Heldur betur algengt orðasamband
Orðasambandið heldur betur í merkingunni 'aldeilis, svo sannarlega' er ekki nýtt í málinu. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Vísi 1915: „á laugardagskveldið var ætlaði eg […] á verslunarmannaballið á »Hótel Reykjavík«, og var heldur betur búinn að dubba mig upp í kjól og glansleðursstígvél.“ Í sama blaði sama ár segir: „Eg hefi þá heldur betur ástæðu að muna eftir yður.“ Í Höfuðstaðnum 1916 segir: „Þegar pilturinn fór, var hann trúlofaður stúlku hér, sem honum þótti heldur betur vænt um.“ Í Eimreiðinni 1920 segir: „Tvö glorhungruð bjarndýr ráðast þá alt í einu á þá, sem á ísnum eru, og vandast þá málið heldur betur.“ Í Ljósberanum 1924 segir: „Ætluðum við nú heldur betur að koma að þeim óvörum, sem í skóginum bjuggu.“
Sambandið heldur betur getur tekið með sér neitunina ekki og merkir þá 'alls ekki, aldeilis ekki'. Það sýnir að orðin í sambandinu hafa í raun slitið tengslin við uppruna sinn og heldur betur er farið að haga sér sem ein heild, ígildi atviksorðs. Þessi notkun fer fyrst að sjást upp úr 1970 þegar dæmum um sambandið snarfjölgar. Í Alþýðublaðinu 1972 segir: „Þegar í ljós kom strax í fyrstu forkosningunum, að svo var heldur betur ekki, varð Muskie í fyrstu ráðvilltur.“ Í Vísi 1973 segir: „Svo er nú heldur betur ekki.“ Í Dagblaðinu 1977 segir: „Hinir leikmennirnir níu vildu heldur betur ekki hlíta þessum úrskurði dómarans.“ Í Tímanum 1977 segir: „landsliðsmenn okkar voru heldur betur ekki á þeim buxunum að gefast upp.“
Sambandið heldur betur er mjög oft notað sem ákveðið jákvætt svar við spurningu í merkingunni 'svo sannarlega'. Sú notkun er ekki ný – elsta dæmi sem ég rakst á um hana er í Lögbergi 1941: „Þú hefir sjálfsagt komið til Rocky Mountains (Klettafjallanna)?“ „Já, heldur betur.“ Þarna er heldur betur notað til að hnykkja á já-inu en fljótlega var farið að nota það eitt og sér, án já – í Degi 1947 segir: „Mundum við ekki vera gáfuleg, að hlæja á meðan sulturinn syrfi að?“ „Heldur betur.“ Á seinustu árum hefur orðið sprenging í þessari notkun sambandsins, en jafnframt er farið að nota það í margvíslegu öðru setningafræðilegu umhverfi, ekki síst í upphafi setninga. Hér eru nokkur dæmi frá síðustu árum um fjölbreytta notkun sambandsins:
„Heldur betur dró annars til tíðinda í þættinum“; „Heldur betur eru þær að toppa á réttum tíma“; „Heldur betur hefði ég viljað sjá meira frá mínum mönnum“; „Heldur betur veit ég það“; „Heldur betur kastaðist í kekki hjá hjónunum í kvöldverðinum“; „Heldur betur er farið að styttast í leikinn“; „Heldur betur að lifna yfir KR-ingum“; „Heldur betur að skemmast“; „Heldur betur kominn tími á nýtt“; „Heldur betur líkindi með þessum tveim“; „Heldur betur nóg að gerast á Old Trafford“; „Heldur betur óskabyrjun hjá honum í búningi Keflavíkur“; „Heldur betur rassskelling hér á Vodafone vellinum!!“ „Heldur betur ágætis upphitun fyrir skemmtilegt laugardagskvöld“; „Heldur betur góð staða heimamanna þegar gengið er til búningsklefa“.
Í þessum dæmum sem fengin eru úr Risamálheildinni er sambandið yfirleitt í frekar lausum setningafræðilegum tengslum við það sem á eftir kemur – sem getur ýmist verið fullkomin setning með sögn í persónuhætti, nafnháttarsetning eða setningarliður sem ýmist hefst á lýsingarhætti þátíðar, nafnorði eða lýsingarorði. Eins og hér hefur komið fram á þetta samband sér langa sögu í málinu og vitanlega er það góð og gild íslenska. En óneitanlega finnst sumum það ofnotað um þessar mundir og æskilegt væri að huga að meiri tilbreytingu í orðavali – það er til dæmis venjulega hægt að nota aldeilis eða (svo) sannarlega í stað heldur betur en tíðni fyrrnefnda orðsins virðist mjög á niðurleið og þeirri þróun mætti vel snúa við.