Day: 5. september, 2024

Í gær var hér spurt hvort ekki þyrfti að „finna gott nafn á svokallaðar vindmyllur“ til rafmagnsframleiðslu, enda mali þær ekki neitt. Það er vissulega rétt að orðið mylla, sem er tökuorð eins og langa l-ið bendir til, er skylt sögninni mala en orðið vindmylla – sem væntanlega hefur verið tekið inn í málið úr dönsku enda vindmyllur mun eldri í Danmörku en á Íslandi – er þó notað í mun víðari merkingu en sá uppruni gefur tilefni til. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er það skýrt 'tæki sem knúið er af vindi (með því að láta hann snúa vængjahjóli) og afkastar þannig ýmiss konar vinnu'. Þarna er aðaláherslan sem sé á hin útlitslegu einkenni, vængjahjólið (spaðana), en ekki á þá sértæku nýtingu sem upphaflega fólst í seinni lið orðsins.

Það er engin nýjung að nota vindknúin vængjahjól til að framleiða orku sem nýtt er á ýmsan hátt – ekki bara til að mala korn. Í Hollandi hafa vindmyllur t.d. lengi verið notaðar til að dæla vatni til áveitu og uppþurrkunar. En þótt orðið windmolen sem notað er þar í landi um slík mannvirki til orkuframleiðslu – sem og orðið windmill sem notað er á sama hátt í ensku – samsvari íslenska orðinu vindmylla ræður það vitanlega ekki merkingu orðsins í íslensku. Merking orða sem eiga sér sama uppruna þróast oft á ólíkan hátt í skyldum tungumálum vegna mismunandi aðstæðna og þess vegna gæti notkun orðsins vindmylla í íslensku vel verið takmörkuð við hina bókstaflegu merkingu, enda fyrirbærið alltaf verið sjaldgæft hér.

Dæmin sýna samt að orðið vindmylla hefur lengi verið notað í víðri merkingu í íslensku, á svipaðan hátt og samsvarandi orð í skyldum málum. Í Lögbergi 1903 segir: „Talsvert er þar af vel hirtum skógi, […] vindmylla sem rekur viðarsög, vatnsdælu og söxunarjárn.“ Í Norðurlandi 1906 segir: „af því vatnsþrýstingurinn er ekki nægur, er vindmylla látin dæla vatninu upp í vatnsþró.“ Í Vestra 1906 segir: „Vatnið er tekið úr brunni sem grafinn var 45 m. á dýpt, oger það dælt upp úr honum með vindmyllu.“ Í Fjallkonunni 1906 segir: „Hann er vísindamaður mikill og er nafnkunnur fyrir tilraunir, sem hann hefir gert til þess að nota vindinn sem hreyfiafl í vinnuvélum. Í Askov er afarmikil vindmylla, sem hann notar í þessu skyni.“

Víða kemur beinlínis fram að vindmylla sé notuð til rafmagnsframleiðslu. Í Austra 1896 segir: „Við létum vindmylluna búa til elektriskt ljós og gekk það vel.“ Síðar sama ár segir í sama blaði: „Rafurmagnsljósið á skipinu var framleytt með vindmyllu.“ Í Fjallkonunni 1903 segir: „Hann hefur nú um all mörg ár fengizt við tilraunir með vindmyllur, bæði til að framleiða rafurmagn, og svo til að nota vindinn í sambandi við mylluna til að snúa og hreyfa ýmsar vélar.“ Í Lögréttu 1906 segir: „Í Vallekildelýðháskóla er líka raflýsing, sem vindmylla eftir la Cour framleiðir.“ Í Suðurlandi 1913 er sagt frá hugmyndum um rafmagnsframleiðslu „fyrir kauptúnin hérna“ og ein þeirra er: „Tvær stöðvar, sín í hvoru þorpi, með vindmyllum.“

Oft bent á að í stað orðsins vindmylla sé rétt að nota orðin vindrafstöð eða vindrella um vindknúið tæki til rafmagnsframleiðslu eins og lengi hafi verið gert. Orðið vindrella er skýrt 'verkfæri með spöðum sem snúast í vindi (notað til vindhraðamælinga, raforkuframleiðslu og sem leikfang)' í Íslenskri orðabók. Elsta dæmi um það er í Heimi 1904: „þá er mjög létt úr því að halda áfram ofan í móti og verða að sannfæringarlausri vindrellu, er snýst með öllum áttum.“ Þarna er orðið greinilega notað í merkingunni 'vingull' og sama gildir um flest eldri dæmi um orðið. Elsta dæmi um það í merkingunni ‚tæki til rafmagnsframleiðslu‘ er í Heilbrigðisskýrslum 1941: „Á 1 heimili hefur verið raflýst með ,,vindrellu“, og í ráði er, að þær komi á fleiri heimili.“

Elsta dæmi um orðið vindrafstöð er í Tímariti Verkfræðingafélags Íslands 1919: „Menn sáu að vísu af fenginni reynslu að sjerstæðar vindrafstöðvar borguðu sig óvíða.“ Orðið er einnig flettiorð í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924. Þetta er vitanlega gott og gilt orð, en eftir stendur að elsta orðið um 'vindknúið mannvirki með spöðum nýtt til rafmagnsframleiðslu' er vindmylla sem fyrst kemur fyrir í þessari merkingu 1896 eins og áður segir. Það er að sjálfsögðu mjög algengt og fullkomlega eðlilegt að merking orða breytist með tímanum og hætti að vera „rökrétt“ miðað við upprunann – það er ekki lengur þörf á orðinu í upphaflegri merkingu. Andstaða við að nota orðið vindmylla í þessari merkingu er sannkölluð barátta við vindmyllur.

Á síðustu árum hafa nokkur sveitarfélög tekið upp svokallaðar heimgreiðslur til foreldra ungra barna sem ekki hafa fengið leikskólavist eða komist að hjá dagforeldri. Margir foreldrar hafa tekið þessum greiðslum fegins hendi vegna þess að þær auðvelda þeim vitanlega að brúa bilið frá því að fæðingarorlofi lýkur og þar til barnið kemst í skipulagða dvöl utan heimilis. En greiðslurnar hafa einnig verið gagnrýndar vegna þess að þær haldi konum inni á heimilum í stað þess að auðvelda þeim að fara aftur út á vinnumarkaðinn. Sú umræða á ekki heima í þessum hópi en öðru máli gegnir um umræðu um þau áhrif sem þetta fyrirkomulag kann að hafa á máltöku og málþroska barna innflytjenda eins og bent er á í nýrri skýrslu OECD.

Það hefur sýnt sig að hlutfall foreldra sem þiggja heimgreiðslur er hærra meðal innflytjenda en innfæddra. Fyrir því eru auðvitað ýmsar ástæður svo sem lægri tekjur innflytjenda, einkum kvenna, og að þeir hafa oft lítið stuðningsnet og eiga því færri kosta völ í umönnun barna sinna. En þegar innflytjendur sinna börnum sínum heima þýðir það að oft að börnin hafa enga íslensku í málumhverfi sínu og það er því mjög mikilvægt að börn innflytjenda komist sem allra fyrst í leikskóla. Heimgreiðslur létta hins vegar á þrýstingi á sveitarfélög að sjá öllum börnum fyrir leikskóladvöl frá tólf mánaða aldri og stuðla því að aukinni málfarslegri mismunun milli barna sem eiga íslenska foreldra og barna þar sem heimilismálið er annað en íslenska.

Í skýrslunni segir: „Börn innflytjenda sækja síður leikskóla en jafnaldrar þeirra og bilið er að breikka.“ Síðar segir svo: „Leikskólinn skapar mállegt umhverfi þar sem börn innflytjenda geta lært íslensku sem þau læra ekki heima hjá sér og PISA-gögn benda til þess að það sé sérstakur ávinningur fyrir börn innflytjenda að byrja snemma í leikskóla hér á landi. Börn innflytjenda þurfa á mállegri aðstoð að halda í skólanum sem byggir á markvissu tungumálamati. Helmingur barna innflytjenda á Íslandi flokkast sem börn með litla færni í PISA-mati, langt yfir meðaltali OECD-ríkja sem er 30% og aðeins Mexíkó er þar yfir. Þá eru innfædd börn innflytjenda með svipaða, ef ekki verri, færni en jafnaldrar þeirra sem komu til landsins sem börn.

Þetta á ekki aðeins við um PISA-stig heldur einnig brottfall úr framhaldsskóla þar sem brottfall er meira hjá innfæddum börnum innflytjenda en hjá börnum innflytjenda sem koma til landsins fyrir sex ára aldur. Þetta virðist að miklu leyti vera vegna tungumálaerfiðleika þessa hóps. Þó að úrtak innfæddra barna innflytjenda sé of lítið til greiningar er munurinn á PISA-lestrarstigum þeirra innfæddu sem tala íslensku heima og þeirra sem ekki tala íslensku 81 stig, eða meira en þriggja ára skólaganga, mesti munur allra OECD-ríkja. […] Reynsla annarra OECD-ríkja og langtímarannsókn á áhrifum málfærnimats í leikskólum á námsárangur benda til að mat á tungumálakunnáttu geti skilað miklum árangri til að bæta frammistöðu barna innflytjenda.“

Í skýrslu OECD er bent á að reynsla frá öðrum ríkjum OECD sýni að lág leikskólagjöld séu líkleg til að leiða til þess að hærra hlutfall barna innflytjenda sæki leikskóla. Há leikskólagjöld og of fá leikskólapláss vinna því beinlínis gegn íslenskunámi og inngildingu barna innflytjenda. Þess vegna er lagt til í skýrslunni að heimgreiðslur til foreldra verði afnumdar og dregið úr hækkun leikskólagjalda í þeim tilgangi að auka leikskólasókn barna innflytjenda. Heimgreiðslur og há leikskólagjöld vinna gegn íslenskunámi innflytjendabarna á máltökuskeiði og stuðla þar með að því að búa hér til alvarlega málfarslega stéttaskiptingu sem á endanum mun kosta okkur margfalt meira en fjölgun ódýrra leikskólaplássa.