Day: 11. maí, 2024

Í gær sá ég í textaþýðingu í Ríkissjónvarpinu setninguna „Þóstu vera dauður“. Þetta var þýðing á „Play dead“ og þóstu átti augljóslega að vera boðháttur af miðmyndinni þykjast. Mér fannst þetta hljóma svolítið undarlega en þó alls ekki vera fráleitt eins og við væri að búast. Boðháttur er nefnilega venjulega myndaður af nafnhætti og ætti því að vera þykstu – j fellur hljóðrétt brott á undan samhljóði. En þykstu hljómar ekkert minna framandi en þóstu. Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er hvorki gefinn boðháttur af germyndinni þykja né miðmyndinni þykjast. Vöntun á boðhætti í germynd á sér merkingarlegar ástæður – það er ekki hægt að skipa einhverjum að þykja eitthvað. En slíkar ástæður ættu ekki að hindra boðhátt af þykjast.

Á tímarit.is eru hvorki dæmi um þykstu né þóstu, en í Risamálheildinni eru níu dæmi af samfélagsmiðlum um fyrrnefndu myndina en sjö um þá síðarnefndu. Á Hugi.is 2003 segir: „Helltu fullt af bjór í rúmið hans // hennar og þykstu vera að synda í því.“ Á Hugi.is 2006 segir: „Þykstu vera gáfumenni.“ Á Hugi.is 2008 segir: „Bíó, þykstu vera að geispa og taktu utan um hann.“ Á Twitter 2016 segir: „Misnotaðu vinkonu þína, ekki biðjast afsökunnar og þykstu svo vera feministi.“ Á Hugi.is 2003 segir: „þóstu þá ekki sjá mig eins og myndina!“ Á Bland.is 2006 segir: „Sláðu út rafmagninu og þóstu hringja eitthvert til að fá þær fréttir að það sé bilun í kerfinu.“ Á Twitter 2016 segir: „Hlauptu á veitingastað og þóstu hafa eldað sjálf.“

Boðháttur í miðmynd, af öðrum sögnum en þeim sem enda á -aði í þátíð, er raunar sárasjaldgæfur og sjaldnast gefinn upp í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Í Risamálheildinni eru það eiginlega bara fylgjast, leggjast og setjast sem koma fyrir í boðhætti – fylgstu, leggstu og sestu. Á tímarit.is eru þó 42 dæmi um boðháttinn sækstu, það elsta í Frækorni 1905: „Sækstu ekki um of eftir auðæfum.“ Þessi mynd er hliðstæð við þykstu en er ekki gefin upp í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls og í Risamálheildinni eru engin dæmi um hana. Þar er aftur á móti eitt dæmi um boðháttinn sóstu – á Bland.is 2004 segir: „En ef þú ert alveg ákveðin í því að þetta er það sem þú vilt leggja fyrir þig, endilega sóstu eftir því.“

Sú mynd virðist leidd af þátíðinni sótti(st) og er því hliðstæður við þóstu sem hlýtur að vera komin af þátíðinni þótti(st). Það er vissulega óvenjulegt en þó ekki einsdæmi – dæmi finnast einnig um germyndarboðháttinn sót-tu í stað sæk-tu af sótti í stað sækja, og um át-tu í stað eig-ðu af átti í stað eiga, ork-tu í stað yrk-tu af orti í stað yrkja, stud-du í stað styd-du af studdi í stað styðja, auk myndarinnar keyp-tu í stað kaup-tu sem gæti verið af þátíðinni keypti í stað nafnháttarins kaupa þótt skýringin kunni einnig að vera önnur. Það virðast vera einhver tengsl milli þátíðar og boðháttar, e.t.v. vegna líkinda þátíðarendingarinnar -ði/-di/-ti við viðskeyti  boðháttar, -ðu/-du/-tu – samhljóð endinganna víxlast eftir sömu reglum í báðum tilvikum.

Mér finnst myndin sækstu ekkert óeðlileg, og mér finnst líka alveg eðlilegt að segja flækstu ekki fyrir og svíkstu ekki um. Á tímarit.is eru þó aðeins tvö dæmi um flækstu en fjórtán um svíkstu, og í Risamálheildinni eitt dæmi um fyrrnefndu myndina en ekkert um þá síðarnefndu – hvorug er í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Myndin þykstu er hliðstæð þessum myndum. Hún er sú boðháttarmynd sem við mætti búast af þykjast og ég sé í raun ekkert á móti henni, hvorki hljóðfræðilega né merkingarlega – við þurfum bara að venjast henni. Myndin þóstu á sér skýrar hliðstæður eins og áður segir en í ljósi þess að afleiðsla boðháttar af þátíð er undantekning og reglulega myndin þykstu er vel nothæf er rétt að mæla frekar með henni.

Í umræðu um kynhlutlaust mál í Vísi, á Bylgjunni og Samstöðinni undanfarna daga hefur því verið haldið fram að nú sé farið að tíðkast í skólum að láta nemendur koma textum yfir á kynhlutlaust mál. Í umræðunni er ýmist talað um að nemendur séu látnir breyta textunum eða leiðrétta þá. Nú veit ég ekkert um hvort þetta er gert, og þá hvaða fyrirmæli eru gefin, en í mínum huga er grundvallarmunur á þessu tvennu. Ef nemendur eru beðnir að leiðrétta texta felst í því að hann sé rangur. Sé þeir aftur á móti beðnir um að breyta texta í átt til kynhlutleysis felst ekki endilega í því að textinn sé rangur, heldur getur þetta verið góð og gagnleg æfing í stíl við ýmsar aðrar sem lagðar eru fyrir nemendur, eins og t.d. að breyta beinni ræðu í óbeina.

Í samtali um þetta á Samstöðinni var spurt: „Hvaða skilaboð erum við að gefa börnunum okkar þegar við segjum þeim að tungumálið sem foreldrar þeirra og afar og ömmur tala sé rangt?“ Það má sannarlega taka undir að slík skilaboð eru óheppileg, en kannski hefði mátt huga að þessu fyrr. Þetta er nefnilega nákvæmlega það sem við höfum verið að gera í skólum síðan í byrjun tuttugustu aldar. Börn sem hafa sagt mér langar, ég vill, hitta læknirinn, til systir minnar o.s.frv. hafa svo sannarlega fengið að heyra það að hafa lært „rangt mál“ í foreldrahúsum, enda hlutverk málvöndunar sagt „að lyfta þeim, sem ekki hafa átt nógu góðan „pabba og mömmu“ yfir málstig foreldranna“ eins og málfræðiprófessor skrifaði fyrir rúmum fimmtíu árum.

Auðvitað er það hlutverk skólanna að fræða nemendur um mismunandi málsnið og tilbrigði í máli. Það er mikilvægt að nemendur átti sig á stöðu mismunandi tilbrigða í málsamfélaginu og þess vegna er sjálfsagt að benda á að tilbrigði eins og mér langar, ég vill, hitta læknirinn, til systir minnar o.s.frv. eru ekki hluti af málstaðlinum og þar af leiðandi getur verið óheppilegt að nota þau við aðstæður þar sem ætlast er til formlegs og hefðbundins máls. En í slíkum ábendingum þarf ekki að felast, og má ekki felast, fordæming á þessum tilbrigðum, og það er óviðunandi að nemendur fái þau skilaboð „að tungumálið sem foreldrar þeirra og afar og ömmur tala sé rangt“. Það gildir bæði um klassískar „málvillur“ og kynjað mál.

En hvort sem fólki líkar betur eða verr er kynhlutlaust mál að breiðast út og þess vegna eðlilegt að kennarar fræði nemendur um það. Fái nemendur fyrirmæli um að „leiðrétta“ texta á hefðbundnu máli er það vissulega óheppilegt vegna þess að þeir eru vitanlega ekki „rangir“ í neinum skilningi. En æfing í að breyta textum þannig að þeir verði á kynhlutlausu máli eykur skilning á tungumálinu og vekur athygli á því að breyting af þessu tagi er hreint ekkert einfalt mál. Það er einmitt oft talað um að mikið ósamræmi sé í máli þeirra sem reyna að tileinka sér kynhlutlaust mál. Hugsanlega gæti slík æfing meira að segja orðið til þess að nemendur komist á þá skoðun að þetta sé alltof flókið og hverfi frá því að breyta máli sínu í átt til kynhlutleysis.