Day: 11. júlí, 2024

Á vefmiðlum var í dag vitnað í frétt um „Strok laxfiska úr landeldisstöð“ í Öxarfirði á vef Matvælastofnunar en þar segir: „Seiðin voru u.þ.b. 70-80 gr. og ósmoltuð. Ekki er hægt að útiloka að seiðin hafi smoltast í settjörn og komist út í sjó.“ Lýsingarorðið (ó)smoltaður og sögnina smolta(st) er ekki að finna í neinum orðabókum í merkingu sem þarna geti átt við og ekki furða að þau komi ýmsum ókunnuglega fyrir sjónir enda var spurt út í merkingu smoltast í tveimur málfarshópum í dag. Við athugun reynist sögnin komin úr ensku en nafnorðið smolt (einnig til sem sögn) er skýrt 'a young salmon at the stage when it migrates from fresh water to the sea' eða 'ungur lax á því stigi sem hann færir sig úr ferskvatni til sjávar'.

Orðið er ekki alveg nýtt í íslensku – elsta dæmi sem ég finn um sögnina er í Frey 1987: „Á tímabilinu maí–júlí „smolta“ seiðin og eru þá tilbúin að fara í sjó.“ Miðmyndin smoltast kemur einnig fyrir – í Morgunblaðinu 1989 segir: „Þegar laxaseiðið hefur náð vissri stærð […] tekur það á sig sjógöngubúning, „smoltast“. Af sögninni er leitt nafnorðið smoltun – „Þegar laxaseiðin eru orðin þyngri en 20–25 g. ganga þau að vori til í gegnum líffræðilega þróun sem nefnist „smoltun“ segir í Frey 1984. Nafnorðið smolt kemur einnig fyrir – í viðtali við Skúla Pálsson á Laxalóni í Helgarpóstinum 1985 segir: „„Smolt“, það er það sem við köllum þau, þegar seiðin fara að taka mat.“ Lýsingarorðið smoltaður kemur einnig fyrir.

Í Morgunblaðinu 1997 segir: „þegar vissri stærð er náð eru seiðin sett í sleppitjarnirnar og þar dvelja þau þar til ákveðnum þroska er náð. Þau „smolta“ eins og sagt er á afleitri íslensku, en ekkert orð í ylhýra málinu er til yfir þetta ástand á seiðinu.“ Það er samt ekki alveg rétt – í Morgunblaðinu 1987 segir: „laxaseiði með „fingraförum“, áður en þau taka að smolta eða silfrast.“ Sögnin silfrast hefur sem sé eitthvað verið notuð í þessari merkingu – í myndatexta í Veiðimanninum 1975 segir: „Lengst til hægri […] eru stífalin eins árs seiði, sem ekki hafa silfrast.“ En í Morgunblaðinu 1990 er rökstutt að þetta sé óheppilegt orð og sagt: „Hentugra myndi að taka upp hinar alþjóðlegu orðmyndanir „smoltun“, að „smolta“ og að „afsmolta“.“

Ég er ekki laxveiðimaður og þekki ekki orðafar á því sviði, en ef marka má texta á tímarit.is og í Risamálheildinni eru sögnin smolta(st), nafnorðin smolt og smoltun og lýsingarorðið smoltaður fremur notuð á seinustu árum, þótt öll séu orðin mjög sjaldgæf í þessum textum, en silfra(st), silfrun og silfraður virðast vera að hverfa. Nafnorðið smolt er reyndar til í málinu fyrir og merkir 'bráðin fita á yfirborði vökva, einkum fuglafeiti' eða 'flot' samkvæmt Íslenskri orðabók. Sögnina smolta er hins vegar ekki að finna í orðabókum en í athugasemd við áðurnefnda fyrirspurn um smoltast í hópnum Skemmtileg íslensk orð var sagt: „ég þekki, og nota, sögnina að smolta, sem þýðir að fleyta froðu ofan af þegar maður sýður kjötsúpu.“

En þessi merking orðanna er sárasjaldgæf í nútímamáli og stendur ekki í vegi fyrir að þau séu tekin upp í annarri merkingu. Þau falla ágætlega að málinu, enda til í því fyrir eins og áður segir, og ástæðulaust að amast við hinni nýju merkingu þeirra þótt hún sé tekin að láni. Á hinn bóginn má velta fyrir sér ábyrgð fjölmiðla í þessu sambandi. Þegar frétt um málið var birt á vef Ríkisútvarpsins var sagt til skýringar: „Seiði teljast smoltuð þegar þau hafa þroskast nóg til að lifa í sjó“, en í fréttum Vísis og mbl.is í dag var sögnin smoltast tekin skýringalaust upp úr frétt MAST. Vegna þess hversu sjaldgæf sögnin er leyfi ég mér að efast um að margir lesendur hafi skilið hana og það hefði mátt ætlast til að þeir miðlar sem notuðu hana skýrðu hana í leiðinni.

Sambandið vera búinn að í merkingunni 'hafa lokið einhverju' er mjög algengt í nútímamáli – ég er búinn að lesa bókina, ég er búinn að slá garðinn o.s.frv. Þetta samband er líka til í fornu máli en merkir þar 'reiðubúinn, tilbúinn'. Það er stundum augljóst eins og í setningunni „Þú hefir og enn fyrr tekið mig með valdi og varst þá búinn að veita mér bana“ í Hallfreðar sögu – þarna er óhugsandi af merkingarlegum ástæðum að búinn sé í nútímamerkingu. En í setningum eins og „En er Haraldur konungur var búinn að stíga á hest sinn þá bað hann kalla til sína Áka búanda“ í Heimskringlu er þetta ekki augljóst – þarna gæti nútímalesandi skilið „búinn að stíga á hest sinn“ sem 'kominn á bak' en rétta merkingin er 'tilbúinn að stíga á bak'.

Ef við vitum að um er að ræða texta frá 16. öld eða fyrr leikur þó í raun enginn vafi á því að um merkinguna 'reiðubúinn, tilbúinn' er að ræða. Nútímamerkingin kom fyrst fram í lok 16. aldar en eins og venja er um málbreytingar tók það hana töluverðan tíma að ganga yfir og þess vegna getur stundum leikið vafi á því hvor merkingin á við í 17. aldar textum, en frá og með 18. öld er væntanlega óhætt að gera ráð fyrir nútímamerkingunni. Um þetta hefur töluvert verið skrifað – m.a. gerði Mörður Árnason þessari breytingu skil í BA-ritgerð sinni, „Búinn er nú að stríða“ en heiti ritgerðarinnar er tilvitnun í Passíusálma Hallgríms Péturssonar þar sem nýja merkingin kemur fram: „Fyrir blóð lambsins blíða / búinn er nú að stríða / og sælan sigur vann.“

Samspilið milli sambandanna vera búinn að (gera eitthvað) og hafa (gert eitthvað) er mjög margbrotið – stundum er hægt að nota bæði samböndin í u.þ.b. sömu merkingu, stundum er hægt að nota þau bæði en með einhverjum merkingarmun, og stundum gengur bara annað sambandið. Við þetta bætist að tilfinning málnotenda fyrir þessum samböndum, merkingu þeirra og notkun, virðist vera talsvert mismunandi og gæti verið að breytast. Þótt sambandið sé fjögur hundruð ára gamalt í málinu og hafi lengi verið mjög algengt er iðulega er hnýtt í það og það talið ofnotað og fremur tilheyra óformlegu málsniði. Um þetta hefur heilmikið verið skrifað og ekki stendur til að reyna að gera þessu máli skil hér – aðeins nefna örfá atriði.

Jón G. Friðjónsson segir að vera búinn að sé „jafnan notað með lifandi frumlagi (ekki hlutum)“. Það má þó finna fjölmörg dæmi frá ýmsum tímum um að frumlag sé ekki lifandi vera. Í Íslendingi 1862 segir: „háskóli vor er búinn að standa í hálfa öld.“ Í Íslendingi 1875 segir: „Hann er nú einn, sem vjer álítum að seint muni lækna kindur sínar fyrri en stjórnin er búinn að lækna hann sjálfan.“ Í Norðanfara 1878 segir: „vaninn er búinn að rígbinda og blinda skynsemi og samvizku manna.“ Jón segir einnig: „Ýmsar hömlur eru á notkun þess, t.d. munu fæstir geta notað það með sögnunum sofna, vakna, deyja, lifna við og mörgum fleiri.“ Þetta er sjálfsagt misjafnt milli málnotenda, en gömul dæmi má þó finna um búinn að sofna og búinn að deyja.

Mestöll skrif um vera búinn fjalla um vera búinn að (gera eitthvað), sem er vissulega elsta sambandið með vera búinn, en nokkur önnur hafa smátt og smátt orðið til. Sambönd þar sem forsetningarliður með að kemur í stað nafnháttar virðast koma til um miðja 19. öld – elsta dæmi sem ég finn er í Þjóðólfi 1852: „Þegar spásagnarmaðurinn var búinn að því, heimtar hann peninga af bónda fyrir.“ Fallorð forsetningarinnar er alltaf fornafn í þessu sambandi – búinn að því, búinn að þessu, búinn að öllu, búinn að einhverju. Þótt að komi á eftir búinn bæði í búinn að lesa og búinn að þessu er það nafnháttarmerki í fyrra tilvikinu, forsetning í því seinna. Jón G. Friðjónsson telur líklegast að þágufallið á fornafninu sé tilkomið fyrir áhrif frá vera að því.

En á eftir búinn getur einnig komið forsetningin með og engar hömlur eru á þeim orðum sem hún tekur með sér. Slík sambönd eru a.m.k. síðan á fyrri hluta 19. aldar – „var hann búinn með hana seinast í ágústó“ segir í Skírni 1833; „Aptur borgfirzka vinnumanninum verðum við að svara, þegar hann er búinn með brjefið sitt“ segir í Fjölni 1836. Einnig er til sambandið vera búinn á því í merkingunni 'vera örmagna, uppgefinn' og vera (alveg) búinn í sömu merkingu. Auk þess er búinn oft notað án þess að nokkuð komi á eftir þegar ljóst er af samhengi hvað það er sem er búið. Allt eru þetta atriði sem eru bundin við búinn en eiga ekki við sambönd með hafa þótt bæði vera búinn að (gera eitthvað) og hafa (gert eitthvað) gangi oft í sama umhverfi,

Í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu 2006 segist Jón G. Friðjónsson hafa „veitt því athygli að notkun orðasambandsins vera búinn að + nh. hefur aukist talsvert á kostnað hafa + lh.þt.“ og í pistli í Málfarsbankanum segir Jón: „Mikill (of)vöxtur hefur færst í þetta nýmæli í nútímamáli.“ Það má vera rétt að notkun sambandsins hafi aukist á undanförnum áratugum og notkunarsvið þess víkkað. Ég fæ þó ekki betur séð en á seinni hluta 19. aldar hafi það verið mikið notað og ekki ólíkt því sem er í nútímamáli – jafnvel frekar óformlegu. Ég hef grun um, án þess að geta fært sönnur á það, að sambandið hafi orðið fyrir barðinu á einstrengingslegri málvöndun 20. aldarinnar sem hafi komið á það hálfgerðu óorði – en þetta þarf að skoða nánar.