Flestum er ljóst að þar sem stafasamböndin gi og gj koma fyrir í rituðu máli er yfirleitt ekki borið fram einhljóð heldur tvíhljóð. Þannig er orðið hagi borið fram eins og það væri skrifað hæji, (ég) segi er borið fram eins og skrifað væri seiji, lögin er borið fram eins og skrifað væri laujin, o.s.frv. Einhljóðið er þarna upprunalegt eins og stafsetningin bendir til en tvíhljóðunin er margra alda gömul hljóðbreyting sem þó hefur ekki náð til alveg allra málnotenda – enn er nokkurt líf í hinum svokallaða skaftfellska einhljóðaframburði þar sem borið er fram langt einhljóð í orðum af þessu tagi. Það er einfalt að gera grein fyrir því hljóðfræðilega umhverfi þar sem tvíhljóðunin varð, en málið er þó flóknara en virðist í fljótu bragði.

Stundum verður tvíhljóðun nefnilega í hljóðumhverfi þar sem hún hefði ekki átt að verða. Þá er um að ræða áhrifsbreytingu frá skyldum orðmyndum þar sem tvíhljóðunin er hljóðrétt. Það er hún t.d. í mörgum myndum sagnarinnar segja – (ég) segi (seiji), (þú) segir (seijir), (við) segjum (seijum), (þau) segja (seija) o.s.frv. Hins vegar ætti ekki að verða tvíhljóðun í boðhættinum segðu því að þar fer ð á eftir g en hvorki i né j – en samt sem áður er seigðu hinn venjulegi framburður. Sama er að segja um lýsingarorðið feginn – það er hljóðrétt borið fram feijinn en fleirtalan fegnir er líka borin fram með ei þótt þar fari n á eftir g en hvorki i né j. Í spegill er hljóðréttur framburður speigill en ei er líka borið fram í spegli, speglar o.s.frv.

Lýsingarorðið laginn er hljóðrétt borið fram læjinn, en mjög algengt er að tvíhljóðun verði einnig á undan n í afleidda nafnorðinu lagni og það sé borið fram lægni. Í Fjölni 1835 segir t.d.: „ég óskaði mér allrar lægni sem til er.“ Í Nýjum félagsritum 1851 segir: „að læknar velji þá er hæfir eru til þess, bæði að vitsmunum og handlægni.“ En snúnara er að átta sig á því hvernig við förum með orðið laginn og samsetningar af því. Hljóðrétt ætti tvíhljóðun eingöngu að verða í myndunum laginn, lagin, lagið, lagins, laginnar og laginna. Í öðrum myndum, svo sem lagnir, lagna, lagnar, ætti hljóðrétt að bera fram a – nema þar sem beygingarendingin hefst á u. Þar ætti að vera u-hljóðvarp og ö koma í stað a, eins og í lögnum og lögnu.

Vandinn er sá að við höfum ekkert nema ritaða texta til að átta okkur á framburði orða áður fyrr, og vitanlega er hún villandi í þessu tilviki þar sem við skrifum einhljóð þótt við berum fram tvíhljóð. En talsvert má þó finna af dæmum frá ýmsum tímum sem benda til tvíhljóðsframburðar þar sem hann er ekki hljóðréttur. Í Norðanfara 1885 segir: „Menn hafa lengi verið lítt lægnir til að setja sig inn í hugsunarhátt kvenna.“ Í Ægi 1915 segir: „Þeir þykja lægnir fiskimenn.“ Í Norðurlandi 1907 segir: „Þær voru bæði lægnar og einbeittar að koma ár sinni fyrir borð.“ Í Morgunblaðinu 1930 segir: „Nokkrar handfljótar og lægnar stúlkur óskast í vinnu.“ Í Íslendingi 1918 segir: „Skrælingjar þessir eru þolgóðir og lægnir til vinnu.“

Það sem er forvitnilegast í þessu eru þær beygingarmyndir sem ættu hljóðrétt að hafa ö – mynda eins og lögnu(m), handlögnu(m), feitlögnu(m) o.fl. Það er vissulega langalgengast að þessar myndir séu skrifaðar með ö, en á tímarit.is má líka finna töluvert af dæmum með a og æ – lagnu(m), handlagnu(m), feitlagnu(m) og lægnu(m), handlægnu(m), feitlægnu(m). Þessar myndir hljóta allar að sýna framburð með æ, líka þær sem eru skrifaðar með a, því að framburður með a á undan u í endingu er útilokaður í íslensku hljóðkerfi. Þetta sýnir því að einhver dæmi eru um að í huga málnotenda séu þessi orð í raun með æ í stofni en ekki a – æ tekur ekki u-hljóðvarpi og helst þess vegna þótt beygingarendingin hefjist á u.

En eins og áður segir gefur ritháttur litlar eða villandi upplýsingar um framburð þessara mynda. Ég er nokkuð viss um að myndir eins og lagnir og lagnar eru oft – jafnvel oftast – bornar fram með æ, en er í vafa um framburð mynda þar sem ö er skrifað, bæði í mínu eigin máli og annarra. Mér finnst þær einhvern veginn ekki hljóma alveg eðlilega með ö og gæti alveg eins hugsað mér framburð með æ þótt mér finnist hann eitthvað skrítinn líka. Jafnvel fyndist mér framburðurinn (hand)laugnum með au ekki alveg fráleitur enda tvíhljóðast ö stundum í au, eins og í lög – lögin, og þau víxl gætu hugsanlega haft þau áhrif að málnotendum fyndist eiga að vera au þarna. Um það finnast þó engin dæmi í rituðu máli enda varla við því að búast.