Bæði hér og í Málvöndunarþættinum hef ég séð athugasemdir um að beyging orðsins bóndi sé að breytast og m.a. vísað til þess að viðmælandi Ríkissjónvarpsins í fréttum í fyrradag hafi sagt „Allir bóndar í dag eru bestu bóndar í heimi“. Þarna er vissulega notuð óhefðbundin fleirtala orðsins bóndi – venjuleg fleirtölubeyging þess er bændur – bændur – bændum – bænda. Í fornu máli voru þágufall og eignarfall fleirtölu reyndar bóndum og bónda en hafa breyst fyrir áhrif frá nefnifalli og þolfalli eins og ég hef áður skrifað um. Fleirtalan bóndar sem vitnað var til víkur því frá hefðbundinni beygingu á tvo vegu. Annars vegar er endingin -ar í stað -ur, og hins vegar verður ekki hljóðvarp í stofninum – stofnsérhljóðið ó helst í stað þess að breytast í æ.

Hefðbundin beyging orðsins bóndi er reyndar mjög óvenjuleg. Langflest veik karlkynsorð, þ.e. orð sem enda á -i í nefnifalli eintölu, fá endinguna -ar í nefnifalli fleirtölu, og -a í þolfalli – orð eins og hani – hanar, viti – vitar, risi – risar, hali – halar, angi – angar, dóni – dónar, biti – bitar, gumi – gumar o.s.frv. Undantekningar frá því eru einkum orð sem enda á -andi og upphaflega eru lýsingarháttur nútíðar af sögn, svo sem eigandi – eigendur, nemandi – nemendur, lesandi – lesendur o.s.frv. – þau orð fá -ur bæði í nefnifalli og þolfalli fleirtölu. Við það bætast þrjú orð sem hafa -nd- í stofni og eru í raun styttar lýsingarháttarmyndir – fjandi (fíandi, af sögninni fjá), frændi (fríandi, af sögninni fría) og bóndi (búandi, af sögninni búa).

Orðin með -andi- eru allstór hópur sem sker sig úr og hafa enga tilhneigingu til að breyta um beygingu svo að ég viti. Öðru máli gegnir um bóndi, fjandi og frændi. Vegna þess að þau hafa styst og innihalda ekki lengur -and- tengja málnotendur þau ekki lengur við þann hóp heldur hafa tilhneigingu til að meðhöndla þau eins og hver önnur veik karlkynsorð – láta þau hafa -ar í nefnifalli fleirtölu, og -a í þolfalli. Þetta á einkum við um orðið fjandi – í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er bæði gefin fleirtalan fjendur um fjendur og fjandar um fjanda, og í athugasemd segir: „Fleirtalan fjendur er notuð í merkingunni 'óvinur' en fjandar fremur um púka eða drýsla.“ Myndin fjandar var þó einnig oft notuð í merkingunni 'óvinir' áður fyrr.

En orðin bóndi og frændi hafa einnig tilhneigingu til að laga sig að venjulegu beygingarmynstri veikra karlkynsorða og verða bóndar og frændar í nefnifalli fleirtölu – bónda og frænda í þolfalli. Fáein dæmi eru um hvort tveggja á tímarit.is en nokkru fleiri í Risamálheildinni, einkum af samfélagsmiðlum. Ég held samt að það sé oft einhver merkingarmunur á þessum myndum og þeim venjulegu. Fleirtalan bóndar er aðallega notuð í tengslum við bóndadaginn, þ.e. í merkingunni 'eiginmenn' frekar en í vísun til atvinnu. Fleirtalan frændar virðist helst koma fyrir í sambandinu frænkur og frændar og er e.t.v. fremur notuð þar sem áherslan er á einstaklingana fremur en skyldleikann þótt erfitt sé að átta sig almennilega á notkuninni.

Það er sem sé einföld og eðlileg skýring á því hvers vegna myndir eins og fjandar, bóndar og frændar koma upp sem aðlögun að almennu beygingarmynstri veikra karlkynsorða. Varðandi orðið bóndi sérstaklega skiptir máli að í tengslum við bóndadaginn hefur það sérstaka merkingu sem skiljanlegt er að málnotendur tengi ekki endilega við aðalmerkingu orðsins heldur meðhöndli sem sérstakt orð með sína eigin beygingu. Svo er annað mál hvaða skoðun við höfum á þessari breytingu – er þetta eitthvað verra en þegar bóndum og bónda varð bændum og bænda? Okkur finnst öllum að orð eigi að halda áfram að beygjast eins og þau beygðust þegar við lærðum þau, og það er eðlilegt – en þessi breyting er smávægileg og sárasaklaus.