Category: Málfar

Forseti Íslands sagði á Bessastöðum áðan að hann vænti þess að það myndi skýrast „senn“ hver tæki við af Katrínu Jakobsdóttur sem forsætisráðherra. Þetta endurtók hann nokkrum sinnum og þrátt fyrir að vera þráspurður fékkst hann ekki til að nefna nánari tímasetningu þótt á honum mætti skilja að hann væri að vísa til fáeinna daga í mesta lagi. En er hægt að negla nákvæma merkingu atviksorðsins senn niður? Í Íslenskri nútímamálsorðabók er það skýrt 'bráðum' en bráðum er aftur skýrt 'innan skamms tíma'. Í Íslenskri orðabók er senn skýrt 'bráðum, fljótlega, rétt strax'. Í fornu máli merkir orðið yfirleitt 'á sama tíma, í einu' eða 'strax, umsvifalaust'. Það er því að sjá að frá fornu máli hafi heldur teygst á þeim tíma sem orðið vísar til.

Það er ekki einsdæmi að fólk velti fyrir sé merkingu atviksorða sem vísa til tíma. Þekkt dæmi um það eru orð Vigdísar Hauksdóttur, þáverandi þingmanns Framsóknarflokksins, í Kastljósi 3. október 2013: „Og þegar er verið að ræða svona mál, svona brýn mál, þá er kannski strax teygjanlegt hugtak.“ Þetta vakti mikla athygli og á Vísindavefnum er að finna ítarlegt svar við spurningunni hvort strax sé virkilega teygjanlegt hugtak. Þar segir m.a. að „þegar orðið ‚strax‘ er notað sé mikilvægt fyrir árangursrík tjáskipti að gagnkvæmur skilningur sé á samhenginu sem orðið er notað í“ og slíkur skilningur þurfi „að vera til staðar til að báðir aðilar komi sér saman um hve langt sé í teygjunni“. Nú er spurningin: Hve löng er teygjan í senn?

Í dag sá ég sagnmyndina kræfist í frétt á vefmiðli: „Selenskí hafði áður sagt að hann myndi ekki undirrita lögin nema nauðsyn kræfist.“ Þarna er vissulega venja að nota myndina krefðist en kræfist er þó ekki einsdæmi. Elsta dæmið sem ég finn á tímarit.is er í Ísafold 1904: „eg aftalaði það strax daginn eftir, þó gegn því að greiða Jóni Helgasyni af mínum hálfparti […] ef hann kræfist þess.“ Í Munin 1936 segir: „Þetta gæti stafað af því, að námið kræfist slíks.“ Í Morgunblaðinu 1946 segir: „Mönnum hefir verið sagt að málið væri undirbúið og kræfist framkvæmda.“ En þetta er ekki bundið við miðmynd sagnarinnar krefja – dæmin um kræfi í stað krefði í germynd eru mun fleiri, einkum í samböndunum nauðsyn kræfi og þörf kræfi.

Í ræðu á Alþingi 1911 segir: „Og mundi hún ekki verða notuð, nema ef nauðsyn kræfi.“ Lesbók Morgunblaðsins 1929 segir: „verða þar sæti fyrir 80 áheyrendur, en koma mætti um 100 fyrir, ef nauðsyn kræfi.“ Í Rétti 1938 segir: „Varðliðið var aukið og gefin út skipun um að skjóta á fólkið, ef þörf kræfi.“ Í Fréttablaðinu 2009 segir: „Hraða átti vinnu ráðherranefndar og gera tillögur í samráði við aðila vinnumarkaðarins um viðbótarúrræði ef þörf kræfi.“ Í héraðsdómi frá 2011 segir: „Skyldi gera tímasetta áætlun um framkvæmd úrbóta ef þörf kræfi.“ Alls er á annað hundrað dæma um myndir með kræf- í stað krefð- á tímarit.is og í Risamálheildinni eru dæmin um 100, þar af um 60 í samböndunum nauðsyn kræfi eða þörf kræfi.

Það er nokkuð augljóst að þessi beyging sagnarinnar krefja er tilkomin fyrir áhrif frá beygingu sagna eins og gefa, hefja og sofa. Til (ég) gef svarar (þótt ég) gæfi, til (ég) hef svarar (þótt ég) hæfi, til (ég) sef svarar (þótt ég) svæfi, þannig að það liggur beint við að álykta að til (ég) kref svari (þótt ég) kræfi. Við það bætist að til er í málinu lýsingarorðið kræfur í merkingunni ‚sem unnt er að krefjast‘, sbr. afturkræfur, endurkræfur o.fl. Þetta orð „gæti verið ísl. nýmyndun af krefja til samræmis við hefja: hæfur, skafa: skæfur o.fl.“ segir í Íslenskri orðsifjabók. Svipaðar áhrifsbreytingar eru ótalmargar í beygingu sagna og annarra beygjanlegra orða í málinu, margar hverjar fullkomlega viðurkenndar. Þessi breyting er það ekki, en er eðlileg og saklaus.

Ég var í Eistlandi um páskana og hef verið að hugsa dálítið um samanburð á eistneska málsamfélaginu og því íslenska. Eistneska og íslenska eru óskyld tungumál en eiga það sameiginlegt að vera smáþjóðamál – þótt u.þ.b. þrisvar sinnum fleiri eigi eistnesku að móðurmáli en íslensku er eistneska málsamfélagið samt eitt það minnsta í Evrópu. Eistnesk stjórnvöld hafa lagt mikla áherslu á verndun og eflingu eistneskunnar og m.a. sett lög sem taka til bæði opinberra aðila og einkaaðila og kveða á um eflingu og notkun eistnesku á öllum sviðum, t.d. í heitum staða og fyrirtækja, á hvers kyns skiltum, í auglýsingum og upplýsingum um vörur, í sjónvarps- og útvarpsefni, á vefsíðum o.fl. Mér sýnist að þessu sé fylgt fast eftir.

Lagasetning um notkun þjóðtungna eins og íslensku og eistnesku hefur það markmið að stuðla að notkun málanna á öllum sviðum samfélagsins og styrkja þau gagnvart ásókn erlendra tungumála. Það er eðlilegt og göfugt markmið – tungumálið er mikilvægur hluti af sjálfsmynd einstaklinga og menningu þjóðarinnar. Sérhvert tungumál er hluti af sameiginlegum menningararfi mannkyns sem æskilegt er að varðveita og smáþjóðatungumál eins og íslenska og eistneska eru í sérlega viðkvæmri stöðu vegna þess að þau nýtast hvergi utan heimalandsins. Við lagasetningu sem á að tryggja hagsmuni eins opinbers tungumáls verður hins vegar að gæta þess vel að ekki sé gengið óeðlilega á rétt þeirra sem tala önnur tungumál.

Í Eistlandi er stór rússneskumælandi minnihluti, u.þ.b. fjórðungur íbúa landsins – hluti þeirra afkomendur fólks sem var flutt til Eistlands á Sovéttímanum. Það sem gerir málið sérstaklega viðkvæmt er að rússneska er mál stórþjóðarinnar sem var löngum herraþjóð í Eistlandi – í rúm tvö hundruð ár fram til 1918 og aftur í nærri hálfa öld frá seinni heimsstyrjöldinni, og ógn frá Rússlandi vofir vitanlega enn yfir. Þess vegna er mjög eðlilegt að eistnesk stjórnvöld vilji efla eistnesku og draga úr notkun rússnesku í landinu – rússneskan tengist svo mörgu óþægilegu í sögu landsins og minnir á rússnesk yfirráð og kúgun. Við getum auðvitað tengt þetta við Danahatur og andúð á dönsku hér á landi þótt slíkt sé blessunarlega liðin tíð.

Lagasetning til styrktar eistneskunni leiðir óhjákvæmilega til þess að málleg réttindi þeirra sem eiga hana að móðurmáli verða mun meiri en réttindi þeirra sem eiga rússnesku að móðurmáli. Í ljósi þess að eistneskan er þjóðtunga og móðurmál mikils meirihluta þjóðarinnar er það ekki óeðlilegt, en spurningin er samt sú hvort stundum sé of langt gengið – hvort gengið sé á eðlileg og sjálfsögð mannréttindi hins rússneskumælandi minnihluta. Mannréttindaráð Sameinuðu þjóðanna hefur lýst áhyggjum sínum af því að svo kunni stundum að vera en þetta er álitamál sem ég skal ekki dæma um. Hvað sem því líður er ljóst að þarna geta orðið ýmsir árekstrar milli réttinda þjóðtungunnar annars vegar og mannréttinda borgaranna hins vegar.

Staðan á Íslandi er vitanlega allt önnur en í Eistlandi. Hér hafa ekki verið nein minnihlutamál – til skamms tíma höfðu nánast allir íbúar landsins íslensku að móðurmáli og engin þörf var á að taka tillit til annarra tungumála enda er ekki vikið að stöðu annarra mála en íslensku og íslensks táknmáls í Lögum um stöðu íslenskrar tungu og íslensks táknmáls frá 2011. Öfugt við eistnesku lögin taka þau eingöngu til opinberra aðila en ekki einkaaðila, og að auki hefur þeim verið mjög slælega framfylgt. Vegna þessa hefur enska getað orðið sífellt meira áberandi í almannarýminu á undanförnum árum, bæði í raunheimi og stafrænum heimi, án þess að verulega hafi verið spornað við því – stjórnvöld og almenningur hafa látið það viðgangast.

Þetta sinnuleysi hefur leitt til þess að enskan hefur unnið sér eins konar hefðarrétt – það er mjög erfitt að snúa til baka og hverfa frá þessari miklu enskunotkun án þess að það hafi margvíslegar afleiðingar. Fólk hefur flust hingað og búið hér árum saman án þess að til þess hafi verið gerðar kröfur um íslenskukunnáttu – hlutfall erlendra ríkisborgara af íbúum landsins nálgast 20% og á án efa eftir að hækka, og verulegur hluti þessa fólks talar ekki íslensku. Þess vegna væri umdeilanlegt að setja mjög takmarkandi reglur um enskunotkun fyrirvaralaust – það mætti segja að þar væri komið aftan að fólki. Því fara að vakna spurningar um málleg réttindi þeirra sem eiga annað móðurmál en íslensku – er tími til kominn að kveða á um þau í lögum?

Að mínu mati skiptir meginmáli í þessu hvaða skilyrði við búum fólki sem hingað kemur til að læra íslensku. Ef íslenska á áfram að standa undir nafni sem þjóðtunga þurfum við að leggja megináherslu á að fólk sem sest hér að læri málið, sjá því fyrir ókeypis íslenskunámskeiðum, gera því kleift að stunda íslenskunám á vinnutíma og flétta það saman við starf sitt, og vera jákvæð og hvetjandi gagnvart ófullkominni íslensku. En ef við sinnum þessu ekki leiðir það til þess að sífellt stærri hluti íbúanna verður ekki íslenskumælandi, og þá hlýtur að koma að því að við verðum að veita öðrum tungumálum en íslensku meiri réttindi í samfélaginu en þau hafa nú. Annað væri beinlínis bæði andstætt mannréttindum og hættulegt lýðræðinu.

Í frétt á vef Ríkisútvarpsins í gær var haft eftir landsliðsþjálfaranum Åge Hareide: „Stundum getur hinn svokallaði lítilmagni [underdog] slegið til baka“ og í frétt undir fyrirsögninni „Undirhundar geta stundum bitið frá sér“ á vefnum fótbolti.net voru sömu ummæli endursögð „stundum geta undirhundarnir (litla liðið eða það ólíklegra, e. underdogs) bitið frá sér“. Þarna hefur landsliðsþjálfarinn sem sé notað enska orðið underdogs og það er í öðru tilvikinu þýtt lið fyrir lið, undirhundar, en í hinu tilvikinu er fundin íslensk samsvörun, lítilmagni. Það er þó sameiginlegt með báðum fréttum að íslenska orðið er skýrt með því enska og það má velta því fyrir sér hvers vegna það er gert og hvort fyrir því sé gild ástæða eða jafnvel brýn nauðsyn.

Orðið underdog merkir 'a person or group of people with less power, money, etc. than the rest of society' eða 'einstaklingur eða hópur fólks með minna vald, peninga o.s.frv. en annað fólk í samfélaginu'. Í Ensk-íslensku orðabókinni á Snöru er orðið skýrt 'sá sem má sín minna, lítilmagni; olnbogabarn'. Orðið kemur fyrst fyrir í íslensku samhengi í Þjóðviljanum 1973: „Með nokkrum hætti er hver „topdog“ háður „underdog“ (þeim sem minna má sín).“ Í DV 2000 er haft eftir Megasi: „Ég meina, ekki er ég kvenkyns og mér finnst ég vera hryllilega mikill „underdog“.“ Í grein eftir Ármann Jakobsson í Skírni 2006 segir: „Stephenie og Bobby Jon urðu það sem Bandaríkjamenn kalla „undirhunda“ (underdog) en við köllum smælingja.“

Á síðustu 10-15 árum hefur underdog verið töluvert notað í íslensku samhengi, einkum í íþróttafréttum – oft í gæsalöppum og stundum skýrt á íslensku. Á Vísi 2012 segir: „Ég er „underdog“ en það verður einhver að vera í því hlutverki.“ Í Morgunblaðinu 2012 segir: „Okkur líður langbest þegar við erum litla liðið eða „underdog“.“ Í Fréttatímanum 2014 segir: „Ég hef alltaf verið „underdog“ og held að mér muni alltaf líða þannig.“ Á fótbolti.net 2013 segir: „Augljóslega yrði Ísland mesti „underdog-inn“ sem kæmist á heimsmeistaramótið.“ Í DV 2017 segir: „Portúgalar eru „the underdog“ í þessari keppni eins og við Íslendingar.“ Í Morgunblaðinu 2017 segir: „Við erum alltaf svolitlir „underdogs“ (e. minni máttar).“

Skýringu á orðinu undirhundur er ekki að finna í neinum orðabókum. Elsta dæmi um það á tímarit.is er í vesturíslenska blaðinu Heimskringlu 1943 en það sést fyrst í íslensku blaði 50 árum síðar. Samkvæmt Ritmálssafni Árnastofnunar kemur það þó fyrir í bók eftir Halldór Stefánsson frá 1959. Í Risamálheildinni eru um 60 dæmi um orðið frá síðustu 15 árum, megnið af samfélagsmiðlum. Dæmi úr öðrum textum eru nær öll innan gæsalappa og stundum skýrð á ensku eða íslensku. Í Kjarnanum 2018 segir: „Ernirnir hafa með undraverðum hætti tekið „undirhunda“ eða „underdog “ hlutverk sitt í fangið.“ Í Morgunblaðinu 2019 segir: „En að þessu sinni mæta þær til leiks sem svokallaðir „undirhundar“, eða það lið sem er ólíklegra til sigurs.“

Orðið undirhundur er vitanlega íslenska í þeim skilningi að báðir hlutar þess eru íslensk orð. En upphafleg merking enska orðsins er „the beaten dog in a fight“ eða „hundur sem er sigraður í átökum“ og þótt under samsvari undir og dog samsvari hundur má deila um hvort sömu merkingarvensl milli orðhlutanna og eru í underdog fáist með tengingu þeirra í íslensku. Orðið er líka óþarft því að við höfum gömul og þekkt íslensk orð yfir þessa merkingu eins og áður er komið fram – einkum lítilmagni en einnig smælingi o.fl. Í viðtali í Stundinni 2015 segir Jón Gnarr: „hugmyndafræði Besta flokksins gekk út á alls konar fyrir aumingja, sem var skásta þýðingin sem við fundum á hugtakinu underdog“ – en sú þýðing er kannski ekki heppileg.

Hvað sem þessu líður er undirhundur greinilega komið í einhverja notkun og venst sjálfsagt eins og önnur orð, og vitanlega má segja að það sé betri kostur en að nota underdog óbreytt. Hins vegar er það umhugsunarefni að ástæða skuli talin til að skýra íslensk orð eins og lítilmagni og undirhundar með ensku orði. Hægt er að líta á þetta sem eðlilega þjónustu við lesendur – fréttaskrifarar vilja hjálpa þeim til að skilja orðið með því að benda á enskt orð sem talið er líklegra að lesendur skilji. En einnig má líta á þetta sem vantraust á lesendum – talið óvíst að þeir muni skilja þetta annars. Hvort sem heldur er finnst mér það umhugsunarefni ef málnotendur þurfa stuðning ensku til að skilja íslensku. Þá erum við á varasamri braut.

Í Málvöndunarþættinum var – ekki í fyrsta skipti – verið að hnýta í framburðinn Íssland, þ.e. stutt í [istlant], og þessi framburður hefur iðulega verið gagnrýndur á undanförnum áratugum. Helgi Hálfdanarson sagði í Morgunblaðinu 1984: „Og ástæðan til þess, að ég tel rétt að kenna börnum að lesa fremur Ísland en Íssland, er ekki sú, að framburður með einu s-i sé að líkindum algengari enn sem komið er, heldur blátt áfram sú, að landið heitir Ísland (stofnsamsett) en ekki Íssland (laust samsett) og nafnið stafsett samkvæmt því.“ Í bréfi sem Gísli Jónsson birti í Morgunblaðinu 1993 sagði: „Ísland heitir Ís-land með löngu í-i og einu s-i, af því að menn sáu fjörð fullan af ís(i). Nú segja ýmsir, og jafnvel þeir sem síst skyldi, „Íssland“ […].“

Þegar nefndir eru „þeir sem síst skyldi“ er sennilega verið að vísa til Vigdísar Finnbogadóttur. Hún hefur þennan framburð og það var stundum gagnrýnt þótt yfirleitt væri það gert undir rós. En Vigdís veit venjulega hvað hún syngur og óvarlegt að gera athugasemdir við meðferð hennar á íslensku máli. Pistil Guðmundar Andra Thorssonar í Alþýðublaðinu 1996 undir fyrirsögninni „Íssland“ má líka skilja svo að honum finnist þessi framburður hafa einhver sérstök tengsl við landið: „… því hér er allt sem ann ég. Tveir dagar í viðbót og ég verð farinn að bera það fram eins og sannur ættjarðarvinur með stuttu í-i og tveimur essum: Íssland.“ En það er fjarri því að þessi framburður sé einhver nýjung eins og sjá má í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924.

Jón Ófeigsson menntaskólakennari sem var fær hljóðfræðingur hljóðritaði öll flettiorð í þeirri bók. Orðið Ísland hljóðritar hann á tvo vegu, [iːslant] og [i·slant], þ.e. ýmist með tveimur punktum eða einum á eftir í – tveir punktar tákna langt hljóð en einn punktur „hálfa lengd“. Orð eins og ístra hljóðritar Jón [i·sdra], og ískra er einnig sýnt með hálfri lengd á í – aftur á móti eru orð eins og t.d. ístað og íslaus eingöngu hljóðrituð með löngu í. Það er því ljóst að Jón gerði ráð fyrir tvenns konar framburði á Ísland – annars vegar framburði með löngu í eins og í ístað og hins vegar framburði þar sem í-ið hefði sömu lengd og það hefur í orðum eins og ístra og ískra. Það er sá framburður sem við skynjum sem Íssland og er því a.m.k. hundrað ára gamall.

Það er alveg rétt að heiti landsins er ekki eignarfallssamsetning, Íss-land, þótt slík samsetning gæti vissulega staðist, heldur stofnsamsetning, Ís-land. En það táknar ekki að framburður með stuttu í sé rangur. Sá framburður kemur til ef reglu um lengd sérhljóða – sem segir að sérhljóð sé stutt ef tvö eða fleiri samhljóð fara á eftir – er beitt á orðið í heild, en ekki á hvern orðhluta fyrir sig. Það er eðlilegt og algengt í samsettum orðum, ekki síst örnefnum eins og ég hef skrifað um. Reglan tekur þá mið af bæði lokahljóði fyrri hlutans, s, og upphafshljóði þess seinni, l, og útkoman verður stutt í – en ef reglan miðar aðeins við samhljóð fyrri hlutans, s, verður í langt. Hvort tveggja er fullkomlega eðlilegur framburður og engin ástæða til að gera þar upp á milli.

Í Málvöndunarþættinum hefur verið nokkur umræða um framburð orðsins ástríða sem skýrt er 'áköf löngun' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Það er komið af sögninni stríða með forliðnum á, sbr. sambandið stríða á sem getur m.a. merkt 'leita fast á'. Í Málfarsbankanum segir: „Orðið ástríða skiptist þannig milli lína: á-stríða.“ Ekkert er hins vegar sagt um framburð orðsins en út frá þessum uppruna mætti búast við að orðið væri borið fram með löngu á, [au:striða], eins og flest orð sem mynduð eru á sama hátt, t.d. á-skorun, á-skilja, á-skapa, á-sjóna, á-sláttur o.s.frv. Sá framburður er vissulega algengur, en einnig er algengt að orðið sé borið fram með stuttu á, [austriða], eins og í orðinu ást. Mörgum fellur sá framburður ekki í geð.

Framburður með stuttu á er a.m.k. þrjátíu ára gamall en sennilega mun eldri. Elsta dæmi sem ég hef fundið um að varað sé við honum er í dálknum „Hvað skal segja?“ í Morgunblaðinu 1996. Þar segir: „Nafnorðið ástríða er myndað af því, að eitthvað stríðir á einhvern. Í framburði hlýtur það því að skiptast í á-stríða.“ Árið eftir sagði Gísli Jónsson í þætti sínum í Morgunblaðinu: „Greina verður á milli kvenmannsnafnsins Ástríður og fleirtölunnar af ástríða. Í kvenheitinu er á-ið stutt, eins og í ást, en í hinu orðinu er á-ið langt, enda er það forskeyti, orðið samsett á-stríður.“ Framburður orðsins ástríður var líka Pétri Péturssyni þul mjög hugleikinn og hann skrifaði nokkrum sinnum um málið í Morgunblaðinu.

Önnur orð sýna þó að framburður orða af þessu tagi hefur verið á reiki fyrr. Í kverinu Gætum tungunnar frá 1984 segir: „Hyggjum að skiptingu orðanna ástand og ástúð í framburði! Réttur framburður er á-stand og ást-úð. (Ath. á-stúð er rangur framburður.)“ Gísli Jónsson sagði í Morgunblaðinu 1993: „Umsjónarmaður hefur heyrt undarlegan framburð kvenmannsnafnsins Ástríður, og það jafnvel hjá þeim sem prýðilega eru talandi. Er þá kvenheitið borið fram eins og fleirtala af samnafninu ástríða, það er „á-stríður“. Ástríða er náttúrlega eitthvað það sem stríðir á mann. En kvenmannsnafnið er auðvitað samsett af ást. […] Engum manni dettur í hug að bera karlheitið Ástráður fram „á-stráður“, enda auðvelt að snúa út úr slíku.“

Þessi dæmi benda til þess að óvissa í framburði orða sem byrja á ást- sé a.m.k. fjörutíu ára gömul. Hún kemur einkum þannig fram að orð þar sem á- er forliður og búast mætti við löngu sérhljóði séu borin fram með stuttu sérhljóði (a.m.k. ástríða og e.t.v. ástand ef marka má dæmið úr Gætum tungunnar) eða þannig að orð mynduð af nafnorðinu ást þar sem búast mætti við stuttu sérhljóði séu borin fram með löngu sérhljóði (á-stúð, Á-stríður – sem reyndar mun fremur komið af *Ásríður sem upphaflega var *Ásfríður). Þótt Gísli Jónsson segi að engum detti í hug að bera Ástráður fram Á-stráður er ég nokkuð viss um að hafa heyrt það. Í seinna tilvikinu er hugsanlega um ofvöndun að ræða sem rekja má til leiðréttinga á framburði orðsins ástríða.

Vissulega er ljóst að framburður með löngu á er hinn upphaflegi í orðinu ástríða, og trúlegt að stutta hljóðið sé tilkomið vegna þess að málnotendur tengi orðið við ást sem er mjög skiljanlegt því að merkingarsvið orðanna skarast. En það þýðir ekki að framburður með stuttu sérhljóði sé rangur. Í íslensku eru sérhljóð að jafnaði stutt á undan tveimur eða fleiri samhljóðum en löng annars, en í samsettum orðum getur verið misjafnt hvort reglan verkar innan hvers orðhluta fyrir sig eða í orðinu öllu í einu. Ef reglan verkar sérstaklega í hvorum orðhluta í á-stríða verður sérhljóðið langt, en ef hún verkar í orðinu öllu tekur hún tillit til st í upphafi seinni hlutans sem gefur stutt sérhljóð. Hvort tveggja á sér fjölda fordæma í málinu og er fullkomlega eðlilegt.

Í fyrradag var lýsingarorðið þrotaður nefnt hér en málshefjandi sagðist hafa heyrt það öðru hverju undanfarin ár. Það er hvorki flettiorð í Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók en hins vegar hefur það tvisvar verið að finna í listum um slangur í Fréttablaðinu, í fyrra skiptið í ársbyrjun 2014 undir yfirskriftinni „Slangur ársins 2013“ þar sem það er aðeins skýrt 'lélegur'. Árið 2015 var skýringin hins vegar mun ítarlegri: „Þrotaður/Þrotabú = Að vera búinn á því. Orðið þrotabú er notað yfir þá sem eru alveg búnir á því, hvort sem það er þreyta eða eitthvað annað. Þeir sem hafa gert mörg mistök eða eru ekki að gera góða hluti í lífinu geta eru ýmist þrotaðir eða þrotabú.“ Á tímarit.is eru innan við tíu dæmi um orðið.

Orðið hefur hins vegar blómstrað í óformlegu málsniði á síðustu árum. Í Risamálheildinni er hátt á áttunda hundrað dæma um það, næstum öll af samfélagsmiðlum (twitter). Þau elstu eru frá 2012 og notkunin virðist hafa aukist mjög hratt fram til 2015 en verið í nokkru jafnvægi síðan. Þegar orðið er notað um ástand fólks virðist merkingin oftast vera 'að þrotum kominn, búinn á því' en ef það er notað um eitthvað annað, svo sem frammistöðu fólks (t.d. listafólks), atburði, aðstæður eða hluti, er merkingin fremur 'lélegur, úreltur, leiðigjarn, búinn að vera' eða eitthvað slíkt – svipað og þreytt er oft notað. Vissulega eru þó engin skörp skil þarna á milli og eins og algengt er með lýsingarorð sem lýsa ástandi fer túlkunin eftir aðstæðum hverju sinni.

„„Það er frekar þrotað bara, ef ég á að segja eins og er“ segir á vef Ríkisútvarpsins 2020 um útgöngubann í covid. Á Vísi 2018 segir: „Víkingar eru í dauðafæri að næla í þriðja sigur sinn í röð er liðið fær hið þrotaða botnlið Keflavíkur í heimsókn.“ Á fótbolti.net 2019 segir: „Hann spilar þrotaðan fótbolta og hefur þrotaða og karakterslausa nærveru.“ Í Kjarnanum 2014 segir: „Nota þrotaðan Samsung Galaxy Young síma.“ Dæmi af twitter: „Þessi leikur hérna í Vesturbænum er gjörsamlega þrotaður“ (2014), „Þetta er þrotaðasti þriðjudagur ever“ (2015), „Ég er svo þrotuð og leiðinleg í dag“ (2015), „Þetta er svo þrotuð umræða finnst mér“ (2016), „Aðeins minni kvíði en ótrúlega þrotuð og þreytt“ (2016), „Það er þrotuð þjónusta!“ (2017).

Lýsingarorð sem enda á -aður eru yfirleitt upphaflega lýsingarháttur þátíðar af sögn, en sögnin þrota er ekki notuð í nútímamáli og hana er hvorki að finna í Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók. Sögnin hefur þó verið til í málinu og er m.a. nefnd í Íslenskri orðsifjabók í merkingunni 'ganga til þurrðar, skorta' og í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 þar sem hún er skýrð 'faa Ende, mangle, fattes' sem merkir u.þ.b. það sama. Þar kemur fram að sögnin tók þolfallsfrumlag – einhvern þrotar eitthvað. Í Ritmálssafni Árnastofnunar eru fjögur dæmi um sögnina, öll frá 16. og 17. öld, og þau örfáu dæmi sem ég fann um hana á tímarit.is virðast flest eða öll vera úr gömlum textum. Hún virðist því með öllu horfin úr málinu.

Þótt lýsingarorðið þrotaður líti út eins og lýsingarháttur þátíðar af þrota er ekki líklegt að það sé myndað af sögn sem varla hefur verið notuð í fleiri aldir. Væntanlega er það fremur leitt af nafnorðinu þrot sem vitanlega er af sömu rót og notað í samböndum eins og komast í þrot og vera að þrotum kominn. Einnig gætu verið tengsl við orðið þrotabú eins og í áðurnefndri orðaskýringu í Fréttablaðinu en ég átta mig ekki á því hversu mikið það er notað í þessari merkingu. Einhver dæmi er þó að finna í Risamálheildinni eins og „Er ég algjört þrotabú ef ég er að pæla í að rölta niður í vinnu og tékka á stemmaranum á fyrsta sumarfrídeginum mínum?“ á twitter 2016. En hvað sem þessu líður er þrotaður ágætt orð og fellur vel að málinu.

Háttanotkun í skilyrðissetningum sem hefjast á ef hefur lengi verið á reiki, enda reglur þar um hvorki einfaldar né skýrar. Í Málfarsbankanum segir: „Í nútíðarsetningum er að jafnaði framsöguháttur: Hann kemur ef hann getur (ekki: „ef hann geti“). Þeir vilja fara ef það er hægt (ekki „ef það sé hægt“). Þegar sagnirnar segja, telja o.fl. koma á undan skilyrðissetningum má nota viðtengingarhátt: Hann segir að þetta versni ef kólni (eða kólnar) í veðri. Hún telur að ef ekki dragi (eða dregur) til tíðinda í kvöld verði ekkert úr þessum áformum.“ Þar sem vísað er til sagna eins og segja og telja er átt við sagnir sem geta tekið með sér skýringarsetningu (að-setningu) með sögn sem verður að vera í viðtengingarhætti, t.d. halda, álíta, vona o.fl.

Þótt það sé ekki sagt berum orðum sést á dæmum Málfarsbankans að viðtengingarháttur er talinn koma til greina ef skilyrðissetningin (ef-setningin) er hluti af skýringarsetningu – þá getur skilyrðissetningin „erft“ viðtengingarháttinn frá skýringarsetningunni („domino effect“ eins og Höskuldur Þráinsson skrifaði einu sinni um). En vegna þess að notkun viðtengingarháttar á eftir ef er háð flóknum skilyrðum (því að skilyrðissetningin sé hluti skýringarsetningar og að skýringarsetningin standi með sögnum tiltekinnar merkingar) og er auk þess valfrjáls jafnvel að þessum skilyrðum uppfylltum er ekki undarlegt að tilbrigði komi upp. Við það bætist að í þátíð er viðtengingarháttur á eftir ef sé viðtengingarháttur í aðalsetningunni – ég kæmi ef ég gæti.

Á tímarit.is má finna dæmi andstæð reglu Málfarsbankans allt frá upphafi 20. aldar. Í Tímariti Hins íslenzka bókmentafélags 1901 segir: „Ef það sé gert, t.d. stungið í blöðruna, svo að hún springi, þá verði nykurinn spakur úr því.“ Í Sameiningunni 1902 segir: „En ef hann sé með, þá sé raunar ekkert á móti.“ Í Ísafold 1910 segir: „Lofar að kalla hann heim, ef hann sé að tala um stjórnmál.“ Í Vísi 1916 segir: „Og ef hann sé nokkuð að læðast um og reyna að koma sér í mjúkinn, þá skulið þér sjá um að hann ekki kembi hærurnar.“ Í Tímanum 1931 segir: „En ef það sé ekki hægt, þá er bylting eina ráðið.“ Í Alþýðublaðinu 1940 segir: „Þeim hlýtur því að sýnast lífið vera gripur, sem sjálfsagt sé að farga, ef það sé mönnum óþægilegt.“

Í Risamálheildinni er töluvert af dæmum af þessu tagi. Í héraðsdómi frá 2013 segir: „Ef það sé réttur skilningur sé stefndi tilbúinn til samninga um það.“ Á vef Ríkisútvarpsins 2010 segir: „Ef það sé hægt hér eigi það að vera hægt annars staðar.“ Á fótbolti.net 2003 segir: „Ef hún sé brotin þá missi hann af næstu þremur vikum með liðinu.“ Í Morgunblaðinu 2005 segir: „Ef þetta sé leyfilegt þá séu hér uppi nýir tímar.“ Í ræðu á Alþingi 1956 segir: „Ef hann sé búinn að vera í tvö ár , þá er sýnilegt, að hann hefur átt í miklum erfiðleikum með að koma húsinu áfram.“ Á Bland.is 2014 segir: „Ef þetta sé vitlaust þá þarftu að leiðrétta.“ Á Hugi.is 2003 segir: „Ef þetta sé rétt þá gat hann borðað fyrstu 70-80 árin sem draugur, sem er rugl.“

Venjulega er viðtengingarháttur tengdur við óvissu og efa, en það er einmitt einkenni á skilyrðissetningum. Ef sagt er við förum núna ef þið eruð tilbúin felst auðvitað í því óvissa um hvort þið eruð tilbúin eða ekki. Það er líka hægt að sleppa tengingunni ef og þá er viðtengingarháttur nauðsynlegur – við förum núna, séuð þið tilbúin. Þegar þetta bætist við þær tiltölulega flóknu reglur sem gilda um háttanotkun í skilyrðissetningum er því engin furða að málnotendur hafi stundum tilhneigingu til að segja við förum núna ef þið séuð tilbúin. Það má meira að segja halda því fram að vegna óvissunnar sé viðtengingarháttur þarna „rökréttari“ en framsöguháttur, þótt hafa verði í huga að málið er ekki alltaf rökrétt og á ekki að vera það.

Ég hef á nokkrum stöðum séð gerðar athugasemdir við að forsetaframbjóðandi skuli hafa sagt „Ef að það sé pólitík að tala fyrir mannréttindum“ í sjónvarpsviðtali nýlega. Mér finnst fráleitt að reka hornin í það – þetta er algengt mál og forseti Íslands á ekki að tala eitthvert dauðhreinsað mál miðað við hundrað ára gamlan málstaðal, heldur það mál sem þjóðin talar. En fleira hangir á spýtunni. Það er oft talað um að viðtengingarháttur eigi í vök að verjast og framsöguháttur sé nú iðulega notaður þar sem hefð er fyrir viðtengingarhætti. En í þessu tilviki er því þveröfugt farið. Sé viðtengingarháttur hafður í skilyrðissetningum eins og þarna eykur það notkun hans og gæti því stuðlað að því að halda í honum lífinu. Það viljum við öll, er það ekki?

Hér var í dag spurt um myndina útvaldur sem er merkt !? í Íslenskri orðabók og vísað á útvalinn, en !? merkir „orð eða málatriði sem ekki nýtur fullrar viðurkenningar, telst ekki gott mál í venjulegu samhengi“. Þó eru tæp 40 dæmi um myndina útvaldur á tímarit.is, það elsta frá 1897, og í Risamálheildinni eru rúm 20 dæmi um hana, öll nema tvö af samfélagsmiðlum. Stofn orðsins er útvalin- en það er almenn regla í málinu (sem vissulega á sér þó undantekningar) að áherslulaust sérhljóð í stofni falli brott á undan l, n og r ef beygingarending hefst á sérhljóði. Þess vegna fáum við t.d. lykli, jötni og hamri en ekki lykil-i, jötun-i og hamar-i í þágufalli eintölu, og lyklar, jötnar og hamrar en ekki lykil-ar, jötun-ar og hamar-ar í nefnifalli fleirtölu.

Í lýsingarorðum og lýsingarháttum sem enda á -in- leiðir þetta brottfall áherslulausa sérhljóðsins i til þess að n-ið stendur næst lokasamhljóði rótarinnar. Í karlkyni eintölu af útvalinn bætist endingin -um við stofninn í þágufalli og eftir brottfall mætti því búast við myndinni útvöln-um þar sem endingin veldur u-hljóðvarpi. En þá bregður svo við að í stað klasans ln kemur ld, og við fáum útvöld-um. Sama gerist í öðrum myndum þar sem brottfall verður – í þolfalli eintölu kvenkyni fáum við ekki útvaln-a heldur útvald-a, í þágufalli eintölu hvorugkyni fáum við útvöld-u, í karlkyni fleirtölu fáum við útvald-ir í nefnifalli og útvald-a í þolfalli, í kvenkyni fleirtölu fáum við útvald-ar í nefnifalli og þolfalli, og í þágufalli fleirtölu allra kynja útvöld-um.

Klasinn ld kemur því fyrir í samtals 10 af 24 myndum í sterku beygingunni (4 föll × 2 tölur × 3 kyn). En auk þess kemur hann fyrir í öllum 24 myndum veiku beygingarinnar því að þar hefst beygingarendingin alltaf á sérhljóði og því verður alltaf brottfall. Sama gildir um allar beygingarmyndir miðstigs og efsta stigs. Því kemur ld fyrir í yfirgnæfandi meirihluta beygingarmynda orðsins, þótt sumar myndanna með lin, þar sem ekki verður brottfall, séu vissulega meðal algengustu mynda orðsins. En vegna þessa mikla fjölda mynda með ld er engin furða að þær smiti út frá sér, ef svo má segja, og til verði ld-myndir í þeim föllum sem hafa lin í hefðbundinni beygingu. Meðal þeirra er myndin útvaldur sem nefnd var í upphafi.

Það er þó ekki bara fjöldi ld-mynda sem þarna skiptir máli – einnig geta verið áhrif frá öðrum orðum sem hafa ld en engin víxl. Út frá því að til fleirtölunnar kaldir og kaldar, margfaldir og margfaldar svarar eintalan kaldur og köld, margfaldur og margföld, mætti álykta að til fleirtölunnar útvaldir og útvaldar svaraði eintalan útvaldur og útvöld. Á tímarit.is eru um 90 dæmi um útvöld, tæp 40 um útvaldri, rúm 30 um útvaldan en mun færri um aðrar óhefðbundnar ld-myndir. Í Risamálheildinni eru 18 dæmi um útvöld og 17 um útvaldan.  Elstu dæmin á tímarit.is eru frá miðri 19. öld og í ljósi aldurs og tíðni beygingarmynda með ld í stað lin finnst mér eðlilegt að líta svo á að beyging með ld í öllum myndum hafi unnið sér hefð í málinu.

Þótt hér hafi eingöngu verið fjallað um beygingu orðsins útvalinn vegna þess að um það var spurt gildir það sama um önnur orð með sambærilegum víxlum – þar koma oft fram myndir með ld í stað mynda með lin, t.d. taldur í stað talinn. En þetta er ekki bundið við l – hliðstæð víxl verða líka í tengslum við brottfall áherslulauss sérhljóðs í sumum orðum þar sem rótin endar á m, eins og taminn – tamd-ir, í stað *tamn-ir; orðum með n, eins og þaninn – þand-ir, í stað *þann-ir; og orðum með r, eins og barinn – barð-ir, í stað *barn-ir. Í þeim orðum eru klasarnir md, nd og rð líka stundum alhæfðir og sagt tamdur í stað taminn, þandur í stað þaninn – og „Barður þræll er mikill maður, því í hans brjósti á frelsið heima“ segir í Íslandsklukkunni.

Þótt það sé miklu sjaldgæfara gerist það líka í sumum orðum að klasinn ln sem verður til við brottfall áherslulauss sérhljóðs helst í öllum beygingarmyndum í stað þess að breytast í ld. „Dagar íslenskukunnáttunnar eru talnir“ var brandari sem gekk fyrir 30 árum eða svo og það eru sex dæmi um talnir í stað taldir á tímarit.is og þrjú um talnar í stað taldar. Í Risamálheildinni eru dæmin mun fleiri – 45 um talnir og 15 um talnar. Einnig eru þar dæmi um barnir og barnar í stað barðir og barðar, tamnir í stað tamdir – og eitt dæmi um útvölnum í stað útvöldum. Út frá því að dæmin í Risamálheildinni eru mun fleiri en á tímarit.is má ímynda sér að þetta færist heldur í vöxt, en það þarf þó að kanna miklu nánar til að fullyrða nokkuð.

Ég var spurður að því hvort ætti að segja beita gagnrýnni hugsun eða gagnrýninni hugsun. Stutta svarið er að hvort tveggja er rétt, en það þarfnast nánari skýringar. Venjuleg mynd þessa lýsingarorðs í nefnifalli eintölu er gagnrýninn í karlkyni eins og gefið er upp í Íslenskri nútímamálsorðabók, gagnrýnin í kvenkyni og gagnrýnið í hvorugkyni. Þágufall eintölu í kvenkyni, eins og í umræddu dæmi, er gagnrýninni. En hins vegar er líka til myndin gagnrýnn í nefnifalli eintölu karlkyn, sem er þá gagnrýn í kvenkyni og gagnrýnt í hvorugkyni, og þágufall eintölu í kvenkyni af þeirri mynd er gagnrýnni. Þessi mynd er þó margfalt sjaldgæfari eins og marka má af því að hana er hvorki að finna í Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók.

Eins og ég hef áður skrifað um var orðið gagnrýni búið til í lok 19. aldar og kom fyrst fram í greininni „Gagnrýni“ í Eimreiðinni 1896. Höfundur hennar er dr. Valtýr Guðmundssyni sem nefnir að íslensku skorti tilfinnanlega „orð yfir það sem á útlendu máli kallast „krítík“ og segir svo: „Þetta virðist oss að mætti kalla á íslenzku gagnrýni og gagnrýninn þann mann, sem sýnt er um að gagnrýna hlutina.“ Lýsingarorðið gagnrýninn kemur fyrst fram þarna, en myndin gagnrýnn er litlu yngri – í Fjallkonunni 1903 segir: „Hann var skarpvitur maður og gagnrýnn í mörgum greinum.“ Í Heimi 1906 segir: „Eg vil benda á að alstaðar á meðal mótmælenda í trúarbragðaheiminum fer nú fram söguleg gagnrýn endurskoðun á kenninga kerfunum.“

Bæði -rýnn og -rýninn eru eðlilegar orðmyndanir af sögninni rýna og koma fyrir í samsetningum í fornu máli – glöggrýnn í Völsunga sögu og fullrýninn í Atlamálum hinum grænlensku. Það er því engin sérstök ástæða til að taka gagnrýninn fram yfir gagnrýnn þótt Valtýr hafi notað þá mynd í grein sinni, en hún hefur samt orðið ofan á eins og áður segir. Frá því er þó mikilvæg undantekning – þágufall og eignarfall eintölu í kvenkyni. Ég skoðaði á tímarit.is og í Risamálheildinni fjölda dæma um nefnifalls- og þágufallsmyndir af bæði gagnrýnin og gagnrýn með átta algengustu kvenkynsnafnorðum sem lýsingarorðin standa með – það eru orðin hugsun, umræða, umfjöllun, afstaða, sýn, úttekt, skoðun og greining.

Á tímarit.is voru dæmin um gagnrýnin hugsun og hin orðin sjö 96% af fjölda dæma um nefnifallið, en gagnrýn hugsun aðeins 4%. Þetta er það sem við er að búast – gagnrýnin er venjulega kvenkynsmyndin en gagrýn sjaldgæf. En í þágufallinu snerist þetta við – þar eru dæmin um gagnrýninni hugsun og hin sjö 42,5% af heildarfjölda dæma en gagnrýnni hugsun 57,5%. Í Risamálheildinni eru samsvarandi hlutföll mjög svipuð – 92,3% á móti 7,7% í nefnifalli en 38,8% á móti 61,2% í þágufalli. Þetta sýnir að málnotendur blanda mjög oft saman beygingu orðanna gagnrýninn og gagnrýnn í kvenkyni eintölu – nota langoftast nefnifallsmynd hins fyrrnefnda en mun frekar þágufallsmynd hins síðarnefnda (og einnig eignarfallsmynd).

Algengasta beygingin í kvenkyni eintölu er því gagnrýnin – gagnrýna – gagnrýnni (í stað gagnrýninni) – gagnrýnnar (í stað gagnrýninnar). Það ýtir sennilega undir þessa beygingu að þolfall beggja orða er eins, gagnrýna. Í gagnrýn bætist þolfallsendingin -a einfaldlega við stofninn gagnrýn og út kemur gagnrýna. Í gagnrýnin er þetta dálítið flóknara. Þegar þolfallsendingin -a bætist við stofninn gagnrýnin- fellur áherslulausa sérhljóðið i brott úr stofninum (gagnrýnin+a > gagnrýnna) og tvöfalt nn styttist í áhersluleysi (gagnrýnna > gagnrýna) – hvort tveggja eru almennar reglur í málinu þannig að þetta er alveg reglulegt en ekki einstakt fyrir þetta orð. Það sem truflar fólk er að bæði gagnrýnin og gagnrýn er til.

Það er ekkert einsdæmi að tvímyndir séu til af orðum og beygingu myndanna blandað saman þannig að regluleg mynd annars orðsins sé notuð í sumum föllum en í öðrum föllum séu notaðar reglulegar myndir hins orðsins. Þekktasta dæmið um þetta er líklega orðið sannleikur sem einnig er til í myndinni sannleiki, en sú mynd er þó nær eingöngu bundin við aukaföllin. Við segjum sannleikurinn er sagna bestur en tæplega sannleikinn er sagna bestur, en aftur á móti segjum við segðu sannleikann en miklu síður segðu sannleikinn – notum sem sé sterka mynd í nefnifallinu en veika í aukaföllum. Þetta gerum við án þess að taka nokkuð eftir því eða það trufli okkur nokkuð – og það er í góðu lagi. Sama máli gegnir með gagnrýninn og gagnrýnn.