Vörum okkur á órökstuddum kreddum

Á langri ævi hefur síast inn í mig mikill fjöldi boðorða og reglna um hvað sé talið rétt og vandað mál. Sumt af þessu lærði ég í skóla, annað hef ég lesið, og enn annað hef ég heyrt frá einhverjum sem töldu sig þess umkomin að hafa vit fyrir öðrum. Lengi vel fór ég umhugsunar- og athugasemdalaust eftir þessum boðum, jafnvel löngu eftir að ég hvarf frá strangri málvöndunarstefnu. En í seinni tíð hef ég farið að skoða margt af þessu með gagnrýnum augum og þá kemst ég að því að margt af því er löngu úrelt, annað byggt á hæpnum forsendum, og enn annað átti sér aldrei neina stoð og virðist vera byggt á einhverjum misskilningi eða kreddum einstakra málvanda. Um margt af þessu hef ég skrifað á þessum vettvangi.

Um helgina var ég að lesa bók þar sem mikið var vitnað í blöð frá fyrstu áratugum tuttugustu aldar. Þar sá ég talað um „fjölda þjóðerna“ og kipptist aðeins við vegna þess að mig rámaði í að þjóðerni væri eitt þeirra orða sem ég hefði einhvern tíma lært að ætti ekki að nota í fleirtölu. Þetta staðfestist þegar ég fletti upp í Málfarsbankanum þar sem segir: „Mælt er með því að að nota orðið þjóðerni sem sjaldnast í fleirtölu. Stundum verður þó ekki komist hjá því eins og í setningunni: 55 manns af 15 þjóðernum.“ Þetta er nokkuð sérkennileg framsetning og slegið úr og í – ekkert kemur fram um ástæður þess að æskilegt sé að forðast fleirtöluna af þjóðerni, en svo tekið fram að stundum sé óhjákvæmilegt að nota hana – og þá væntanlega ekki rangt.

Líklega má rekja þetta til molanna „Gætum tungunnar“ sem svonefnd „Áhugasamtök um íslenskt mál“, sem Helgi Hálfdanarson stóð á bak við, birtu í dagblöðum á árunum 1982-1983. Í einum slíkum mola sem birtist í Morgunblaðinu 1983 segir: „Sagt var: Þar búa menn af ýmsum þjóðernum. Rétt væri: … menn af ýmsu þjóðerni.“ Engin rök eru færð fyrir þessu, fremur en flestu öðru í umræddum molum. En þegar molunum var safnað saman í kverið Gætum tungunnar árið 1984 hafði orðalaginu verið breytt – þar segir ekki lengur „Rétt væri“ heldur „Sumir segja fremur“. Það er vitanlega grundvallarbreyting – þar með er þetta ekki lengur spurning um „rétt“ eða „rangt“, heldur um smekk og ekkert við það að athuga.

Elstu dæmi um orðið þjóðerni á tímarit.is og í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans eru frá því á fyrri hluta 19. aldar og elstu dæmi um fleirtölumyndir þess litlu yngri. Í Skírni 1842 segir: „En er Noregur aptur komst undan Dönum 1814 og varð ríki útaf fyrir sig, hlutu þjóðernin aptur að taka til að aðskiljast“. Í Skírni 1865 segir: „Þar sem eitt fylki deilist milli þjóðerna, bryddir jafnan á áskilnaði í flestum málum.“ Í Gefn 1871 segir: „lög og landsdeiling raska ekki þjóðernunum.“ Í Tímariti hins íslenzka bókmentafélags 1880 segir: „þar er áþekkur munur og á þjóðernum sömu kynkvíslar.“ Í Skírni 1885 segir: „Hinir vilja efla sjerveldið, eð[a] sjálfsforræði landanna og með því löghelga jafnrjetti allra þjóðernanna.“

Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er þjóðerni gefið athugasemdalaust bæði í eintölu og fleirtölu, og í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er fleirtalan einnig gefin athugasemdalaust. Í Íslenskri orðabók er orðið aftur á móti eingöngu gefið í eintölu. Það er því að sjá að einhvern tíma um miðja tuttugustu öld hafi orðið til sú kredda að þetta orð væri „ekki til í fleirtölu“. Ég hef hvergi fundið neinn rökstuðning fyrir þeirri kreddu og átta mig ekki á því á hverju hún byggist. En þetta er eitt af mörgum dæmum um það sem ég nefndi í upphafi – kredda sem af einhverjum óskiljanlegum ástæðum kemst á flot og hver éta síðan upp eftir öðrum, og verður að boðorði um hvað sé „rétt“ og hvað „rangt“.