð eins í máli allra; að sumar sagnir stýri ekki sama falli í máli allra; og að sum orð og hljóðasambönd séu borin fram á mismunandi hátt.

Málið sér um það sjálft að halda tilbrigðunum innan hæfilegra marka þannig að það geti gegnt hlutverki sínu sem samskiptatæki. Og rétt eins og við þurfum ekki að segja – og getum ekki sagt – að tiltekin merkingarleg afmörkun orðsins þvottur sé réttari en önnur þurfum við ekki heldur að segja að ein merking orðs sé réttari en önnur, ein beygingarmynd réttari en önnur, ein fallstjórn réttari en önnur, einn framburður réttari en annar. Málið plumar sig ágætlega án þess að tilbrigðum sé mismunað.

Ég sá áðan færslu frá blaðamanni sem vitnaði í setninguna „Mistök voru gerð“ í yfirlýsingu eigenda Ásmundarsalar og sagði: „Mér finnst að við blaða- og fréttamenn ættum að gera með okkur samkomulag að losa okkur við þolmyndina og koma germyndinni í tísku í fréttaflutningi!“

Ég tek undir þetta. Þarna er verið að misbeita tungumálinu og sannarlega ekki í fyrsta skipti – nota þolmynd til að draga athygli frá gerendunum, þeim sem ábyrgð bera á mistökunum. Mistök gera sig ekki sjálf og engin ástæða til að láta gerendurna komast upp með að skýla sér á bak við andlitslausa þolmynd.

Með þessu er ég ekki að taka afstöðu til þessa tiltekna atviks – hvort eigendurnir gerðu mistök eða hvers eðlis þau voru. Þessi ábending hefur almennt gildi því að sams konar misbeiting málsins til að draga úr ábyrgð gerenda og afvegaleiða þar með lesendur eða áheyrendur, meðvitað eða ómeðvitað, er mjög algeng.

Ég skrifaði í fyrra pistil sem heitir „Germynd er fyrir gerendur“ og ágætt að rifja hann upp.