Spúla eða smúla?

Í gær var hér spurt hvort fólk notaði sögnina spúla eða smúla. Þessi spurning kemur öðru hvoru upp bæði í þessum hópi og öðrum málfarshópum og þess vegna fannst mér mál til komið að gera þessu skil. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er sögnin smúla flettiorð en ekki skýrð heldur vísað á spúla sem er skýrð 'skola eða þvo (e-ð) með vatnsbunu'. Í Íslenskri orðabók er smúla skýrð 'þrífa með kraftmikilli vatnsbunu (þilfar, gólf og borð í fiskvinnslu, síldarplan o.þ.h.), spúla', en einnig er þar gefin merkingin 'smygla' sem merkt er „gamalt“. Í þeirri merkingu er sögnin komin af smugle í dönsku – elsta dæmi um hana er í Stefni 1895: „Afleiðingin yrði, að slíkt lagabann hefði spillandi áhrif á þjóðina, kenndi henni að smúla vörum.“

Í merkingunni 'spúla' virðist smúla „ekki eiga sér samsvörun í grannmálunum, en er líkl. ísl. frb.tilbrigði af spúla“ segir í Íslenskri orðsifjabók, en spúla er komin af spule í dönsku. Það er trúlegt að hún hafi verið notuð um tíma í talmáli áður en hún komst á prent, eins og títt er um tökuorð, en elsta dæmi um hana á tímarit.is er í Alþýðublaðinu 1938: „Þeir skrúbba og splæsa og spúla dekk.“ Í Vísi 1939 segir: „Eg held, að þér ættuð að byrja að „spúla“ þilfarið.“ Í Vísi 1940 segir: „tveir sjómenn komu inn með fötur fullar af vatni, skvettu því á gólfið og byrjuðu að „spúla“ það.“ Í Vísi 1944 segir: „Það er víst óþarfi að „spúla dekk“ á þessum tundurspilli.“ Notkunin vex svo um miðjan fimmta áratuginn en framan af er sögnin oft höfð innan gæsalappa.

En elsta dæmi sem ég finn um smúla í merkingunni 'spúla' á tímarit.is er í Eyjablaðinu 1947: „Fyrst er að þvo bátinn, smúla eins og við segjum.“ Í viðtali í Morgunblaðinu 1961 segir: „Góðan dag, þið eruð að smúla gangstéttarnar.“ Í þetta er vísað í Íslendingi viku síðar og sagt: „Þá er sagt í sömu grein frá mönnum, er voru að þvo gangstéttar með því að dæla á þær vatni. En þeir eru ekki látnir vera að þvo stéttarnar heldur smúla þær. Ég hef spurt nokkra menn um sögnina að smúla í merkingunni þvo, og kannast enginn þeirra við.“ Eftir þetta fer dæmum um smúla í þessari merkingu smátt og smátt fjölgandi þótt sögnin sé oftar notuð í merkingunni 'smygla' fram um 1980, en yngsta dæmi sem ég fann um þá merkingu í smúla er frá 1989.

Hvernig stendur á því að spúla varð smúla? Hljóðin p [p] og m [m] eru mjög skyld – bæði varahljóð, mynduð með því að loka vörunum og stöðva þannig loftstrauminn frá lungunum. Munurinn er sá að í p er alger lokun, en í m fer loftstraumurinn út um nefið í staðinn. Það er vel þekkt að í orðum þar sem nefhljóð (m eða n) eða hliðarhljóð (l) fer næst á eftir s í upphafi orðs kemur stutt lokhljóð á eftir s vegna þess að lokað er fyrir loftstrauminn í munni áður en opnað er fyrir strauminn um nef (í m og n) eða til hliðar við tunguna (í l). Þetta lokhljóð er stundum kallað „sníkihljóð“ vegna þess að það sníkir sér þarna inn – þetta er hljóð sem við ætlum ekkert að mynda og gerum okkur oftast ekki grein fyrir því að það kemur þarna á milli.

Orð sem byrja á sm- í stafsetningu eins og smár og smíða eru iðulega borin fram spmár [spmauːr] og spmíða [spmiːða] þótt við tökum venjulega ekki eftir því vegna þess að við erum svo bundin við stafsetninguna. Eðlilegur framburður orðs eins og smúla er því spmúla [spmuːla] og breytingin frá spúla [spuːla] er því mjög lítil. Guðrún Kvaran nefnir í grein á Vísindavefnum að hugsanlega geti tilvist smúla í merkingunni 'smygla' „hafa valdið því að hliðarmyndin varð til“. Mér finnst það ekki trúlegt þar sem merkingin er óskyld, en vissulega eru þau tengsl þarna á milli að notendahópurinn var svipaður í upphafi – smygl tengdist oft sjómönnum og spúla var í upphafi einkum notuð um þvott á sjó, í samböndum eins og spúla dekk / þilfar / lest o.s.frv.

Í nútímamáli virðast myndirnar spúla og smúla vera notaðar nokkuð jöfnum höndum – í Risamálheildinni eru rúm 1400 dæmi um þá fyrrnefndu en tæp 1200 um þá síðarnefndu. Áðurnefnd grein Guðrúnar Kvaran á Vísindavefnum er svar við spurningunni „Er réttara að segja „spúla“ eða „smúla“ um að skola plan, dekk á báti eða stétt með kraftmikilli vatnsslöngu?“ en Guðrún svarar því í raun ekki.  Í Málfarsbankanum er engin athugasemd gerð við orðin, aðeins sagt: „Orðið smúla er sömu merkingar og spúla.“ Aldursmunur orðanna er lítill, og það má m.a.s. alveg færa rök fyrir því að smúla sé í vissum skilningi „íslenskara“ orð en spúla vegna þess að það er einhvers konar íslensk nýmyndun en ekki bein endurómun dansks orð.