Day: 13. júlí, 2023

Það er dapurlegt þegar alið er á útlendingaandúð undir formerkjum umhyggju fyrir íslenskunni og íslenskri menningu. „Þannig að ef við ætlum að leyfa þessari fólksfjölgun að eiga sér stað á þessum forsendum, að íslenska og íslensk menning sé ekki samnefnari heldur bara að þetta sé einhvern veginn alls konar, þá er útséð með íslenska þjóð. Ég er ekki að tala um Ísland fyrir Íslendinga, en bara þennan menningarheim sem við höfum búið í hérna í 1200 ár.“ En þessi menningarheimur hefur sannarlega ekki verið sá sami í þessi 1200 ár. Hann hefur tekið stórkostlegum breytingum, fyrst og fremst vegna erlendra áhrifa – kristninnar um árið 1000, siðaskiptanna á 16. öld, danskrar stjórnar, bandarískrar hersetu, sjónvarps, nets o.s.frv.

Sama er um íslenskuna – hún hefur líka orðið fyrir erlendum áhrifum á öllum tímum og ekki síst á 21. öldinni. En það er ekki bara, og ekki aðallega, vegna innflytjenda. Það er einnig og ekki síður vegna margvíslegra tækni- og samfélagsbreytinga síðustu árin. Hitt er vissulega rétt að miklir fólksflutningar til Íslands, sem og gífurleg fjölgun ferðafólks, gætu að óbreyttu sett stöðu íslenskunnar sem aðalsamskiptamáls í landinu í uppnám á næstu árum og þau mál er mikilvægt að ræða. „Þannig að stór mál sem skipta okkur máli, eins og íslensk tunga og menning og hvernig þetta fjölmenningarsamfélag mun hafa áhrif á okkar samfélag og breyta því varanlega og hugsanlega óafturkræft. Hvaða skoðun höfum við á því?“ segir í viðtalinu.

En þetta þýðir ekki að við eigum að loka landinu eða amast við fjölgun innflytjenda. Við þurfum á þessu fólki að halda vegna þess að fæðingartíðni hefur lækkað og við getum ekki mannað öll störf sem þarf að vinna. Það sem við þurfum að gera er að efla íslenskuna með stóraukinni kennslu í íslensku sem öðru máli og auka umburðarlyndi, bæði gagnvart „ófullkominni“ íslensku og gagnvart öðrum tungumálum. Enskan er komin til að vera, hvort sem okkur líkar betur eða verr. Við þurfum hins vegar að sjá til þess að hún ýti ekki íslenskunni burt af ýmsum sviðum eins og hún er á góðri leið með. En þar er ekki við innflytjendur að sakast heldur íslenska atvinnurekendur sem hafa ekki metnað til að auglýsa á íslensku eða kenna starfsfólki sínu málið.

Á tuttugustu öld tóku konur upp á því að krefjast þess að vera menn. Sú krafa varð fyrst hávær með Rauðsokkunum upp úr 1970, þótt elsta dæmi sem ég hafi fundið á prenti um það að kona segist vera maður sé úr Atómstöðinni sem kom út 1948. Þar segir Ugla: „Ég vil kaupa mér kápu fyrir þá penínga sem ég hef unnið mér inn af því ég er maður.“ En langþekktasta dæmið um þetta er úr sjónvarpsumræðum forsetaframbjóðenda vorið 1980. Þar var Vigdís Finnbogadóttir spurð: „Má þá ekki orða það sem svo að það eigi að kjósa þig af því að þú ert kona?“ En Vigdís svaraði að bragði: „Nei. Það á ekki að kjósa mig af því að ég er kona. Það á að kjósa mig af því að ég er maður. Og innan orðsins maður er bæði karl og kona.“ Enn er oft til þessa vitnað.

Löngu síðar, 2015, sagði Vigdís svo í viðtali: „Konur eru menn, við erum kvenmenn. Ég var spurð að því í kosningabaráttunni hvort það ætti að kjósa mig af því ég er kona og ég sagði nei, það á að kjósa mig af því ég er maður! Sem þótti ansi gott svar. Og nú er búið að eyðileggja það svar!“ En var eitthvað að eyðileggja? Notkun orðsins á prenti bendir ekki til að konur hafi verið menn í málvitund þeirra sjálfra. Á tímarit.is eru alls 750 dæmi um sambandið ég er maður og nær öll um karla – í einstöku tilvikum dugir samhengið ekki til að átta sig á kyni mælandans. Í Risamálheildinni (2019) sem hefur að geyma 1,64 milljarða orða, aðal­lega frá síðustu 20 árum, eru 89 dæmi um ég er maður – engin um konur nema nokkrar vísanir í áðurnefnd orð Vigdísar.

Á tímarit.is má finna 176 dæmi um samböndin konur eru menn og konur eru líka menn, flest frá því á Rauðsokkatímanum upp úr 1975. Eldri dæmi má þó finna – „Og konur eru líka menn“ er haft eftir Laufeyju Valdimarsdóttur, kvenréttindakonu og dóttur Bríetar Bjarnhéðinsdóttur. Það er þó athyglisvert að sambandið konur eru líka menn er stundum sett sem viðbót, innan sviga eða afmarkað með þankastrikum, á eftir orðinu menn, t.d. „Jafnvel hér, norður undir heimskautsbaug, hitnar mönnum – konur eru líka menn – í hamsi.“ Þetta sýnir vitaskuld að textahöfundum hefur ekki þótt sjálfgefið að menn yrði skilið sem almenn vísun til karla og kvenna og bendir til þess að sú notkun hafi verið í ósamræmi við almenna máltilfinningu.

Kjörorðið „konur eru líka menn“ var mjög eðlilegt á sínum tíma – konur vildu minna á að þessir menn sem sífellt væri verið að tala um væru ekki bara karlar, og konur ættu að njóta jafnréttis við karla á öllum sviðum. Eftir á að hyggja er spurningin hins vegar hvort það hafi verið nauðsynlegt eða skynsamlegt að láta þessa kröfu ná til tungumálsins á þann hátt sem gert var – hvort það hafi e.t.v. leitt til þess að konur gengju inn í karlaheim tungumálsins á forsendum karlanna. Hefur einhvern tíma á seinni öldum verið eðlilegt að nota maður/menn um tiltekna konu eða konur? Eins og hér hefur verið rakið benda ritaðar heimildir a.m.k. til þess að konur noti sjaldan nota orðið maður um sjálfar sig og lýsi sér sjaldan með orðum sem enda á -maður.

Vissulega erum við öll af tegundinni maður. En það táknar ekki sjálfkrafa að öllum konum eða kynsegin fólki finnist eðlilegt að segja ég er maður, eða konur eru menn. Ástæðan er sú að orðið maður tengist karlmönnum miklu nánari böndum en konum og hefur gert það alveg síðan í fornu máli eins og ég rakti í fyrirlestri sem ég flutti í fyrrahaust, og því er oft erfitt fyrir konur og kynsegin fólk að samsama sig þessu orði. Vitanlega er sjálfsagt að konur sem vilja segja ég er maður geri það – þær hafa góð rök fyrir því. En að ætlast til þess að annað fólk geri eins – ætlast til þess að öllum þyki þetta eðlilegt orðalag – er tilhneiging til málstýringar, ekki síður en að setja fiskari í stað fiskimaður eða öll velkomin í stað allir velkomnir.