Day: 14. janúar, 2024

Ýmis nútímatækni hefur gert það að verkum að merking algengra hugtaka og orða sem varða mannleg samskipti er ekki jafn ljós og áður – orða eins og sjá(st), hitta(st), halda fund o.s.frv. Áður fyrr voru þessi orð bundin stund og stað – fólk þurfti að vera samtímis í sama rými. En með tilkomu síma, útvarps, sjónvarps og sérstaklega netsins og snjallsíma hefur þetta breyst. Nú tölum við um að sjást, hittast, halda fundi o.s.frv. með hjálp tækninnar og þurfum ekki að vera í sama rými – og jafnvel ekki endilega á sama tíma. Mörgum finnst samt nauðsynlegt að greina þarna á milli – taka t.d. fram hvort við ætlum að koma saman á tilteknum stað til að halda fund, eða vera hvort/hvert á sínum stað og halda netfund. Hvernig gerum við þann mun?

Í ensku er sambandið in person notað í þessum tilgangi – það vísar þá til þess að fólk kemur saman í raunheimum. Í íslensku hefur samsvörunin í persónu verið tekin upp í sama tilgangi. Enska sambandið merkir raunar líka 'persónulega' og sú er merkingin í elstu dæmum sem ég finn um í persónu. Í viðtali við Björk Guðmundsdóttur í Helgarpóstinum 1995 segir: „Á Íslandi þekkja mig allir í persónu.“ Sama merking er í „þegar maður hittir hann í persónu er hann ósköp venjulegur gaur“ í Morgunblaðinu 2000, og oft í minningargreinum – „þó að þú sért ekki hjá mér í persónu“ í Morgunblaðinu 1997, „þó að þú verðir ekki hér í persónu“ í Morgunblaðinu 1999, „Ég fékk ekki að kynnast þér í persónu“ í Morgunblaðinu 2000, o.fl.

En svo fara að koma dæmi þar sem í persónu er andstæða við með stafrænum hætti eða eitthvað slíkt. Í Monitor 2011 segir: „Hvort er hún skemmtilegri á netspjallinu eða í persónu?“ Í Fréttablaðinu 2012 segir: „Jingjun Xu setti nemendunum það fyrir að reyna að selja hlutabréf með mismunandi hætti, í persónu, í síma, með myndspjalli eða með því að senda textaskilaboð.“ Í Morgunblaðinu 2019 segir: „Er tölvan tekin fram yfir að hitta vini í persónu?“ Í Morgunblaðinu 2020 segir: „Að öðrum kosti þurfi fólk að mæta í persónu til að endurnýja.“ Stundum mætti setja persónulega í stað í persónu en þó ekki alltaf, t.d. varla í setningunni „Hann segist bæði spila á vefnum og í persónu“ í Morgunblaðinu 2010.

En með tilkomu covid-19 snemma árs 2020 dró mjög úr beinum samskiptum fólks augliti til auglitis og netsamskipti jukust að sama skapi, og við það margfaldaðist notkun sambandsins í persónu. Jafnframt virðist merkingarsvið þess hafa víkkað og þó að ég sé farinn að venjast því hnykkti mér við í morgun þegar ég sá frétt á vef Ríkisútvarpsins þar sem fjallað var um breytt útlit EM-stofunnar og birtar tvær myndir, önnur með textanum „Svona lítur stofan út í útsendingu“ en undir hinni stóð „Svona lítur stofan út í persónu.“ Þarna er ljóst að sambandið í persónu hefur rofið tengslin við orðið persóna og er farið að merkja 'í raun' – nema hugmyndin hafi verið að persónugera stofuna þarna sem mér finnst ekki líklegt.

En þótt sambandið í persónu eigi sér ekki langa sögu í íslensku gegnir öðru máli um sambandið í eigin persónu. Það hefur tíðkast a.m.k. síðan á seinni hluta 19. aldar og er væntanlega komiðúr dönsku, i egen person. Það stendur iðulega með sjálfur og gegnir oft því hlutverki að leggja áherslu á að um viðkomandi sjálfan / sjálfa / sjálft er að ræða en ekki fulltrúa hans / hennar / háns. Í Eimreiðinni 1902 segir: „Þetta barst prófastinum til eyrna og kom hann sjálfur í eigin persónu til að vera við prófið.“ Í Morgunblaðinu 1990 segir: „Wynette afhendir verðlaunin í eigin persónu í samkvæmi, sem haldið verður henni til heiðurs.“ Í Morgunblaðinu 2010 segir: „Þakið rifnar svo af Háskólabíói þegar Maxímús birtist loks á sviðinu í eigin persónu.“

Þótt orðið persóna sé upphaflega tökuorð í íslensku kemur það fyrir þegar í fornu máli og er vitanlega fyrir löngu orðið fullgilt íslenskt orð. En sambandið í persónu í þeirri merkingu sem hér hefur verið lýst er tekið úr ensku og á sér ekki hefð í málinu. Það er hins vegar ekki hægt að benda á eitthvert eitt orðalag sem hægt væri að nota í staðinn. Eins og áður segir væri oft hægt að nota persónulega, en stundum jafnvel sjálfur / sjálf / sjálft. Einnig mætti oft segja í raunheimi / raunheimum, í raunveruleikanum eða í raun. En svo kemur líka til greina að leita ekki að neinum staðgenglum heldur taka bara sambandinu í persónu fegins hendi og reyna að venjast því þrátt fyrir upprunann. Það verðum við bara að meta hvert fyrir sig.

Orðasambandið fara villur vega(r) í merkingunni 'vera villtur' eða 'hafa rangt fyrir sér, skjátlast' kemur fyrir þegar í fornu máli – „sný ég þessu níði á landvættir […] svo að allar fari þær villar vega“ segir í Egils sögu. Oft er sambandið sagt notað ranglega. Í Málfarsbankanum segir t.d.: „Lýsingarorðið villur (vill, villt) hefur sömu merkinu og lýsingarorðið villtur. Hann fer villur vegar. Þeir fara villir vegar. Hún fer vill vegar. Ekki: „þeir fara villur vegar“, „hún fer villur vegar“ enda er það ekki nafnorðið villa sem hér um ræðir.“ Og Jón G. Friðjónsson segir í Morgunblaðinu 2007: „Í nútímamáli (reyndar frá fyrri hluta 20. aldar) er villur stundum skilið sem þf.flt. af villa […]. Slík notkun samræmist hvorki uppruna né málvenju.“

Í nútímamáli kemur lýsingarorðið villur tæpast fyrir nema í sambandinu fara villur vega(r). Nafnorðið villa er hins vegar mjög algengt og þess vegna er engin furða að málnotendur telji að um það orð sé að ræða í þessu sambandi. Reyndar er sú notkun eldri en frá fyrri hluta 20, aldar – frá því fyrir aldamótin 1900. Í Heimskringlu 1891 segir: „þeir hafa farið villur vegar.“ Í Lísingu 1899 segir: „Vér sjáum það, að samviskan getur farið villur vegar.“ Í Þjóðviljanum 1899 segir: „Það er að vísu raunalegt, að sjá góða, og í raun og veru skynsama, menn fara villur vegar.“ Dæmum fjölgar svo þegar kemur fram yfir aldamót og alla 20. öldina má finna á tímarit.is fjölda dæma sem sýna glöggt að villur er skilið sem nafnorð en ekki lýsingarorð.

Nokkur dæmi: Í Frækorni 1908 segir: „Að sönnu er höfundurinn svo vægur, að hann ætlast ekki til, að neinn fari að álasa fornkirkjunni eða kirkjunni yfirleitt, að hún hefir farið villur vegar.“ Í Unga hermanninum 1909 segir: „Og þeir, sem hugsa, að Guð vilji ekki, að börn hans umgangist hann þannig, þeir fara villur vegar.“ Í Vísi 1937 segir: „Flugurnar fara villur vegar stundum.“ Í Skinfaxa 1939 segir: „Þau fara villur vegar í hríð og náttmyrkri.“ Í Íslendingi 1955 segir: „Báðir aðilar fara villur vegar.“ Í Skagablaðinu 1986 segir: „Það er ekki oft sem fréttist af fólki sem fer villur vegar á eða við Akranes.“ Í Morgunblaðinu 1992 segir: „Ég held að megnið af þessu unga fólki hafi nú gert sér grein fyrir því að það fór villur vegar.“

Vissulega er enginn vafi á því að villur er upphaflega lýsingarorð í sambandinu fara villur vega(r). En það þýðir ekki endilega að við séum bundin við þann skilning og annar skilningur sé sjálfkrafa rangur – það eru fjölmörg dæmi um að orð og orðasambönd hafi nú aðra merkingu eða séu skilin á annan hátt en í fornu máli. Það er enginn vafi á því að löng og mikil notkun orðsins villur sem nafnorðs í þessu sambandi hefur skapað nýja málvenju – til hliðar við þá gömlu sem auðvitað er enn í fullu gildi. Það er nefnilega ekkert að því að tvær mismunandi málvenjur séu í gangi – við þurfum ekkert öll að tala eins. Tilbrigði sýna að það er líf í málinu. Bæði blaðið fór villt vega og blaðið fór villur vega hlýtur að teljast rétt mál.