Skriffinnur og Skraffinnur

Í gær var hér spurt um uppruna nafnorðsins skriffinnska sem er skýrt '(óhófleg) umsýsla sem tefur framkvæmdir' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er orðið skýrt '(bureaukratisk) Pedanteri' og það rímar vel við elstu dæmi um orðið – það fyrsta er í Þjóðólfi 1877: „þetta er eitt skriffinnsku-bragð (Bureaukratismus) og hindurvitni, sem vart á sinn líka.“ Næsta dæmi er í Fróða 1881: „Stríðið í bræðralandi voru Noregi heldur jafnt og þjett áfrarn milli stjórnarinnar annars vegar, sein styðst við skriffinnskuna (bureaukratíið), og þingsins hins vegar, sem styðst við þjóðarviljann.“ Í báðum dæmunum er orðið skýrt með erlendri samsvörun innan sviga sem bendir til þess að það sé nýtilkomið á þessum tíma.

Það er augljóslega skylt nafnorðinu skriffinnur sem skýrt er 'skrifstofumaður í stjórnsýslu' í Íslenskri nútímamálsorðabók og 'sá sem skrifar mikið, blekbullari' í Íslenskri orðabók þar sem það er sagt „niðrandi“, en í Íslensk-danskri orðabók 1920-1924 er það skýrt 'Smörer, Skribler; Bureaukrat'. Elsta dæmi um það er á svipuðum aldri, úr Ísafold 1878: „Gortsjakoff hafði svarað brjefi Salisburys, og gengur í gegn atriðum hans eins og góður og reyndur „skriffinnur“, sem þvælir mál í dómi.“ Orðið var algengt á fyrri hluta síðustu aldar og fram yfir 1980 en hefur dalað á síðustu áratugum, enda sagt „gamaldags“ í Íslenskri nútímamálsorðabók. Orðið skriffinnska á sér svipaða sögu en dæmum um það hefur þó ekki fækkað nálægt því jafn mikið.

Í grein í Stundinni 2016 benti Jóhannes Benediktsson á að einnig er til orðið skraffinnur og vitnaði í Sigurð A. Magnússon í Samvinnunni 1970: „Skal skriffinnum blaða og skraffinnum útvarps vinsamlega bent á að taka sér ungu kynslóðina til fyrirmyndar um ábyrgðarfullan og umbúðalausan málflutning.“ Augljóst er að þessum orðum er þarna stillt upp sem hliðstæðum um málæði, annars vegar í riti og hins vegar í tali – skraffinnur er skýrt 'masgefinn maður, málskrafsmaður' í Íslenskri orðabók og skraffinnska er þar skýrð 'málæði'. En skraffinnur er miklu eldra orð en skriffinnur og kemur fyrir í fornu máli – „Hver yðar sveina vill hjálpa skraffinni þessum, svo hann komist af fjallinu?“ segir í Bárðar sögu Snæfellsáss.

Heimildirnar benda til að skriffinnur sé myndað seint á 19. öld, væntanlega með hliðsjón af skraffinnur. Fyrri liðirnir, skrif- og skraf­-, eru auðskiljanlegir og eðlilegir miðað við merkingu orðanna – en hvaðan kemur seinni liðurinn, -finnur? Um það veit ég ekkert, en get bara komið með ágiskanir. Skraffinnur er stundum notað sem mannsnafn – „hann kallaði hann aldrei nema Skraffinn“ segir í Þjóðsögum Jóns Árnasonar. Hugsanlega er sú notkun upprunaleg og Skraffinnur myndað í stíl við  mannanöfn eins og Dagfinnur, Geirfinnur, Þorfinnur o.fl. án þess að -finnur hafi einhverja merkingu – gæti eins verið Skrafmundur, Skrafgeir eða eitthvað slíkt. A.m.k. er ólíklegt að hægt sé að tengja skriffinnur og skraffinnur við ákveðinn Finn.