Byltni

Í þættinum „Stúkan“ á Stöð tvö sport var verið að ræða um orðið byltni sem er tillaga að íslensku nýyrði yfir það sem heitir á ensku possession og hefur venjulega verið kallað 'með boltann' á íslensku. Orðið byltni var sagt „dregið af orðunum bolti og leikni eða jafnvel bolti og nýtni.“ Það er í sjálfu sér ekki óeðlilegt að mynda bylt- af bolt- – það er i-hljóðvarp eins og t.d. (Breið)hyltingur af (Breið)holt o.fl. Það er engin þörf á að tengja -ni við orð eins og leikni og nýtni – -ni er virkt viðskeyti sem hægt er að nota til að mynda nafnorð af lýsingarorðum. Upphaflega var því bætt við lýsingarhætti sem enda á -inn eins og fyndinn – fyndni, en nú er einnig hægt að nota það á önnur lýsingarorð, eins og virkur virkni, blindur blindni.

En þótt byltni sé í sjálfu sér ágætt orð er rétt að athuga að í þessu tilviki er verið að mynda -ni-orð af nafnorðinu bolti en ekki af lýsingarorði þannig að þetta virðist ekki vera í samræmi við venjulegar orðmyndunarreglur. Úr því mætti reyndar bæta með því að mynda lýsingarorðið byltinn sem merkti þá 'sem er mikið með boltann' (t.d. Vestri var mjög byltinn í þessum leik) og segja síðan að byltni væri leitt af byltinn en ekki beint af bolti. Eftir stendur samt það vandamál að nafnorð með viðskeytinu -ni tákna yfirleitt einhverja eiginleika – fyndni, glettni, hittni og mörg fleiri. En byltni táknar ekki eiginleika í sama skilningi og þess vegna er það ekki alls kostar heppilegt orð í þeirri merkingu sem hér er verið að gefa því.

Við þetta bætist að til er sögnin bylta og nafnorðin bylta og bylting sem eru óskyld orðinu bolti (sem er tökuorð úr dönsku, bold). Það liggur miklu beinna við að tengja byltni við þessi orð – og orðið hefur reyndar verið notað þannig. Í Læknanemanum 1996 segir: „Hin háa notkun svefn- og kvíðastillandi lyfja, val þeirra og skammtastærðir, vekja hins vegar upp spurningar með tilliti til aukaverkana, s.s. byltni.“ Þarna er byltni greinilega notað í merkingunni 'hætta á byltum' sem er eðlilegt, og lægi beint við að nota einnig lýsingarorðið byltinn í merkingunni 'byltugjarn'. Ég get því ekki mælt með byltni í stað 'með boltann' en auðvitað eru það á endanum málnotendur en ekki málfræðingar sem ráða örlögum orða. Þannig á það líka að vera.