Að loftræs(t)a

Í Íslenskri nútímamálsorðabók er sögnin loftræsta skýrð 'veita fersku lofti um lokað rými, t.d. byggingu'. Af henni er leitt nafnorðið loftræsting sem getur merkt bæði 'streymi fersks lofts um lokað rými, t.d. byggingu' og 'búnaður til að veita fersku lofti um lokað rými, t.d. byggingu'. Í Málfarsbankanum segir: „Skv. Íslenskri orðabók eru bæði til sagnirnar loftræsa og loftræsta og nafnorðin loftræsing og loftræsting.“ Í „Málið“ í Morgunblaðinu 2018 segir: „Að ræsta er að hreinsa, gera hreint. Að ræsa þýðir að opna (vatns)rás, sbr. að ræsa fram mýri – veita vatni úr henni. Í deilum um orðin loftræsing og loftræsting hefur verið bent á að í loftræs(t)ingu væri lofti bæði veitt eftir rás (stokk) og það hreinsað og því ættu bæði orð sinn rétt til lífs.“

Tvennum sögum fer af aldri og uppruna þessara sagna og nafnorðanna sem af þeim eru leidd. Í Verktækni 1988 segir Einar B. Pálsson að sögnin loftræsa hafi orðið til í Orðanefnd Verkfræðingafélagsins upp úr 1920 og sennilega sé Sigurður Nordal höfundur hennar. Sögnin loftræsta sé hins vegar orðin til fyrir misskilning – sögnunum ræsa og ræsta hafi verið ruglað saman. Aftur á móti benti Halldór Halldórsson prófessor á það í DV 1994 að loftræsting væri eldra orð en loftræsing – dæmi væri um það fyrrnefnda í Skírni 1905 en það síðarnefnda virtist „hafa orðið til um og upp úr 1920“. Halldór telur líklegt „að Nordal hafi breytt orðinu loftræsting í loftræsing vegna þess að honum hafi „þótt loftræsing ná hugtakinu betur“.

Bæði orðin eru þó eldri en Halldór taldi. Í elsta dæmi um orð af þessu tagi er reyndar notað karlkynsorðið loftræsir – „Sje ekki hægt að gera það með loftræsum, er ætíð sjeu opnir, þá verður við og við að ofna dyr eða glugga“ segir í Hauk 1902. Í Heilbrigðisskýrslum 1904 segir: „Rúmgóð herbergi, loftræsing ágæt.“ Í Hlín 1904 segir: „húsakinnin eru viðunanlega rúmgóð fyrir vinnufólkið, loftræsting í sæmilegu lagi og öll umgengni príðis þrifaleg.“ Elstu dæmi um loftræsing og loftræsting eru sem sé jafngömul og útilokað að fullyrða að annað sé komið af hinu. Sum elstu dæmin um sagnmyndir gætu líka verið hvort heldur af ræsa eða ræsta – „Húsakynni eru víða köld, rakasöm og illa loftræst“ segir í Heilbrigðisskýrslum 1904.

Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er aðeins gefin sögnin loftræsa, ekki loftræsta, en aftur á móti bæði loftræsing og loftræsting. Orðmyndir með t hafa þó alla tíð verið margfalt algengari en hinar, og eru þær einu sem eru gefnar í Íslenskri nútímamálsorðabók. Þrátt fyrir það virðist það hafa verið skoðun margra að t-lausu myndirnar séu „réttari“. Um það vitna orð Einars B. Pálssonar hér að framan, og það kemur einnig fram hjá Halldóri Halldórssyni að hann tekur þær myndir fram yfir hinar. Það hafa líka stundum verið gerðar athugasemdir við t-myndirnar í „Málspjalli“, „Málvöndunarþættinum“ og víðar. Eins og hér hefur komið fram er engin ástæða til að telja aðrar myndirnar réttari en hinar en mér finnst eðlilegt að halda sig við þær algengari.