Göróttur metall

Í „Málspjalli“ var nýlega spurt hvort orðið metall væri nokkuð lengur notað í merkingu sem fyrirspyrjandi (sem er á sextugnum) sagðist þekkja frá sínum yngri árum, þegar það hefði verið haft um „áfengan drykk, ófínan og sterkan“ – „Kampavín er ekki metall en landabrugg gæti orðið metall ef vel tekst til.“ Þessa merkingarskýringu er að finna í orðabókum eins og fyrirspyrjandi nefndi – í Íslenskri orðabók er orðið skýrt 'vökvi, vín' og í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er orðið skýrt „ædel Drik“ eða 'eðaldrykkur'. Skýringin er innan gæsalappa sem gæti bent til þess að hana bæri ekki að skilja bókstaflega. Í Íslenskri orðsifjabók er skýringin '(ósvikinn) vökvi, einkum vín'. Spurningin er hvað „ósvikinn“ merkir þarna.

Orðið metall er tökuorð úr dönsku, komið af metal, og er oftast haft innan gæsalappa í eldri heimildum a.m.k. sem sýnir að það hefur ekki verið fyllilega viðurkennt sem íslenska. Það hefur þó verið lagað að málinu með því að gera það að karlkynsorði og gefa því nefnifallsmynd með -dl eins og öðrum karlkynsorðum með -al- í stofni (sem mörg eru reyndar tökuorð), svo sem aðall, bagall, gaffall, kristall, mórall, rafall, skandall, staðall o.m.fl. Það er þó athyglisvert að stundum helst nefnifallsmyndin með -ll í öðrum föllum. Í Vísi 1915 segir: „Hefi eg fyrir satt, að sýslum. geymi „metallinn“ eins og sjáaldur auga síns í svefnherbergi sínu.“ Í Vikunni 1961 segir: „áttu ekki svolítinn dropa eftir af þessum hérna metalli eða hvað það nú heitir?“

Elsta dæmi um metall í merkingunni 'áfengi, vín' er í bæklingnum Framtíðarmál eftir Boga Th. Melsteð frá 1891: „Hinn tók við pytlunni, saup á og mælti: […] Hvaða blessaður „metall“ er þetta?“ Hins vegar er fremur átt við einhvers konar meðal í Sunnanfara 1893: „vér þekkjum ekki þenna „metall“, sem kallast „Medicinalcognac“.“ Í Heimilisblaðinu 1896 segir um vín sem læknislyf: „Sá, sem kynnt hefir sjer dálítið sögu þessa máls, ber ekki mikla virðingu fyrir þeim „hreina metal“.“ Í Fjallkonunni 1903 segir í grein um kaffi: „En hvernig lifðu menn áður en þessi metall kom?“ Í Vísi 1914 er rætt um Kínalífselixír og sagt: „Já, það er fyrirtaks „metall““. Í Heimskringlu 1934 segir: „Ég fékk þennan metal hjá skottulækni í Róm.“

Orðið metall hefur því í upphafi ekki eingöngu verið notað um áfengi, heldur einnig um aðrar tegundir sterkra drykkja sem ætlað var að hafa góð áhrif. Einnig eru dæmi um orðið í yfirfærðri merkingu sem sýna enn frekar að það vísar til einhvers sem er sterkt og áhrifamikið, en ekki endilega sérlega fínt. Í Morgunblaðinu 1914 segir um slettur frá kamarhreinsurum: „gusurnar af þessum góða „metal“ ganga manni yfir höfuð og anga sterkara en „Eau de Cologne“. Í Suðurlandi 1916 segir um bitlinga flokkanna: „Og hefir þetta hingað til reynzt áhrifamikið svefnlyf samvizkunnar, og flokkum þarfur „metall“.“ Í Minningum þess liðna eftir Ísólf Pálsson frá miðri 20. öld segir: „Plötu tóbak þektu sumir […] enn ekki var það eptirsóttur „metall“.“

Í dönsku merkir orðið 'málmur' sem er einnig gefið sem fyrsta merking orðsins í þeim orðabókum sem vísað var til hér að framan. En í yfirfærðri merkingu getur orðið í dönsku merkt '(hrá)efni' eða 'þéttleiki' – „ofte spec. om noget, der er af særlig værdi, betydning, har særlig styrke og kraft“ segir í Ordbog over det danske Sprog. Ekki virðist ólíklegt að þetta liggi að baki notkun orðsins í íslensku þótt ég hafi ekki fundið dæmi um sambærilega notkun í dönsku. En líklega er áðurnefnd merking orðsins í íslensku dauð – það er ekki gefið í Íslenskri nútímamálsorðabók og ekki einu sinni í Slangurorðabókinni frá 1982. Þegar metall hefur verið notað í íslensku síðustu 40-50 ár hefur það yfirleitt vísað til tónlistar – komið af „heavy metal“.