Algjör negla

Nafnorðið negla er í Íslenskri nútímamálsorðabók skýrt 'tappi í gat á trébáti sem sjó er hleypt út um'. Hliðstæð skýring er í Íslenskri orðabók en þar er bætt við að í óformlegu íþróttamáli geti orðið einnig merkt 'fast markskot'. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Morgunblaðinu 1997: „Mark Verons var sérlega glæsilegt, viðstöðulaus negla í skeytin eftir hornspyrnu.“ Þessi merking er væntanlega komin af sögninni negla í samböndum eins og negla boltann/boltanum í markið sem er skýrt 'skjóta fast í markið' í Íslenskri orðabók. Elsta dæmi sem ég finn um negla bolta (í mark) er frá 1960, og framan af var alltaf notað þolfall – negla boltann. Þágufallið, negla boltanum, kemur svo til um 1980 og er nú mun algengara – þolfallið virðist vera á útleið.

En nafnorðið negla er nú mjög oft notað um hvaðeina sem hittir í mark eða slær í gegn. Fyrstu merki sem ég finn um það er auglýsing í Morgunblaðinu 1977 þar sem segir: „En það er nú ekkert slor fullt af nýjum plötum og svo er plötusnúðurinn búinn að vinna vel og dyggilega við að undirbúa kvöldið svo það verður algjör negla í stuðinu allt frá 20.30 til 00.30.“ Í Helgarpóstinum 1981 segir: „Eftir allt þetta, kemur Þeyr með 40 mínútna prógramm, og kynnir m.a. nýja plötu sem kemur einmitt út þennan dag og ku vera algjör negla.“ Sama ár var nokkrum sinnum í Helgarpóstinum dálkurinn „Leiðarvísir helgarinnar“ þar sem lýst var því sem væri á dagskrá á skemmtistöðum borgarinnar, og stundum klykkt út með „Algjör negla“.

Þessi notkun var þó sjaldgæf lengi vel, eða komst a.m.k. ekki mikið á prent, en á síðustu árum hefur hún stóraukist. Í Vísi 2008 segir: „Þátturinn verður algjör negla, segir Logi Bergmann.“ Á vef RÚV 2016 segir: „Sérstaklega í byrjun þegar hann færir sig úr Wham! yfir í Faith og lætur sér vaxa skeggbrodda og setur sig í rokkstellingu. Það var alveg negla hjá honum.“ Í Fréttablaðinu 2020 segir: „Ef markmiðið hefði verið að skapa umtal, þá væri þetta algjör negla hjá þjóðkirkjunni.“ Oft er orðið notað í sömu merkingu og smellur, t.d. á vef RÚV 2018: „Hann hefur sent frá sér þónokkrar neglur“ og „Hún snýr úr sjálfskipaðri átta ára útlegð úr bransanum með negluna Missing U sem hefur allt það besta sem Robyn-smellur þarf að hafa.“

En negla er líka notað í dálítið annarri merkingu, eins og í DV 2014: „Hún er svo mikil negla og hún hefur kennt mér svo á lífið.“ Í DV 2020 segir: „Ég var með svo góðan jarðfræðikennara í MR, hún var svo mikil negla og mér fannst hún svo töff.“ Á Vísi 2021 segir: „Taylor Swift finnst mér algjör negla, drottning poppsins.“ Þótt þarna megi vissulega sjá skyldleika við merkinguna 'slá í gegn' finnst mér þetta frekar skylt orðinu nagli í samböndum eins og vera mikill/harður nagli sem er skýrt 'vera harður af sér, harður í samskiptum' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Í öllum þessum dæmum er rætt um konu og mælandinn er kona – ef til vill finnst konum eðlilegra að nota kvenkynsorðið negla um konur en karlkynsorðið nagli.

Á seinustu mánuðum finnst mér ég hafa séð sambandið X með neglu býsna oft á vef- og samfélagsmiðlum, í þeirri merkingu að verið sé að kasta sprengju inn í umræðuna, eða setja mál sitt fram á sérlega skýran og hnitmiðaðan hátt og slá vopn úr höndum andstæðinga. Mér finnst ekkert athugavert við þessa orðanotkun, en hætta er á að hún verði dálítil klisja þegar hver „neglan“ kemur á fætur annarri og sumt fólk skrifar ekki pistil nema um „neglu“ sé að ræða. En hvað sem þessu líður er ljóst að orðið negla hefur gengið í endurnýjun lífdaga enda lítil þörf á því nú orðið í upphaflegri merkingu. Þetta er gott dæmi um það hvernig hægt er að endurnýta gömul orð sem hafa lokið hlutverki sínu, en auðvitað þarf að gæta þess að ofnota þau ekki.