Category: Málfar

Í „Málspjalli“ vakti hópverji athygli á orðalagi í dapurlegri frétt Vísis af nauðungarflutningi erlendrar fjölskyldu úr landi, „Taimova þurfti að fara í keisaraskurð til að bera tvíburana“ og sagðist „vona að blaðamaðurinn hafi hlaupið á sig“ þar sem konur fæddu börn jafnvel þótt það væri með keisaraskurði. Þetta orðalag var einnig til umræðu í „Málvöndunarþættinum“ og er svo sem ekki undarlegt, því að það er vissulega mjög óvanalegt í nútímamáli að nota sögnina bera um konur. Við erum vön því hún sé eingöngu notuð þegar ær og kýr eignast afkvæmi, og þá tekur hún með sér andlag í þágufalli en ekki þolfalli eins og þarna – ærin bar tveimur lömbum, kýrin bar rauðum kálfi. En auk þess er andlaginu oft sleppt – kýrin bar í gær.

Þetta þýðir hins vegar ekki að orðalagið í fréttinni sé úr lausu lofti gripið – sögnin bera var nefnilega notuð um konur áður fyrr. Í Stokkhólms Hómilíubókinni frá um 1200 segir: „Óbyrjan bar Jóan.“ Í Norsku Hómilíubókinni frá fyrsta hluta þrettándu aldar segir: „Hún bar drottin vorn.“ Í Maríu sögu segir: „Þann mun hún bera í heim, er leysir alla frá svikum og syndum.“ Í Snorra-Eddu segir: „Hann báru að syni meyjar níu og allar systur“, „Þau áttu sonu átján og voru níu senn bornir“ og „Enn eru fleiri nornir, þær er koma til hvers barns, er borið er“. Sögnin bera var einnig notuð um ær og kýr í fornu máli eins og nú, en stjórnaði þá oftast þolfalli þótt þágufalli bregði fyrir – „síðan á 17. öld oft með afkvæmið í þgf.“ segir í Íslenskri orðabók.

Þótt sjaldgæft sé bregður því líka fyrir í nútímamáli að sögnin bera sé notuð um barnsfæðingar. Í Morgunblaðinu 1920 segir: „það gengur glæpi næst að bera börn í heiminn þar sem þannig er ástatt.“ Í Skírni 1957 segir: „Nína gat ekki borið fleiri börn í heiminn.“ Í Morgunblaðinu 1965 segir: „Til hvers er barn í heiminn borið, ef það þarf svo ungt að falla í valinn?“ Í Morgunblaðinu 1974 segir: „Hún hefur borið 11 börn í heiminn.“ Í Morgunblaðinu 1978 segir: „Ég bar þrjú börn í heiminn fyrir tímann.“ Á Bland.is 2006 segir: „Þú hefur borið 4 börn í heiminn.“ Í Morgunblaðinu 2019 segir: „á allri þessari vinnusömu ævi gekk hún um á fötluðum fæti, bar átta börn í heiminn.“ „Borið er oss barn í nótt“ segir í nýlegri sálmaþýðingu.

Auk þessa má benda á að lýsingarhátturinn borinn merkir 'fæddur' í föstum orðasamböndum eins og borinn og barnfæddur og í heiminn borinn sem bæði eru mjög algeng. Nafnorðið burður sem er leitt af sögninni bera hefur líka merkinguna 'fæðing' í samböndum eins og barnsburður. Það má því renna ýmsum stoðum undir orðalagið í áðurnefndri frétt Vísis og hæpið að halda því fram að það sé rangt þótt vissulega sé ekki óeðlilegt að það komi mörgum spánskt fyrir sjónir. Hitt er annað mál að það má alveg velta því fyrir sér hvort heppilegt sé að nota orðalag sem búast má við að sé flestum lesendum framandi, enda þótt það styðjist við forna hefð. Í þessu tilviki dregur óvenjulegt orðalag athyglina kannski frá efni fréttarinnar.

Fjölgun fólks af erlendum uppruna undanfarinn áratug á sér ekki fordæmi. Fyrir áratug voru erlendir ríkisborgarar um 10% íbúa en eru nú um 20%, og um fjórðungur fólks á vinnumarkaði er af erlendum uppruna. Í skýrslu OECD um málefni innflytjenda á Íslandi sem birt var fyrir ári kom fram að hlutfall innflytjenda í ríkjum OECD sem telja sig hafa sæmilega færni í tungumáli landsins þar sem þeir búa er hvergi lægra en á Íslandi. Hér er það innan við 20%, en á bilinu 45-60% annars staðar á Norðurlöndum – meðaltalið í ríkjum OECD er tæp 60%. Þetta endurspeglar það að fjárveitingar á hvern innflytjanda til kennslu íslensku sem annars máls eru ekki nema brot af því sem önnur Norðurlönd verja til kennslu í þjóðtungum sínum.

Innflytjendur hafa átt stóran þátt í hagvextinum undanfarin ár og halda í raun uppi heilum atvinnugreinum eins og ferðaþjónustu og byggingariðnaði, og þeim fer einnig ört fjölgandi í heilbrigðiskerfinu. En margir þeirra búa yfir fjölbreyttri menntun og þekkingu sem nýtist ekki sem skyldi, ekki síst vegna takmarkaðrar íslenskukunnáttu þeirra. Þeir festast því iðulega í láglaunastörfum þar sem vinnutími er langur og þeir hafa fyrst og fremst samskipti við aðra innflytjendur og fá því lítil tækifæri til að læra íslensku. Skortur á íslenskukunnáttu hamlar einnig þátttöku innflytjenda í lýðræðislegri umræðu og kosningaþátttaka þeirra er mun minni en innfæddra. Börn innflytjenda eru enn fremur í meiri hættu að falla brott úr skólum.

En takmörkuð íslenskukunnátta innflytjenda bitnar ekki einungis á þeim sjálfum, heldur hefur einnig margvísleg áhrif á innfædda Íslendinga og samfélagið í heild. Fjöldi innflytjenda í ýmiss konar þjónustustörfum, svo sem við afgreiðslu í veitingahúsum og verslunum, veldur því að víða getur verið erfitt að fá þjónustu á íslensku. Við þurfum á þessu fólki að halda, og það hefur verið ráðið til starfa án þess að gerðar væru kröfur um íslenskukunnáttu, en skiljanlega veldur þetta stundum pirringi hjá viðskiptavinum sem telja sig – með réttu – eiga að geta fengið þjónustu á þjóðtungu og opinberu tungumáli landsins. Þetta er óheppilegt vegna þess að hætta er á að pirringurinn bitni á starfsfólkinu og leiði jafnvel til útlendingaandúðar þegar verst lætur.

Þá eru ónefnd þau áhrif sem það hefur á íslenskuna og framtíð hennar að umtalsverður hluti íbúa landsins hefur hana ekki á valdi sínu. Nú þegar er fjórðungur fólks á vinnumarkaði af erlendum uppruna eins og áður segir, og því hefur verið spáð að um miðja öldina gæti hlutfallið verið orðið helmingur. Fæstir innflytjendur eiga ensku að móðurmáli en reynslan sýnir að þeir læra (ófullkomna) ensku eftir að þeir koma til landsins og nota hana sem samskiptamál við innfædda, og einnig í samskiptum við aðra innflytjendur af ólíku þjóðerni. Ef bjöguð enska dugir til daglegra nota er lítil hvatning til að læra íslensku. Hlutverk hennar sem samskiptamáls verður því sífellt minna og ef ekkert er að gert er hætta á að hún verði undir í atvinnulífinu.

Verði ekkert gert til að auka íslenskukunnáttu innflytjenda stefnir því í óefni – fyrir fólkið sjálft, fyrir samfélagið, og fyrir íslenskuna. Það eru allar líkur á að innflytjendum haldi áfram að fjölga, og jafnvel þótt fjölgunin stöðvaðist er fæst af því fólki sem hingað er komið á leið burt. Meginhluti þess stóra hóps hefur lítið vald á íslensku og eftir því sem fólkið dvelur hér lengur án þess að læra málið minnka líkurnar á að það geri það nokkurn tíma. En jafnframt aukast líkurnar á að hér verði til einangruð samfélög innflytjenda þar sem íslenska er lítið notuð og í raun óþörf – samfélög sem einkennast af lágum launum og lítilli menntun. Við höfum ýmis dæmi frá grannlöndunum sem sýna okkur hvílík óheillaþróun slíkt væri fyrir íslenskt samfélag.

Það er þess vegna allra hagur að gert verði átak í kennslu íslensku sem annars máls. Fólkið sjálft verður hreyfanlegra á vinnumarkaði og hefur möguleika á að vinna sig upp í starfi, á auðveldara með að liðsinna börnum sínum við nám, og getur tekið meiri þátt í hvers kyns félagsstarfi og lýðræðislegri umræðu. Atvinnulífið fær hæfara starfsfólk sem á auðveldara með margs konar samskipti og nýtir betur kunnáttu sína og þekkingu, og verður þar með ánægðara í starfi. Innfæddir Íslendingar munu geta notað móðurmálið við margvíslegar aðstæður þar sem nú verður iðulega að nota ensku. Síðast en ekki síst blómstrar íslenskan vegna þess að notendum hennar fjölgar og notkunarsvið hennar stækkar í stað þess að skreppa saman.

Áhrif ensku á íslensku fara vaxandi og koma fram á ýmsan hátt. Stundum birtast þau í því að enska kemur beinlínis í stað íslensku, svo sem á skiltum, í auglýsingum, í heitum staða og viðburða o.s.frv., eða jafnvel sem vinnu- og samskiptatungumál. Einnig er mikið um að ensk orð séu tekin inn í málið, stundum alveg óbreytt með enskum framburði og stafsetningu en stundum meira og minna aðlöguð íslenskum framburði, beygingakerfi og rithætti. Hvort tveggja er augljóst og yfirleitt auðvelt að varast – ef við viljum. En lúmskustu áhrifin felast í því þegar ensk orðasambönd eru þýdd orðrétt á íslensku, með íslenskum orðum – bara öðrum orðum en venja er að nota í viðkomandi merkingu. Þetta getur verið býsna erfitt að varast.

Eitt slíkt dæmi er sambandið brotin enska sem nú er stundum notað um það sem heitir broken English á ensku. Elsta dæmi sem ég finn um það er frá 1905, „„Hvað gengur að þér, drengur minn,“ sagði ég á brotinni ensku“ í tímaritinu Freyju sem var gefið út í Kanada. En síðan finn ég ekki dæmi fyrr en í Alþýðublaðinu 1991: „„Hér verður bylting“, tautaði þjónninn á brotinni ensku.“ Í Degi 2000 segir: „Það tók mig dálítinn tíma að finna hvar hann ætti að liggja, en ákvað á endanum að hann ætti að tala brotna ensku.“ Í Morgunblaðinu 2000 segir: „Ég minnist þess jafnframt að hafa sem lítill drengur gengið um í garðinum heima og talað brotna ensku upphátt.“ Dæmum fer svo fjölgandi eftir aldamótin, og í Risamálheildinni eru 25 dæmi um sambandið.

Í „Sandkorni“ DV 2008 segir: „Í vikunni gaf Bjartur út bókina Ludmila's Broken English eftir DBC Pierre. […] [Í]slenskur titill bókarinnar er breytilegur eftir því hvort skoðuð er kápa bókarinnar, hlífðarkápa eða títilsíða. Hann er ýmist Brotin enska Lúdmílu eða Bjöguð enska Lúdmílu.“ Þetta skýrist í pistli Þrastar Helgasonar í Lesbók Morgunblaðsins skömmu síðar: „Í grein um bókina Bjöguð enska Lúdmílu eftir DBC Pierre í Lesbók 3. maí sl. er hún sögð bera titilinn Brotin enska Lúdmílu. Þessi titill er ekki frá þýðandanum Árna Óskarssyni kominn, heldur varð til vegna mistaka við útgáfu bókarinnar. Mistökin uppgötvuðust ekki fyrr en bókin hafði verið prentuð og brá útgáfan þá á það ráð að prenta lausa kápu með hinum rétta titli.“

Þarna rekst á hefðbundið og enskt orðalag og greinilegt að máltilfinning þeirra sem komu að útgáfu bókarinnar hefur verið mismunandi. Orðalagið bjöguð enska hefur verið algengt síðan á nítjándu öld – í Lögbergi 1888 segir: „Við töluðum dálítið saman, því að hann gat talað bjagaða ensku.“ Alls er hátt á sjötta hundrað dæma um bjagaða ensku á tímarit.is, og tæp þrjú hundruð í Risamálheildinni. Á tímarit.is er líka fjöldi dæma um bjagaða íslensku, bjagaða dönsku, bjagaða frönsku, bjagaða þýsku o.fl., en engin dæmi um brotinn með öðrum tungumálaheitum en ensku, fyrir utan fjögur um brotna íslensku. Það er því ljóst að bjöguð enska er enn hið venjulega orðalag um þessa merkingu þrátt fyrir að sambandið brotin enska sæki á.

Hliðstæðum dæmum um beinþýdd ensk orðasambönd fer ört fjölgandi og ástæðulaust að tína til dæmi hér. Það má vissulega segja að þetta sé meinlaust að því leyti að orðin eru auðvitað íslensk, og sannarlega hafa beinþýdd erlend sambönd streymt inn í málið á öllum tímum, áður fyrst og fremst úr dönsku, og eru miklu fleiri en við áttum okkur á. Ég ætla ekki að leggja til að fólk forðist að tala um brotna ensku – það samband er komið inn í málið og tæpast á útleið. En mér finnst samt skipta máli að við vitum af því að það er hægt – og venja – að orða þetta öðruvísi. Aðalástæðan fyrir því að ég geld varhug við straumi enskættaðra orðasambanda inn í málið er ekki samböndin sjálf, heldur að þau benda til að fólk þekki ekki hefðbundið orðalag.

Fyrir nokkrum dögum fór í loftið nýr fjölmiðill, TV1 Magazine, sem Þorsteinn J. Vilhjálmsson stendur að. Í viðtali við Þorstein á vef Ríkisútvarpsins kemur fram að hann telur „mögulegt að nafn miðilsins komi einhverjum spánskt fyrir sjónir“ en slær það út af borðinu: „„Þetta er íslenskur fjölmiðill en um leið hugsa ég að við séum í samkeppni við aðra fjölmiðla í heiminum,“ segir Þorsteinn og nefnir Politiken í Danmörku, Times á Englandi eða New York Times í Norður-Ameríku.“ Það er metnaðarfullt en í góðu lagi að telja sig vera í samkeppni við þessa miðla en vegna þess að efni miðilsins er allt á íslensku hlýtur sú samkeppni eingöngu að vera um íslenska fjölmiðlaneytendur og því óþarfi að höfða til annarra með ensku nafni.

Þorsteinn bætir við: „Mér finnst TV1 Magazine alveg jafn gott nafn og Eimreiðin eða Ísafold en það er efnið sjálft sem skiptir öllu máli.“ Það er reyndar ekki bara nafnið sem er á ensku – valmöguleikarnir á síðunni eru nefnilega „TV“, „Radio“, „Magazine“, og svo af einhverjum ástæðum ekki „About us“ heldur „Um okkur“ sem er eiginlega dálítið stílbrot. En það er reyndar ekki rétt að efnið skipti öllu máli og ég hef enga trú á því að Þorsteinn meini það bókstaflega. Nafnið skiptir auðvitað heilmiklu máli líka – það er vörumerki miðilsins og það hlýtur að vera einhver ástæða fyrir því að það er valið, einhver hugsun á bak við það. Og það hlýtur að vera einhver ástæða fyrir því að valið er að hafa heiti íslensks fjölmiðils á ensku en ekki íslensku.

Það liggur auðvitað beint við að álykta að ástæðan sé sú sama og oftast er fyrir enskum heitum á íslenskum fyrirbærum, hvort sem það eru veitingastaðir, viðburðir, fjölmiðlar eða eitthvað annað – sem sé sú að íslenskan er hallærisleg, gamaldags og ósöluvænleg að mati þeirra sem velja heitin. Til að eitthvað veki athygli, til að það höfði til nútímafólks, og síðast en ekki síst til að það seljist, þarf það að heita ensku nafni – eða hvað? Er þetta kannski bara tilfinning þeirra sem velja nöfnin sem á sér ekki stoð í raunveruleikanum? Ég veit ekki til þess að afstaða almennra málnotenda og neytenda til íslenskra og enskra heita hafi verið könnuð. Er það tilfellið að fólk velji fremur vöru eða afþreyingu sem heitir ensku nafni – eða er það bara ímyndun?

En hvort sem um er að ræða ímyndun eða ekki er ljóst að það vinnur gegn íslenskunni að gefa fyrirbærum ensk heiti án þess að gildar ástæður séu fyrir því. Í þessu tilviki er ekki einu sinni hægt að bera fyrir sig þá skýringu sem veitingastaðir og viðburðahaldarar nota oft, að verið sé að höfða til ferðafólks og innflytjenda sem ekki skilji íslensku. Ég veit að Þorsteinn J. Vilhjálmsson er góður fjölmiðlamaður og mér líst vel á þennan miðil, en þeim mun dapurlegra finnst mér nafn hans. Ég veit að mörgum finnst það smámunasemi að amast við enskum heitum á ýmsum íslenskum fyrirbærum og telja þau ekki hafa nein áhrif á stöðu og framtíð íslenskunnar – ekki frekar en ensk skilti, auglýsingar, merkingar, matseðlar og annað slíkt. En það er rangt.

Eins og ég hef sagt ótal sinnum hefur þetta miklu meiri áhrif á málið og framtíð þess en við áttum okkur á í fljótu bragði. Þau áhrif eru ekki bein nema að takmörkuðu leyti en óbeinu áhrifin á (ómeðvituð) viðhorf okkar og hugmyndir eru miklu meiri og lúmskari. Þau koma bæði fram í því að óþörf enskunotkun skapar þá ímynd íslenskunnar í huga okkar að hún henti ekki, eigi ekki við, eða dugi ekki við tilteknar aðstæður, og einnig í því að hún gerir okkur ónæm fyrir enskunni, lætur okkur hætta að taka eftir henni og finnast eðlilegt að hún sé notuð í stað íslensku við ýmsar aðstæður og ryður henni þannig braut inn á sífellt fleiri svið. Slík þróun dregur smátt og smátt úr viðnámsþrótti íslenskunnar og veikir hana. Það endar ekki vel.

Eitt af því sem grefur undan íslenskunni um þessar mundir er sívaxandi óþörf og ástæðulaus enskunotkun á ýmsum sviðum, svo sem í hvers kyns merkingum, auglýsingum, skiltum o.fl. Þetta var til umræðu á málræktarþingi í gær og er meðal þess sem tekið er fyrir í ályktun Íslenskrar málnefndar um stöðu íslenskunnar árið 2025. Þessi óþarfa enska hefur kannski ekki svo mikil bein áhrif á tungumálið þótt erfitt sé að fullyrða nokkuð um það, en óbeinu áhrifin eru þeim mun meiri og alvarlegri. Það eru áhrifin sem þessi enskunotkun hefur á hugarfar okkar. Við hættum að kippa okkur upp við það þótt ýmislegt sem gæti verið á íslensku sé á ensku, hættum að taka eftir því, en það síast samt inn í okkur og ryður enskunni braut inn á önnur svið.

Óþörf enskunotkun er sérstaklega alvarleg hjá þeim sem ættu að standa vörð um íslenskuna. Í fyrstu grein Laga um stöðu íslenskrar tungu og íslensks táknmáls frá 2011 segir „Íslenska er þjóðtunga Íslendinga og opinbert mál á Íslandi“, og í 8. grein laganna segir „Íslenska er mál Alþingis, dómstóla, stjórnvalda, jafnt ríkis sem sveitarfélaga, skóla á öllum skólastigum […]“. Háskóli Íslands ætti að hafa sérstakar skyldur við íslenskuna og í málstefnu skólans segir líka: „Háskólanum ber því rík skylda til að stuðla að viðgangi íslenskrar tungu […]. Talmál og ritmál Háskólans er íslenska, jafnt í kennslu, rannsóknum og stjórnsýslu. Íslenska er því sjálfgefið tungumál í öllu starfi skólans og notuð nema sérstakar ástæður séu til annars.“

Þess vegna brá mér þegar ég fór að skoða dagskrá Menntakviku, sem er árleg ráðstefna Menntavísindasviðs Háskóla Íslands og verður haldin fyrstu helgi í október. Dagskráin er mjög metnaðarfull og þar er á fimmta tug málstofa um fjölbreytileg efni. Málstofurnar eru allar á íslensku nema þrjár – en samt sem áður er öll dagskrárumgjörðin á ensku. Þar eru orð eins og Program, Titles, Participants, Topics, Presentation types, Chair, submissions in this session o.fl. Nú er mér ljóst að þarna er verið að nota erlendan hugbúnað sem væntanlega er ekki í boði á íslensku. Slíkt er ekkert óeðlilegt ef um er að ræða alþjóðlega ráðstefnu, og einnig getur verið eðlilegt að nota þetta innanhúss sem vinnuumhverfi við gerð dagskrárinnar.

En þegar dagskráin er birt almenningi er þetta vitanlega óboðlegt. Ráðstefnan er öllum opin, fer að langmestu leyti fram á íslensku, langflestir fyrirlesarar eru íslenskir, og búast má við að nær allir ráðstefnugestir séu íslenskir eða skilji a.m.k. íslensku. Þess vegna er skýlaus krafa að dagskráin sé birt í íslensku umhverfi, enda þótt hún sé unnin í hugbúnaði á ensku – birting dagskrár á ensku getur ekki fallið undir klausuna „nema sérstakar ástæður séu til annars“ í málstefnu Háskólans. Mér dettur auðvitað ekki í hug að „einbeittur brotavilji“ liggi þarna að baki – þetta er dæmigert hugsunarleysi og skilningsleysi á að svona hlutir skipta máli. Ég hef skrifað Háskólanum og gert athugasemdir við þetta, en ekki fengið nein viðbrögð.

Í „Málvöndunarþættinum“ var nýlega spurt um orðmyndina svefniherbergi sem fyrirspyrjandi sagðist oft heyra fólk segja, og velti fyrir sér hvernig stæði á þessu auka-i inni í miðju orði. Í umræðum var nefnt að þessi mynd hefði verið algeng „í gamla daga“. Ég finn nokkuð á annan tug dæma um hana á tímarit.is fram að síðustu aldamótum, það elsta frá 1957 (flest dæmin sem koma þar upp í leit eru skönnunarvillur) en eftir það verður hún mjög algeng. Að vísu þarf að taka tíðninni á tímarit.is með fyrirvara vegna þess að þetta orð kemur langoftast fyrir í fasteignaauglýsingum sem eru endurbirtar margsinnis. En myndin er þó ekki bundin við auglýsingar – um 180 dæmi eru um hana í Risamálheildinni, nær öll af samfélagsmiðlum.

En einnig er slæðingur af dæmum um svefnerbergi, án h, á tímarit.is – að vísu langflest úr margendurbirtum fasteignaauglýsingum frá fyrsta áratug þessarar aldar. Í Risamálheildinni er á annan tug dæma af samfélagsmiðlum um þessa mynd. Bæði á tímarit.is og í Risamálheildinni er einnig að finna fáein dæmi um myndina svefnbergi, og í Risamálheildinni eru einnig nokkur dæmi af Bland.is um svefnibergi, þar á meðal tvö þar sem augljóslega er verið að vekja athygli á þessari mynd – annað frá 2009, „Hahahaha svefnibergi er best!“ og hitt frá 2013, „og mamma segir svefnibergi þegar hún talar um svefnherbergi“. Í umræðu í „Málvöndunarþættinum“ sagði einn þátttakandi: „Annars heyri ég fyrir mér svefnibergi þegar ég hugsa tilbaka.“

Í umræðunni var bent á að tengihljóðin eða tengistafirnir a, i, u eru oft notuð í samsettum orðum til að brjóta upp samhljóðaklasa – eins og vissulega er í svefnherbergi. Það er alveg hugsanlegt að myndin svefniherbergi hafi orðið til við slíkt innskot, en mér finnst þetta samt ekki dæmigert orð fyrir þá orðmyndun. Í samsettum orðum þar sem seinni liður hefst á h fellur það hljóð nefnilega iðulega brott í framburði – venjulegur framburður á eldhús er t.d. eldús. Sama gildir um svefnherbergi – algengur framburður á því er svefnerbergi. En þegar h fellur brott er ekki lengur neinn samhljóðaklasi sem þarf að einfalda og því eru ekki neinar forsendur fyrir innskotshljóði. Það eru líka engin dæmi um t.d. eldahús eða eitthvað slíkt.

Þótt meginskilin í orðinu séu í svefn og herbergi er það ævinlega borið fram með aukaáherslu á -bergi, en annað atkvæðið, -her-, er áherslulaust enda þótt það sé fyrsta atkvæði í seinni lið orðsins. Vegna þessa áhersluleysis verður framburður þess oft óskýr – h fellur iðulega brott eins og áður segir, og r jafnvel líka. Þá er eingöngu e eftir af orðhlutanum -her- og e í áhersluleysi nálgast oft i enda er i dæmigert áherslulaust sérhljóð en e ekki. Framburðurinn verður þá oft eitthvað í líkingu við svefnibergi þótt sérhljóðið sé sennilega sjaldnast skýrt i heldur einhvers konar óákveðið sérhljóð (táknað [ə] í alþjóðlega hljóðritunarkerfinu). En vegna þess að við erum svo bundin við stafsetninguna tökum við sennilega sjaldnast eftir þessu.

Myndirnar svefnerbergi og svefnibergi eiga sér sem sagt eðlilegar skýringar. Myndin svefnbergi endurspeglar hugsanlega framburð sem er svo hraður eða óskýr að liðurinn -her- fellur (nær) alveg brott. Þá er eftir myndin sem byrjað var á – svefniherbergi. Þar gæti vissulega verið um að ræða innskot tengihljóðs, en mér finnst líka hugsanlegt að þetta sé einhvers konar blendingsmynd. Fólk heyrir svefnibergi sem er algengur framburður eins og áður segir (og e.t.v. sá algengasti í óformlegu tali) og telur því að fyrri hluti orðsins eigi að vera svefni- en þekkir hins vegar úr ritmynd orðsins að þar á að vera -her- og skrifar þess vegna svefniherbergi sem er þá einhvers konar sambland af framburðarmynd og ritmynd. En þetta er bara tilgáta.

Í skýrslu OECD um málefni innflytjenda á Íslandi sem birt var fyrir ári kom fram að hlutfall innflytjenda í ríkjum OECD sem telja sig hafa sæmilega færni í tungumáli landsins þar sem þeir búa er hvergi lægra en á Íslandi – innan við 20%, en tæp 45% í Finnlandi, tæp 50% í Danmörku, um 55% í Noregi og um 60% í Svíþjóð, en meðaltalið í ríkjum OECD er tæp 60%. Þetta er vitaskuld óviðunandi með öllu en endurspeglar það að fjárveitingar til kennslu íslensku sem annars máls (miðað við fjölda innflytjenda) eru ekki nema brot af því sem önnur Norðurlönd verja til kennslu í þjóðtungum sínum. Í skýrslunni er hvatt til þess að opinberar fjárveitingar til íslenskukennslu innflytjenda verði stórhækkaðar og umfang kennslunnar aukið, sem og gæði.

Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar frá 21. desember 2024 segir m.a.: „Ríkisstjórnin mun hlúa að íslenskri tungu og menningararfi þjóðarinnar [...]“, „Lögð verður áhersla á íslenskukennslu […].“ „Styðja þarf skólakerfið til að […] tryggja inngildingu barna sem ekki hafa íslensku að móðurmáli […]“ og „[I]nnflytjendur fái tækifæri til að læra íslensku og taka virkan þátt í samfélaginu.“ Þess hefði mátt vænta að þessara markmiða sæi stað í fyrsta fjárlagafrumvarpi ríkisstjórnarinnar og aukið væri myndarlega við fé til kennslu í íslensku sem öðru máli, í samræmi við tillögur í áðurnefndri skýrslu OECD. En því er ekki að heilsa – þvert á móti. Samkvæmt frumvarpinu mun fé til kennslunnar minnka verulega í stað þess að aukast.

Þetta kemur skýrast fram í lið 22.20, „Framhaldsfræðsla og menntun óflokkuð á skólastig“. Undir þeim lið sagði í fjárlögum þessa árs: „Fjárheimild málaflokksins er aukin tímabundið um 250 m.kr. til eflingar íslenskukennslu fyrir útlendinga.“ En í nýja frumvarpinu segir: „Fjárheimild málaflokksins lækkar um 250 m.kr. vegna tímabundinna verkefna sem falla niður.“ Ekki kemur fram hver þessi tímabundnu verkefni séu en augljóst er að það er áðurnefnd aukning – liðurinn „Íslenskukennsla fyrir útlendinga“ lækkar úr 564,4 milljónum króna í 360,7 milljónir króna. Þótt fjárveitingin á þessu ári hafi verið „tímabundin“ er verkefnið það vitaskuld ekki – útlendingum á Íslandi hefur ekki fækkað og það er ekki búið að kenna þeim íslensku.

Undir lið 29.70, „Málefni innflytjenda og flóttamanna“ segir: „Fjárheimild málaflokksins lækkar um 150 m.kr. Um er að ræða tímabundna fjárheimild vegna aðgerðaáætlunar um inngildingu innflytjenda og flóttamanna sem fellur nú niður.“ Þegar þessar 150 milljónir komu inn í fjárlögum þessa árs var það til að hrinda í framkvæmd aðgerðaáætlun fyrri ríkisstjórnar um inngildingu innflytjenda og flóttafólks í íslenskt samfélag. Vitanlega gerist slíkt ekki á einu ári og þess vegna fráleitt að fjárveitingin haldist ekki áfram. Vissulega tók þessi aðgerðaáætlun til margra þátta og óvíst að mikið af því fé sem ætlað var til hennar hafi farið beinlínis í íslenskukennslu, en hvers kyns aðrar aðgerðir til inngildingar styrkja líka íslenskuna.

Nú eru rúmlega áttatíu þúsund erlendir ríkisborgarar á Íslandi og hefur fjölgað um þrjátíu þúsund á fimm árum og um fimmtán þúsund síðustu tvö og hálft ár. Íslenskukennsla og inngilding þessa fjölda er ekkert áhlaupaverk sem hægt er að afgreiða á einu ári eins og öllum sem hafa snefil af þekkingu og skilningi á tungumálanámi hlýtur að vera ljóst. Að læra nýtt tungumál er langtímaverkefni, ekki síst fyrir fólk sem er í fullri vinnu eins og þorri innflytjenda er. Þess vegna er dapurleg skammsýni hjá stjórnvöldum að stórlækka framlög til íslenskukennslu og inngildingar og furðulegt skilningsleysi að halda að tímabundin framlög til eins árs hafi leyst vandann. Ég hef miklar áhyggjur af því að stjórnmálafólk átti sig ekki á þessu.

Það er nokkuð ljóst að fólki með annað móðurmál en íslensku mun enn fara fjölgandi á næstu áratugum. Atvinnurekendur kalla eftir meira vinnuafli – fjórðungur fólks á vinnumarkaði er nú af erlendum uppruna og því hefur verið spáð að eftir 20-30 ár verði hlutfallið allt að helmingur. Þótt þessir innflytjendur eigi fæstir ensku að móðurmáli er enskan samskiptamál milli okkar og þeirra, og einnig innbyrðis milli fólks af mismunandi þjóðernum. Hlutfall enskunotkunar á móti íslenskunotkun hlýtur því að fara hækkandi og ef ekkert verður að gert er alls ekki óhugsandi, og jafnvel líklegt, að um miðja þessa öld muni enska hafa tekið við af íslensku sem aðalsamskiptamálið í atvinnulífi landsins. Það væri þróun sem erfitt yrði að snúa við.

Íslenskukennsla innflytjenda er verkefni sem við höfum lengi vanrækt. Að sumu leyti er það skiljanlegt – fjölgun innflytjenda hefur verið svo ör að kerfið var gersamlega óviðbúið og vanbúið til að takast á við hana, bæði á þessu sviði og öðrum. Það er veruleg hætta á að hér verði til – og eru kannski þegar orðin til – heil samfélög þar sem íslenska er lítið sem ekkert notuð, þar sem fólk er fast í láglaunastörfum, og þar sem brottfall barna úr skólum er mjög hátt. Við það bætist að fólk sem ekki hefur íslensku á valdi sínu á þess lítinn kost að taka þátt í lýðræðislegri samfélagsumræðu og kosningaþátttaka þess er lítil. Það ætti ekki að þurfa að benda á eða útskýra hversu alvarlegt það er fyrir íslenskt samfélag og lýðræði í landinu.

En því lengur sem við bíðum með að takast á við verkefnið af alvöru, þeim mun óviðráðanlegra verður það – og því alvarlegri verða afleiðingarnar, bæði fyrir fólkið sjálft, íslenskt samfélag, og íslenska tungu. Við þurfum að verja miklu meira fé til þess að gera íslenskuna að sameign allra sem hér búa þannig að hún geti áfram verið burðarás samfélagsins. Ég treysti því að í meðförum Alþingis verði sú aðför að íslenskukennslu sem felst í fjárlagafrumvarpinu stöðvuð og í stað áformaðs niðurskurðar verði fjárveitingar auknar myndarlega þannig að við förum að greiða inn á þá innviðaskuld við íslenskuna sem hefur myndast á undanförnum árum og er ekki síður alvarleg en innviðaskuldir á öðrum sviðum. Að öðrum kosti erum við á hættulegri braut.

Í fyrirsögn á Vísi í morgun stóð „Upplifir að þau hafi verið lögð í gildru“ og í fréttinni sagði: „Íslenskur fjölskyldufaðir segir að Útlendingastofnun hafi lagt hann og eiginkonu hans í gildru með misvísandi ráðleggingum.“ Ég staldraði við orðalagið leggja í gildru en seinna í fréttinni segir reyndar „Hann segir að það hafi verið líkt og ætlunin hafi verið að plata þau, leiða þau í gildru“ – sem er hið venjulega orðalag. Í dálknum „Málið“ í Morgunblaðinu 2020 segir: „Maður var sagður hafa verið „lagður í gildru“. Trúlega hefur hann verið leiddur í gildru (eins og á glapstigu t.d.). Þeir sem hafa fyrir því að leggja gildru fyrir mann ætlast eðlilega til einhvers á móti. Gildran hafði verið lögð fyrir manninn. Þá er lágmark að hann gangi í hana sjálfur.“

Úr því að ástæða þótti til að fjalla um þetta í „Málinu“ fyrir fimm árum er ljóst að dæmið úr Vísi hér að framan er ekki einsdæmi og ég finn fáein önnur á netinu, það elsta í DV 2005: „Saklausi kórdrengurinn hann Cristiano lagður í gildru.“ Á Bland.is 2005 segir: „þá getur þú líka prófað að leggja hann í gildru.“ Á Hugi.is 2006 segir: „þá myndi hann leiða þau á einhvern stað, […] þéttan gróður þar sem auðvelt væri að leggja þau í gildru.“ Á Bland.is 2007 segir: „Það er verið að leggja barnaníðinga í gildru á netinu.“ Á Twitter 2021 segir: „Var Eiður lagður í gildru af fólki sem vildi hann út?“ Í frétt á Vísi 2016 segir bæði „Lögreglan í Saugerties í New York ríki lagði gildru fyrir hana“ og „einn þeirra hafi verið sendur til að leggja hana í gildru“.

Í sambandinu leggja í gildru blandast sem sé saman tvö gömul og vel þekkt orðasambönd, leiða í gildru og leggja gildru fyrir. Það er í sjálfu sér skiljanlegt – sagnirnar leggja og leiða eru hljóðfræðilega svipaðar og auk þess gæti verið um að ræða áhrif frá sambandinu leggja í einelti sem segja má að sé merkingalega hliðstætt. En þótt ýmis dæmi séu um svipaða blöndun orðasambanda og hún sé oftast meinlítil er samt ástæða til að vekja athygli á henni og vinna gegn henni meðan þess er kostur. Í þessu tilviki virðist blöndunin hvorki vera gömul í málinu né algeng þannig að möguleiki ætti að vera að kveða hana niður. Það er alltaf æskilegt að halda sig við málhefð ef þess er kostur, nema ríkar ástæður séu til annars – sem er ekki í þessu tilviki.

Í gær hnaut ég um setninguna „Nýmálað hús Myndlistarskólans í Reykjavík á horni Rauðarárstígar og Laugavegs hefur vakið athygli fyrir litadýrð“ í frétt á vef Ríkisútvarpsins. Nú hefur fréttinni reyndar verið breytt þannig að í staðinn fyrir „á horni Rauðarárstígar og Laugavegs“ stendur „á horni Rauðarárstígs og Laugavegar“ – eignarfallsendingunum -s og -ar hefur sem sé verið víxlað og eru nú í samræmi við það sem venjulega hefur verið kennt. Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er eingöngu gefið eignarfallið Rauðarárstígs en hins vegar bæði Laugavegs og Laugavegar. Í athugasemd við síðarnefnda orðið segir: „Upprunalegt eignarfall af orðinu vegur er vegar en eignarfallinu vegs bregður einnig fyrir.“

Í Alþýðublaðinu 1954 segir Sveinbjörn Sigurjónsson: „Laugavegs er rangt, því að ef. af orðinu vegur í merkingunni leið er yfirleitt vegar, ekki vegs.“ Í Málfarsbankanum segir: „Vegar er eignarfall af vegur þegar orðið merkir: leið o.s.frv. […] Samt sem áður getur vegs komið fyrir í samsetningum á borð við heitið Laugavegsapótek.“ Í ritdómi í Íslandi 1929 segir: „Laugavegs Apóthek […] þýðir á íslenzku Lyfjabúð Laugavegar“. Það er vel þekkt að orð hafa oft aðra eignarfallsmynd í samsetningum en ein og sér, en myndin Laugavegs á sér einnig langa hefð utan samsetninga. Um hana eru hátt í tuttugu þúsund dæmi á tímarit.is, þau elstu frá því fyrir 1900 – en dæmin um „réttu“ myndina Laugavegar eru ekki nema rétt á fjórða þúsund.

Eignarfallið vegs í merkingunni 'leið' kemur reyndar fyrir þegar í Reykjahólabók frá fyrri hluta sextándu aldar, og vegna aldurs og tíðni er ljóst að Laugavegs hlýtur að teljast rétt. Eignarfallið (Rauðarár)stígar hefur hins vegar allt aðra stöðu en er þó ekki einsdæmi. Í Morgunblaðinu 1940 segir: „Laugarnessókn, austan Rauðarárstígar.“ Í Tímanum 1979 segir: „Í fyrrakvöld var ekið á fullorðna konu á mótum Skúlagötu og Rauðarárstígar.“ Í Morgunblaðinu 1998 segir: „Á horni Njálsgötu og Rauðarárstígar.“ Það má líka finna myndirnar Laugavegs og Rauðarárstígar á síðunni frostiberg í texta frá 2016 við mynd af húsinu sem vísað var til í áðurnefndri frétt Ríkisútvarpsins: „Stórhýsi Egils Vilhjálmssonar, á horni Laugavegs og Rauðarárstígar nýrisið.“

Einnig má finna fáein dæmi um -ar-eignarfall annarra stígs-heita. Í Vísi 1952 segir: „og þar sett fram gagnrýni vegna ósamrýmis milli götuljósanna á horni Skólavörðustígar og Laugavegs annars vegar og ljósanna á mótum Bankastrætis og Laugavegar hins vegar.“ Í Vísi 1955 segir: „Hinn áreksturinn varð milli hjólreiðamanns og bifreiðar á mótum Barónsstígar og Laugavegar.“ Í DV 1987 segir: „Umferðarslys varð í veðurblíðunni í gær á mótum Bergstaðastrætis og Bjarnarstígar.“ Í Morgunblaðinu 2000 segir: „Rúmgott og bjart versl.húsn. á horni Barónsstígar og Laugavegar.“ Í Morgunblaðinu 2001 segir: „Vorum að fá í sölu þetta glæsilega verslunarhúsnæði á horni Skólavörðustígar og Óðinsgötu.“

En eignarfallsmyndir með -stígar eru ekki bundnar við götuheiti. Á vef Ríkisútvarpsins 2012 segir: „Í gær mættu bæjarbúar með skóflur og hófu gerð gangstígar.“ Á mbl.is 2017 segir: „Þannig sé nú unnið að gerð hjólastígar milli Akureyrar og þéttbýlisins í Hrafnagili.“ Í Vísi 2022 segir: „Framkvæmdir hófust við Litluhlíð fyrir neðan Bústaðaveg í maí í fyrra við gerð nýs göngu- og hjólastígar.“ Einnig má finna dæmi um eignarfallið stígar eitt og sér. Í Vikunni 1965 segir: „Við enda eins stígarins gnæfði stytta af Pan.“ Í Mosfellsblaðinu 2000 segir: „Mikil handvömm virðist í lagningu þessa stígar.“ En erfitt er að leita rafrænt að dæmum um eignarfallið stígar án greinis vegna þess að það fellur saman við fleirtöluna.

Enda þótt eignarfallinu stígar hafi lengi brugðið fyrir er ekki að sjá í Risamálheildinni að tíðni þess fari vaxandi – sárafá dæmi eru um það af samfélagsmiðlum. Það er ljóst að þetta eignarfall er of sjaldgæft til að hægt sé að telja það málvenju og þar með er það ekki „rétt mál“ samkvæmt hefðbundinni skilgreiningu. Þess vegna var rétt að breyta því á vef Ríkisútvarpsins – en eðlilegt hefði verið að leyfa Laugavegs að standa. Hitt er annað mál að eins og ég hef skrifað um eru fjölmörg dæmi um það frá ýmsum tímum að karlkynsorð flakki milli -s- og -ar-eignarfalls, og ýmis orð höfðu tvímyndir þegar í fornu máli. Það væru engin málspjöll og algerlega meinlaust þótt eignarfallið Rauðarárstígar breiddist út og yrði málvenja.

Í gær og dag var ég á ráðstefnunni „Samfélagið er lykillinn að íslensku“ í Háskólanum á Akureyri en þar var fjallað um kennslu íslensku sem annars máls. Ráðstefnan var mjög vel sótt af fólki úr háskólum, framhaldsskólum, grunnskólum og einkaskólum auk þess sem þarna var áhugafólk úr ýmsum áttum, eins og ég. Þetta var stórfróðleg og bráðskemmtileg ráðstefna þar sem glögglega kom í ljós hversu mikil gróska er á þessu sviði og hvað þau sem vinna á sviðinu eru hugmyndarík og dugleg við að prófa og þróa nýjar aðferðir. Enda er það eins gott – fátt er mikilvægara fyrir framtíð íslenskrar tungu og íslensks samfélags en að okkur takist að kenna þeim sem setjast hér að íslensku og rótfesta þau þannig í íslensku samfélagi.

Ráðstefnunni lauk með ávarpi menningar-, nýsköpunar- og háskólaráðherra. Það vakti athygli og olli vonbrigðum að í ávarpi sínu gaf hann engar vonir um að ríkisstjórnin hygðist efla kennslu íslensku sem annars máls og minntist ekkert á þann niðurskurð til íslenskukennslu innflytjenda sem áformaður er í fjárlagafrumvarpinu og ég hef skrifað um. Spurður um þennan niðurskurð benti ráðherrann á að hann væri ekki í sínu ráðuneyti en þar væru hins vegar í gangi ýmis ný verkefni á þessu sviði – sem hann nefndi þó engin dæmi um. Svör ráðherrans skutu því miður frekari stoðum undir þá tilfinningu mína að stjórnvöld átti sig alls ekki á því hvað er í húfi fyrir íslenskuna og samfélagið ef við gerum ekki stórátak í íslenskukennslu innflytjenda. Núna.