Í innleggi hér í morgun var nefnt að sögnin skilríkja hefði verið notuð í útvarpsþætti í merkingunni 'spyrja um skilríki', t.d. „þegar maður er ekki lengur skilríkjaður í ÁTVR“ og „Skilríkjaðu mig bara“. Ég hafði aldrei heyrt þetta eða séð en við athugun kom í ljós að þessi sögn er nokkuð notuð í óformlegu máli eins og marka má af því að um sextíu dæmi eru um hana í samfélagsmiðlahluta Risamálheildarinnar. Sögnin er ekki alveg ný – elsta dæmi sem ég hef fundið um hana er tuttugu ára gamalt, á Bland.is 2004: „svo hef ég lent í því að vera skilríkjuð inn á 18 ára ball“. Á Bland.is 2005 segir: „fannst ógó asnalegt að vera 25 kasólétt og skilríkjuð inn á 18 ára ball.“ En þetta eru einu dæmin eldri en tíu ára sem ég hef fundið.

En árið 2015 fara að sjást dæmi um sögnina skilríkja á twitter – öll dæmin hér á eftir eru þaðan. „Dyravörðurinn á Dunkin Donuts skilríkjaði mig“ (2015), „Síðan hvenær var breytt reglunum að nú þarf skilríkja alla sem eru með þér þegar þú ferð að versla?“ (2015), „Þið hefðuð átt að skilríkja hana OG segja nei“ (2016), „Síðasta skipti sem ég var skilríkjaður í sígókaupum var gleðistund“ (2016), „Ég er alltaf skilríkjaður og ég vil þakka lýtalækninum mínum sérstaklega fyrir það“ (2017), „Aldrei verið jafn móðguð yfir því að vera skilríkjuð“ (2018), „Ég var skilríkjuð í Danmörku þegar ég keypti bjór“ (2018), „Hef ekki verið skilríkjaður síðan grímuskylda hófst í ríkinu“ (2020), „Ég var skilríkjuð í sundi um daginn“ (2021).

Bæði form og merking sýna ljóslega að sögnin skilríkja er mynduð af samsetta nafnorðinu skilríki sem oftast er haft í fleirtölu í nútímamáli en að fornu var ekkert síður í eintölu eins og hér hefur verið skrifað um – reyndar er nokkuð farið að bera á eintölunni aftur. Nafnorðið er í sjálfu sér ekki gagnsætt, a.m.k. ekki fyrir nútíma málnotendur – við þurfum að læra hvað orðið merkir en getum ekki áttað okkur á því út frá merkingu samsetningarliðanna. Sögnin er hins vegar a.m.k. hálfgagnsæ út frá nafnorðinu – við sjáum strax að hún hlýtur að vera skyld því þótt við þurfum kannski að læra út frá notkun hvernig skyldleikanum er háttað. Það er raunar dæmigert fyrir svokallað „gagnsæi“ – það dugir sjaldnast til að greina merkingu nákvæmlega.

Það eru ýmis dæmi um það í málinu að samsett sögn sé ekki grunnmynduð sem slík heldur leidd af samsettu nafnorði – gott dæmi um það er sögnin hesthúsa sem augljóslega er leidd af nafnorðinu hesthús. Myndun sagnarinnar skilríkja á sér því skýr fordæmi og er í fullu samræmi við íslenskar orðmyndunarreglur en auðvitað þarf að venjast henni. En því er oft haldið fram að íslenska sé „sagnamál“ fremur en „nafnorðamál“ og æskilegt sé að nota eina sögn þar sem þess er kostur fremur en samband sagnar og nafnorðs, t.d. kanna frekar en gera könnun. Hér höfum við einmitt eina sögn sem kemur í stað orðasambands með sögn og forsetningarlið, spyrja um skilríki (eða krefjast skilríkja). Því sé ég enga ástæðu til annars en fagna sögninni skilríkja.

Nýlega var hér spurt um uppruna lýsingarorðsins smækó sem ekki er að finna í almennum orðabókum. Elsta dæmi sem ég þekki um það er í Sunnudagsblaði Tímans 1971, þar sem kennari birtir lista af slanguryrðum sem hann hafði safnað hjá nemendum sínum. Þar á meðal er orðið smækó sem er skýrt 'fallegt'. Í kvikmyndagagnrýni í Vísi 1978 segir: „Svo er landslagið líka smækó.“ Í lesendabréfi í Vísi viku síðar er vitnað í þessa grein og sagt: „Þar stóð á einum stað að landslagið væri SMÆKÓ. Hvað er eiginlega átt við með slíku orðafari?“ Höfundur greinarinnar svarar í sama blaði og segir: „Smækó hefur svipaða merkingu og algeng orð önnur, eins og „smart“, „kjút“, „næs“, „skæs“ og „svaka skæs“, „lekker“, „bjútí“ og jafnvel „töff“.“

Þetta samræmist skýringu orðsins í Orðabók um slangur slettur bannorð og annað utangarðsmál frá 1982: 'frábær, æðislegur, töff'. Í umræðu um áðurnefnda fyrirspurn kom fram að mörg þekktu orðið – ein sagðist muna eftir orðinu um 1960 og önnur sagði að það hefði verið töluvert notað um miðjan áttunda áratuginn. Það hefur hins vegar greinilega verið bundið við talmál því að aðeins tvö önnur dæmi er að finna á tímarit.is. Í Morgunblaðinu 2011 segir: „Helgarfríið er handan við hornið og sumir eru farnir að láta sig dreyma; tveir fyrir einn á smart og smækó bar.“ Í Morgunblaðinu 2014 er vísað til sjöunda áratugarins og sagt: „á þeim tíma hefðu orðin „lekkert“ og jafnvel „smækó“ verið notuð um fagurlega fram bornar veitingarnar.“

Uppruninn er mjög óljós og hér er aðeins hægt að koma með getgátur. Í umræðunni komu fram hugmyndir um að þetta gæti verið komið af smuk í dönsku eða stytting á smekklegt, en í báðum tilvikum er óljóst hvers vegna sérhljóðið hefði breyst í æ. En einn þátttakandi nefndi að smækó hefði verið notað um kossaflens, með vísun til þess að þegar Andrésína Önd kyssti Andrés stóð iðulega smækkys við það. Þetta þekkti ég mætavel, og þótt þessi orðskýring rími ekki við venjulega notkun orðsins rifjaði hún upp fyrir mér að þegar ég var að lesa Andrés Önd löngu áður en ég lærði nokkuð í dönskum framburði bar ég æ í dönskum orðum fram eins og íslenskt æ, og hef örugglega ekki verið einn um það. Kannski liggur skýringin á smækó í þessu.

Í dönsku er til lýsingarorðið smækker sem merkir 'slank og smidig, ofte på en tiltalende måde – især om person eller legemsdel' eða 'grannur og liðugur, oft á aðlaðandi hátt – einkum um mannveru eða líkamshluta'. Þetta er ekki langt frá merkingunni í smækó og þótt framburðurinn sé annar (en þó ekki ýkja fjarri) finnst mér ekki óhugsandi að smækó sé komið af dönsku ritmyndinni smækker. Ég held mig a.m.k. við það þar til trúverðugri skýring kemur fram. En annars virðist orðið vera að hverfa – þótt fram komi í fyrirspurninni að orðið sé enn í dag notað í sömu merkingu og áðurnefndum dæmum virðist það vera sárasjaldgæft núorðið. Aðeins fimm dæmi eru um það af samfélagsmiðlum í Risamálheildinni og leit á netinu skilar ekki neinu.

Eins og kom hér fram í gær hefur litháíska þingið samþykkt lög sem skylda fyrirtæki og fólk í þjónustugreinum til að nota litháísku í samskiptum við viðskiptavini frá og með ársbyrjun 2026, þ.e. eftir rúmlega ár. Þetta er forvitnilegt fyrir okkur vegna þess að iðulega er kallað eftir því að fólk í þjónustustörfum tali íslensku, og í áformum stjórnvalda um breytingar á lögum um stöðu íslenskrar tungu og íslensks táknmáls, sem nú eru til umsagnar í samráðsgátt, er því velt upp hvort ástæða sé að víkka út gildissvið laganna þannig að þau nái líka til einkaaðila. Í greinargerð með litháísku lögunum segir að litháískir ríkisborgarar eigi rétt á að fá þjónustu á opinberu máli landsins, og vitanlega er óboðlegt að víða á Íslandi sé ekki hægt að fá þjónustu á þjóðtungunni.

Úr því að þörf þykir á að setja lög af þessu tagi í Litháen þar sem um 7% íbúanna eru af erlendum uppruna mætti ætla að þörfin væri mun meiri á Íslandi þar sem hlutfallið er næstum þrefalt hærra – nálgast 20%. En þessi fjöldi veldur því vitanlega að sambærileg lagasetning yrði margfalt erfiðari og afdrifaríkari hér en þar vegna þess mikla fjölda fólks sem hún tæki til og þeirra gífurlegu áhrifa sem hún hefði í þjónustugreinum. Vandinn er líka dálítið annars eðlis hér en þar – í greinargerð með litháísku lögunum segir að notkun rússnesku í þjónustugreinum fari vaxandi í landinu sem sé vandamál því að 40% þjóðarinnar skilji ekki rússnesku. Á Íslandi er notkun ensku í þjónustugreinum mjög mikil en hins vegar skilja langflestir Íslendingar ensku.

Þótt lögin hafi verið samþykkt mótatkvæðalaust á litháíska þinginu hafa ýmsar efasemdaraddir einnig heyrst. Dómsmálaráðherra landsins benti á að lögin gætu bitnað á þeim sem stæðu höllustum fæti á vinnumarkaði, og fulltrúi neytendasamtaka taldi kröfur um litháískukunnáttu óþarfar enda bærust ekki margar kvartanir vegna misskilnings. Sumir atvinnurekendur segja að lögin muni hafa neikvæð áhrif á efnahag landsins, samkeppnishæfi og viðskiptaumhverfi, og geti leitt til skorts á vinnuafli í ákveðnum atvinnugreinum. Reyndar var við endanlega afgreiðslu laganna ákveðið að þau tækju ekki til fólks sem vinnur ekki reglulega við þjónustustörf, t.d. selur vörur á samkomum eða útihátíðum, en þarna virðast vera ýmis túlkunaratriði.

Það hlýtur að vera hlutverk og skylda íslenskra stjórnvalda að bregðast við mikilli enskunotkun í þjónustugreinum. Það er hins vegar álitamál hvort lagasetning er rétta leiðin en ef sú leið yrði farin þyrfti að gera margvíslegar ráðstafanir til að lögin yrðu framkvæmanleg. Í fyrsta lagi þyrfti mun lengri aðlögunartíma en í Litháen – að öðrum kosti myndi þjóðfélagið stöðvast. Í öðru lagi þyrfti að stórauka framboð á íslenskunámskeiðum og gera fólki kleift að stunda íslenskunám á vinnutíma. Ýmislegt fleira væri hægt að gera, en þrátt fyrir að allt yrði gert til að auðvelda fólki íslenskunám er ljóst að slíkt nám krefst alltaf umtalsverðs tíma og andlegrar orku sem ekki er líklegt að fólk sem kemur hingað til að vinna í stuttan tíma sé tilbúið að leggja af mörkum.

Ég efast því um að lagasetning af þessu tagi væri raunhæf, en önnur möguleg leið væri sú að í stað þess að gera kröfu um íslenskukunnáttu einstaks starfsfólks væri gerð krafa um að alltaf og alls staðar sé hægt að fá afgreiðslu á íslensku. Með þessu móti væri ábyrgðin ekki lögð á starfsfólkið heldur atvinnurekendur og vinnustaði sem yrðu að sjá til þess að alltaf væri einhver íslenskumælandi við störf. Þetta gæti leitt til þess að starfsfólk sem byggi yfir íslenskukunnáttu yrði eftirsótt – og gæti þá væntanlega gert launakröfur í samræmi við það. Vitanlega yki þetta kostnað fyrirtækja sem sjálfsagt yrði velt út í verðlagið og almenningur yrði á endanum að borga. En þá kemur stóra spurningin sem við þurfum öll að svara: Hvað má íslenskan kosta?

Í gær var hér spurt: „Hvað þýðir einbýlishús?“ Tilefnið var fasteignaauglýsing þar sem í lýsingu sagði „Um er að ræða 263,8 fm einbýlishús“ og í framhaldinu „Í húsinu eru fjórar íbúðir“. Augljóst var að innleggshöfundi og ýmsum sem tóku þátt í umræðunni fannst þetta ekki ganga upp þar sem einbýlishús hlyti að vísa til þess að um einbýli væri að ræða, þ.e. aðeins eina íbúð. Það styðst vissulega við skilgreiningar orðabóka – í Íslenskri orðabók er einbýlishús skilgreint 'stakt hús með einni íbúð (þar sem ein fjölskylda býr)' og í Íslenskri nútímamálsorðabók er skýringin 'húsnæði sem reist er til íbúðar fyrir eina fjölskyldu'. Samkvæmt þessu getur húsið í umræddri auglýsingu vitanlega ekki kallast einbýlishús – eða hvað?

Spurningin er hversu bókstaflega við viljum skilja orðið einbýlishús. Hugsum okkur fólk sem hefur búið í húsi með einni íbúð en innréttar aukaíbúð í kjallaranum fyrir börnin – hættir húsið þá að vera einbýlishús? Við getum kannski vísað til skilgreininga orðabókanna og sagt að eftir sem áður sé húsið fyrir fjölskylduna og geti því áfram kallast einbýlishús. En ef börnin flytja út og foreldrarnir leigja óskyldu fólki kjallaraíbúðina – er það á þeim tímapunkti sem húsið hættir að vera einbýlishús af því að það er ekki lengur ein fjölskylda sem býr í því? Eða getum við vísað til skilgreiningarinnar 'sem reist er til íbúðar fyrir eina fjölskyldu' og sagt að húsið sé áfram einbýlishús vegna þess að þannig var því ætlað að vera í upphafi?

Það er líka rétt að hafa í huga að þegar við metum hvort við eigum að kalla tiltekið hús einbýlishús þekkjum við oft ekki til innan dyra, og hús bera það ekki alltaf utan á sér hvort í þeim er ein íbúð eða fleiri – og í sumum tilvikum geta opinberar upplýsingar jafnvel verið rangar, t.d. ef um óleyfisframkvæmd er að ræða. Þess vegna skiptir máli hvort okkur finnst húsið líta út eins og dæmigert einbýlishús utan frá séð, og vitanlega getum við haft mismunandi hugmyndir um slík hús. Mér finnst t.d. hús með risi og kvisti vera dæmigert einbýlishús þótt það sé sambyggt öðrum húsum en ekki ‚stakt hús‘ – þótt raðhús sé skýrt 'sambyggð einbýlishús í röð' finnst mér ekki hægt að nota það orð nema húsin séu öll eins og byggð sem heild í upphafi.

Samkvæmt mynd hefur húsið í auglýsingunni sem nefnd var í upphafi einmitt þessi dæmigerðu einkenni einbýlishúss að mínu mati – það er með ris og kvist, og þótt það sé vissulega sambyggt öðrum húsum til beggja handa hefur það annan lit og byggingarlag og getur því ekki kallast raðhús, finnst mér. Ekki er ólíklegt að orðið einbýlishús í auglýsingunni vísi til þess að húsið er eitt númer í fasteignaskrá, eins og nefnt var í umræðunni. Auðvitað má kalla þessar vangaveltur um réttmæti þess að kalla húsið einbýlishús orðhengilshátt, en tilgangurinn er bara að benda á hversu snúið getur verið að orða skilgreiningar, jafnvel orða sem okkur finnst hafa augljósa merkingu, og hversu varasamt það getur verið að skilja orð bókstaflega.

Í Málvöndunarþættinum spannst í kvöld áhugaverð umræða af innleggi um að í barnaþætti í Ríkisútvarpinu hefði verið sagt „Köttur úti í mýri, setti upp á sig stýri“ sem innleggshöfundur taldi að ætti vitanlega að vera setti upp á sér stýri, sperrti stýrið (rófuna) upp í loft – setti upp stýrið á sér. Það virðist rökrétt, og vissulega eru prentuð dæmi um þágufallið sér miklu eldri en dæmi um þolfallið sig – setti upp á sér stýri kemur t.d. fyrir í Íslenskum þjóðsögum og æfintýrum Jóns Árnasonar frá 1862. Elsta dæmi sem ég hef fundið á prenti um setti upp á sig stýri er nærri hundrað árum yngra, frá 1955. Bæði út frá aldri dæma og því hvað er „rökrétt“ virðist því enginn vafi á að setti upp á sig stýri er seinni tíma breyting – sumum gæti fundist það vera afbökun.

En prentuð dæmi segja ekki alla söguna, sérstaklega ekki í tilvikum eins og þessu sem eru dæmigerð fyrir munnlega geymd. Á vefnum Ísmús er hægt að hlusta á upptökur úr þjóðfræðasafni Árnastofnunar af viðtölum við fólk sem sumt var fætt á seinustu áratugum nítjándu aldar og svo nokkuð fram á þá tuttugustu. Í mörgum af þessum upptökum er fólk beðið um að fara með þjóðsögur, kveðlinga og þulur sem það þekki, og romsan köttur úti í mýri kemur fyrir í hátt í fimmtíu upptökum. Í fáeinum þeirra er aðeins haft köttur úti í mýri, setti upp stýri – hvorki á sér né á sig. En setti upp á sér stýri er mjög sjaldgæft, kemur aðeins fyrir í tveimur upptökum, sýndist mér – í öllum hinum, hátt á fjórða tug, er setti upp á sig stýri.

Af þessu er ljóst að setti upp á sig stýri hefur verið vel þekkt og útbreitt – miklu útbreiddara en setti upp á sér stýri – á fyrri hluta tuttugustu aldar. Það kemur mér svo sem ekki á óvart – ég lærði þetta þannig fyrir meira en sextíu árum og það hefur aldrei hvarflað að mér að eitthvað væri athugavert eða „órökrétt“ við þolfallið. Það er í sjálfu sér dæmigert fyrir hvers kyns orðasambönd, vísur og romsur sem við lærum í æsku. Við lærum þetta eins og páfagaukar en erum ekkert að greina það málfræðilega eða merkingarlega og uppgötvum svo kannski á fullorðinsaldri – eða ekki – að við höfðum misskilið þetta eða afbakað á einhvern hátt. Við þekkjum örugglega flest einhver dæmi um þetta frá okkur sjálfum eða öðrum.

En það er samt ekki endilega þar með sagt að eitthvað sé „órökrétt“ við setti upp á sig stýri eða það sé einhver „afbökun“. Það eru til sambönd í málinu sem eru ekki ósvipuð, eins og setja upp á sig hundshaus, setja upp á sig spekingssvip, setja upp á sig snúð o.fl. Merkingin í setja upp á sig stýri er hliðstæð – ég hef a.m.k. alltaf skilið þetta svo að það lýsti hroka eða yfirlæti kattarins, frekar en vera myndræn lýsing á því að hann sperri rófuna upp í loftið. Hvað sem því líður er ljóst að setti upp á sig stýri er aðalmyndin á seinni árum – þótt hún sé ekki nema 70 ára gömul á tímarit.is eru dæmin um hana álíka mörg og um setti upp á sér stýri, og í Risamálheildinni eru töluvert fleiri dæmi um þolfallið. Báðar gerðirnar hljóta augljóslega að teljast réttar.

Nýlega var mér brugðið hér um „undanlátssemi“ vegna þess að ég lýsti þeirri skoðun minni að ekki væri rétt að stugga við tökuorði sem hefur verið notað í málinu áratugum saman og er væntanlega flestum kunnugt en innleiða þess í stað nýyrði – sem vissulega er til og í sjálfu sér ekki slæmt en hefur ekki slegið í gegn og er ekki líklegt til að ná fótfestu. Umrædd ásökun kom mér svo sem ekkert á óvart og fékk ekki á mig – ég veit ekki hversu oft ég hef verið sakaður um „undanlátssemi“, „undanhald“, „uppgjöf“ og annað slíkt og nýlega sá ég því haldið fram að ég vildi íslenskuna feiga. Yfirleitt er þetta vegna þess að ég hef talað fyrir því að við tökum ýmsar útbreiddar málbreytingar í sátt og veitum algengum tökuorðum þegnrétt í málinu.

Þessar ásakanir virðast byggjast á þeirri afstöðu að við eigum að „frysta“ málið í tiltekinni stöðu – væntanlega þeirri stöðu sem það var í á þriðja fjórðungi tuttugustu aldar, þegar flest þeirra sem bera þær fram voru að alast upp. Þetta var t.d. afstaða Helga Hálfdanarsonar sem taldi tvö boðorð skipta mestu máli í íslenskri málrækt: „Hið fyrra er íhaldsemi; og hið síðara er gífurleg íhaldsemi.“ En þessi afstaða er ávísun á stöðnun málsins, og stöðnun leiðir til hægfara dauða vegna þess að hún kemur í veg fyrir að málið geti þjónað þörfum notendanna. Málið verður að hafa svigrúm til að taka inn nýjungar og breytast í takt við þarfir málsamfélagsins svo framarlega sem breytingar rýra ekki hlutverk þess sem samskiptatækis og menningarmiðlara.

Vissulega má halda því fram að flestar málbreytingar séu „óþarfar“ og málið þjóni hlutverki sínu jafnvel án þeirra. „Ég er frekar á móti því að breyta málinu nema þörf sé á því. Það er engin þörf á að segja frekar „mér langar“ en „mig langar“. Breytingin er þess vegna óþörf“ sagði Halldór Halldórsson prófessor fyrir fjörutíu árum. Það er alveg rétt að ekkert bendir til þess að mér langar sé í einhverjum skilningi „betra“ eða „skýrara“ en mig langar. En þessi breyting er komin upp fyrir löngu, hefur breiðst út, og er meinlaus – spillir málinu ekki á nokkurn hátt og torveldar ekki skilning milli kynslóða eða á eldri textum. Það myndi hins vegar kosta mikinn tíma og orku að berja hana niður – og hefur svo sem verið reynt lengi, með litlum árangri.

Málsamfélagið – eða talsverður hluti þess – virðist því hafa komist að þeirri niðurstöðu að mér langar þjóni þörfum þess a.m.k. jafnvel og mig langar. Þeim tíma og orku sem fer í að berjast gegn þessari breytingu, og fjölmörgum öðrum sambærilegum, væri betur varið í annað – til dæmis í að vinna með texta, bæði í greiningu og ritun. Í erindi mennta- og barnamálaráðherra á Menntaþingi fyrr í vikunni kom fram að samkvæmt nýrri rannsókn á gæðum kennslu á Norðurlöndum væri vinna með texta mun fátíðari í íslenskum skólum en á hinum Norðurlöndunum. Ekki kom fram í hvað tímanum væri þá varið í staðinn, en mig grunar að þar sé oft um að ræða ófrjóa málfræðigreiningu, eyðufyllingar og leiðréttingar á „röngu“ máli.

Fyrst og fremst þurfum við þó að verja tíma og orku í að koma íslenskunni til allra – gera öllum íbúum landsins kleift og eftirsóknarvert að nota hana á öllum sviðum. Við þurfum að leggja margfalt meiri áherslu á að kenna innflytjendum á öllum aldri íslensku og það felur líka í sér að við þurfum að breyta viðhorfum okkar til þess hvernig íslenska sé eða eigi að vera – viðurkenna að íslenska með hreim, ófullkomnum beygingum og óvenjulegri orðaröð sé líka íslenska. Við þurfum líka að taka þá íslensku sem unga fólkið talar í sátt, þótt ýmislegt í henni sé frábrugðið því sem við ólumst upp við á síðustu öld. Það þýðir ekki að við þessi eldri þurfum að breyta okkar máli. En athugasemdir sem gera lítið úr málfari ungs fólks eru ekki líklegar til árangurs.

Þeirri afstöðu að neita að viðurkenna nokkrar breytingar á málinu og halda að við getum „fryst“ það eins og það var um miðja síðustu öld hef ég stundum líkt við Maginot-línuna sem Frakkar komu upp á millistríðsárunum og átti að verja þá fyrir innrás Þjóðverja. En þýski herinn fór einfaldlega ýmist fyrir endann á línunni gegnum Belgíu, í gegnum hana þar sem hún var veikust, eða flaug yfir hana. Línan byggðist nefnilega á gamaldags heimsmynd og úreltri tækni. Þannig er það líka með þá hugmynd að hægt sé eða nauðsynlegt að halda íslenskunni óbreyttri, og það er engin „undanlátssemi“ eða „undanhald“, hvað þá „uppgjöf“ að hverfa frá og andmæla þeirri hugmynd. Þvert á móti er það raunsæ afstaða sem er nauðsynleg til að íslenskan lifi góðu lífi.

Í dag var hér spurt hvort það væri staðbundið að segja á vetrin í stað á veturna. Þetta samband er nefnt í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 og merkt talmál („pop.“) og myndin vetrin er gefin sem „staðbundin“ í Íslenskri orðabók. Elsta dæmi sem ég hef fundið um sambandið er í vísitasíubók frá 1575: „[Tveggja] mánaða beit öllu sauðfé á vetrin í Sandfellshlíð.“ Elstu dæmin um sambandið (sem er alloft ritað á vetrinn) í Ritmálssafni Árnastofnunar og á tímarit.is eru frá því um miðja 19. öld, en skiptar skoðanir eru um uppruna þess. Í bókinni Hugur og tunga frá 1926 segir Alexander Jóhannesson: „Af samræmisástæðum […] er algengt í nútíðarmáli að segja: […] á vetrin í stað á veturna (til samræmis við á sumrin) […].“

Í ritdómi um bókina í Skírni sama ár segir Jakob Jóh. Smári að Alexander skilji „orðatiltækið á vetrin sem samræmismynd við á sumrin, og getur verið, að málvitund síðari alda manna hafi tekið það svo, en þar hygg ég, að upprunalega sé um að ræða rétt þolfall eintölu með ákv. greini (í fornmáli á vetrinn).“ Sambandið á vetrin(n) virðist reyndar ekki koma fyrir í fornu máli – þar má hins vegar finna dæmi um vetrin(n) með forsetningunum um og of en í þeim er vetrin(n) þolfall eintölu eins og kemur fram hjá Jakobi Smára. Í öllum dæmum úr síðari alda máli um á vetrin(n) er hins vegar um þolfall fleirtölu að ræða – eins og í á sumrin. Ég sé þess vegna ekki alveg hvernig þolfall eintölu gæti legið að baki sambandinu á vetrin.

Í umræðum kom fram að á vetrin væri vel þekkt á Suðurlandi og austur á fjörðum, og ýmsar heimildir tengja orðalagið við Suðurland. Í grein í Degi 1922 segir Jóhann Sveinsson frá Flögu: „Aftur hygg eg, að óvíða á landinu sé málið meir afskræmt en sumstaðar á Suðurlandi. […] Einnig segja menn þar: »á vetrin«, eins og vér segjum á »sumrin.«“ Í þættinum „Orðabókin“ í Morgunblaðinu 1989 sagði Jón Aðalsteinn Jónsson: „Það er vel þekkt um Suðurland a.m.k. að segja: á vetrin í stað hins upprunalega: á veturna. Dæmi eru samt víðar að.“ Í grein í Íslensku máli 2007 um orðasafn sem Jónas Jónasson frá Hrafnagili safnaði í Rangárvallasýslu á árunum 1884-1885 segir Guðrún Kvaran: „Þá tók Jónas […] eftir að sagt væri á vetrin í stað á vetrum.“

Þrátt fyrir þetta segir Guðrún að ekki sé „hægt að sjá að notkunin á vetrin sé staðbundin. Dæmi finnast úr öllum landsfjórðungum“. Mér finnst samt allt benda til þess að sambandið hafi verið meira notað á Suðurlandi en annars staðar. En það var ekki bara notað á Íslandi – í bók Birnu Arnbjörnsdóttur, North American Icelandic: the life of a language frá 2006, kemur fram að sambandið á vetrin hafi verið algengt í vesturíslensku og fjöldi dæma um sambandið í vesturíslensku blöðunum á tímarit.is staðfestir það. En þetta samband var langalgengast á fyrstu áratugum tuttugustu aldar en hefur síðan verið á hægri niðurleið og virðist vera að hverfa úr málinu – sárafá dæmi frá þessari öld eru um það á tímarit.is og nær engin í Risamálheildinni.

Á vef Ríkisútvarpsins stóð um tíma í gær fyrirsögnin „Kona í Kópavogi umturnaði lífi heillar fjölskyldu á Indlandi“. Einhvers staðar rakst ég á þá athugasemd við þessa fyrirsögn að sögnin umturna væri þarna ranglega notuð því að hún táknaði breytingu til hins verra – sem ætti ekki við þarna – og þeirri athugasemd hefur kannski verið komið á framfæri við Ríkisútvarpið ­– a.m.k. var fyrirsögninni fljótlega breytt í „Kona í Kópavogi breytti lífi heillar fjölskyldu á Indlandi“ eins og hún er nú. Í Íslenskri orðabók er sögnin umturna skýrð 'bylta um, róta til, setja á annan endann' og í Íslenskri nútímamálsorðabók er hún skýrð 'setja (allt) á hvolf, gjörbreyta (e-u)'. Sum skýringarorðanna eru vissulega neikvæð en önnur eru hlutlaus.

Sögnin umturna er gömul í málinu – kemur fyrst fyrir í þýðingu Odds Gottskálkssonar á Nýja testamentinu 1540. Í elstu dæmum merkir hún 'rugla, breyta til hins verra' og jafnvel 'eyðileggja'. Í Nýja testamentinu segir: „Þér hafið þennan mann til mín haft svo sem þann er umturnar lýðinn“; „hefir borgirnar Sódóme og Gómorre að ösku gjört, umturnað og fordæmt“. Í Guðbrandsbiblíu frá 1584 segir: „Hann færði fjöllin úr stað áður en þau verða vör við það, þeim eð hann umturnar í sinni reiði.“ Í texta um Kötlugos frá 1625 segir: „hverja að sandurinn og öskufallið […] með öllu eytt og umturnað hefur“. Stundum merkir sögnin líka ‚skipta um trú‘ eins og í frásögn af Tyrkjaráninu 1627: „fátt er umturnað af því fólki, sem eystra var tekið.“

Í síðari alda máli er sögnin mjög oft notuð um breytingu til hins verra eins og í eldri dæmum, en í ýmsum tilvikum er breytingin þó hlutlaus eða jákvæð. Í Bjarka 1902 segir: „Þekkingin hefur komið í stað bænanna og þetta hefur umturnað öllum fyrri hugmyndum.“ Í Reykjavík 1902 segir: „Þetta er mikil nýbreytni, og mun hún, ef hún kemst á, að öllu leyti umturna kjötverzluninni hér í bænum.“ Í Austra 1903 segir: „Ætla þeir svo að hægt muni að leiða nægilegt rafurmagn ofan af himni á Jörðina. Mundi það umturna kjörum mannkynsins.“ Í Ingólfi 1904 segir: „Bakteríufræðin er ein sú grein vísindanna sem mest beinlínis áhrif hefur á mannlífið; hún hefur alveg umturnað læknisfræðinni og mörgum iðnaðargreinum.“

Í gær mátti líka sjá fyrirsögnina „Lífið umturnaðist þegar hún kynntist manninum sínum“ á vef mbl.is og í fréttinni stendur: „Svo kynnist ég manninum mínum í dag og líf mitt umturnaðist til hins betra.“ Þarna er notuð miðmyndin umturnast sem er skýrð sérstaklega í Íslenskri nútímamálsorðabók sem 'verða mjög reiður' – gerólíkt skýringu germyndarinnar. Vissulega er þetta langalgengasta merking miðmyndarinnar þegar frumlagið er mannlegt, en með öðrum frumlögum sýnist mér merkingartilbrigði miðmyndarinnar vera hin sömu og germyndar – merkingin oftast neikvæð en sundum þó hlutlaus eða jákvæð eins og í Læknanemanum 2004: „Hún umturnaðist hins vegar við öll veikindi, varð ljúfasta lamb og hvers manns hugljúfi.“

Í samböndunum umturna lífi og lífið umturnast er breytingin mjög oft til hins verra, stundum er um túlkunaratriði að ræða, og nokkur dæmi eru um breytingu til batnaðar. Í Morgunblaðinu 2005 segir: „Allt mitt líf umturnaðist eftir að hún kom út.“ Í Morgunblaðinu 2009 segir: „viðurkennir að það sé gaman að hafa umturnað lífi sínu svona.“ Í Fréttablaðinu 2013 segir: „Hannes Jón hefur umturnað lífi sínu eftir veikindin.“ Í Fréttablaðinu 2016 segir: „Og þetta sló svona í gegn að mitt líf umturnaðist við þetta.“ Í Víkurfréttum 2017 segir: „Þannig hefur hann umturnað lífi sínu og bætt heilsu sína til muna.“ Í Fréttablaðinu 2019 segir: „Lífið umturnaðist á gleðilegan máta.“ Í Morgunblaðinu 2020 segir: „Fann ástina 35 ára og lífið umturnaðist.“

Það er sem sagt ljóst að merkingin í umturna(st) er alltaf 'umbylta(st), gerbreyta(st)' en í miklum meirihluta tilvika er umbyltingin eða breytingin til hins verra. Oft getur það þó verið túlkunaratriði eins og í dæmi úr Morgunblaðinu 1997: „En hún umturnar lífi fjögurra hversdagslegra stúlkna svo að öll fyrri gildi þeirra hverfa og ný femínískari taka við.“ Sjálfsagt geta verið skiptar skoðanir um hvort þessi breyting á gildismati sem umturnunin leiðir af sér sé jákvæð eða neikvæð. Hvað sem því líður sýnist mér ljóst að áðurnefndar tvær fyrirsagnir síðan í gær, „Kona í Kópavogi umturnaði lífi heillar fjölskyldu á Indlandi“ og „Lífið umturnaðist þegar hún kynntist manninum sínum“ ganga ekki í berhögg við íslenska málhefð.

Ég var að fylgjast með ræðu mennta- og barnamálaráðherra á Menntaþingi í morgun. Þar kom ýmislegt fram sem varðar viðfangsefni þessa hóps og ástæða er til að staldra við. Meðal þess var að hlutfall leikskólastarfsfólks af erlendum uppruna fer hækkandi og dæmi eru um leikskóla þar sem 88% starfsfólks er af fyrstu kynslóð innflytjenda. Þetta er auðvitað viðkvæmt mál og ástæða til að leggja áherslu á að vitanlega getur þetta verið frábært starfsfólk sem sinnir börnunum vel og sýnir þeim ástúð og umhyggju. En þótt gera megi ráð fyrir að eitthvað af þessu starfsfólki kunni íslensku, og sumt jafnvel nokkuð vel, er augljóst að á leikskólum þar sem svona háttar til er málumhverfið ekki íslenskt nema að hluta. Það er mjög alvarlegt mál.

Og það er þeim mun alvarlegra sem búast má við að í leikskólum þar sem hlutfall starfsfólks af erlendum uppruna er mjög hátt gegni sama máli um börnin. Þau búa því oft við erlent málumhverfi á heimilinu og mjög skert íslenskt málumhverfi í leikskólanum. Það er engin leið að ætlast til að þessi börn nái góðu valdi á íslensku á leikskólaaldri. Staðan batnar væntanlega eitthvað þegar þau koma í grunnskóla en hættan er samt sú að þau nái aldrei að vinna upp það forskot sem börn íslenskra foreldra hafa. Málumhverfið á heimilinu er áfram erlent, og við það bætist að fjöldi starfsfólks á frístundaheimilum er einnig af erlendum uppruna. Að auki má búast við að börnin verji löngum stundum í enskum menningarheimi nets og samfélagsmiðla.

Eins og við er að búast skilar þetta sér bæði í mun verri frammistöðu nemenda með erlendan bakgrunn á PISA-prófi og í brottfalli þeirra úr framhaldsskólanámi. 46%, nærri helmingur innflytjenda af fyrstu kynslóð sem hófu nám 2018 höfðu horfið frá námi án þess að ljúka því fjórum árum seinna en hlutfallið er 18% hjá nemendum sem ekki hafa erlendan bakgrunn. Þetta sýnir glöggt að við erum að búa til málfarslega, menntunarlega, menningarlega og efnahagslega lágstétt í landinu – fólk sem ekki hefur fullt vald á íslensku, fellur brott úr skólum og er þess vegna fast í láglaunastörfum. Það verður ekki of mikil áhersla lögð á hvað þetta er vont – auðvitað fyrir fólkið sjálft, en ekki síður fyrir samfélagið og lýðræðið í landinu. Og íslenskuna.

Lausnin á þessu er vitanlega ekki sú að loka landinu, eða hætta að ráða fólk af erlendum uppruna til starfa í leikskólum – hvort tveggja er fullkomlega óraunhæft. Við þurfum á þessu fólki að halda – það heldur þjóðfélaginu gangandi. En þess vegna þurfum við að sinna því miklu betur og leggja margfalt meiri áherslu á íslenskukennslu – bæði barna og fullorðinna. Það þarf að stórbæta kjör leikskólastarfsfólks og gera því kleift að stunda íslenskunám með vinnu. Það þarf að stórauka stuðning við börn af erlendum uppruna í grunn- og framhaldsskólum. Ekki síst þarf að krefja stjórnmálafólk um aðgerðir í stað innantómra orða. Ef þetta verður ekki gert vöknum við fyrr en okkur grunar upp við vondan draum í tvískiptu samfélagi. Það verður ekki gaman.

Athygli mín var vakin á efnisatriði í umsögn Orkustofnunar um umhverfismatsskýrslu fyrir áform Coda Terminal hf. um uppbyggingu móttöku- og geymslustöðvar fyrir koldíoxíð í Straumsvík. Það mál er ekki á verksviði þessa hóps en þessi efnisgrein á hins vegar fullt erindi hingað: „Gera verður að lokum athugasemd við að skýrsla í viðauka sem skrifuð er af íslenskri verkfræðistofu fyrir íslenskt fyrirtæki til notkunar fyrir íslenska stjórnsýslu og almenning sé höfð á ensku. Í skýrslunni eru ýmis tækniorð sem geta flækst fyrir þeim sem ekki eru inni í viðkomandi fræðigreinum. Um er að ræða helstu umhverfisáhrif fyrirhugaðrar framkvæmdar á grunnvatn og mikilvægt að slík gögn séu aðgengileg almenningi sem og sérfræðingum.“

Það er vitanlega grundvallaratriði að mikilvæg gögn sem eiga erindi við almenning séu á íslensku og við eigum ekki að láta bjóða okkur að slík gögn séu eingöngu á ensku. Í þessu tilviki er um að ræða mál sem hefur verið mikið í umræðunni, er umdeilt, og búast má við að mörgum þyki mikilvægt að geta myndað sér rökstudda skoðun á. Í skýrslunni eru vissulega efnisútdrættir á íslensku en það er fjarri því að vera fullnægjandi. Hér skiptir líka máli eins og nefnt er í umsögninni að skýrslan er skrifuð fyrir íslenska stjórnsýslu og „Íslenska er mál […] stofnana sem hafa með höndum framkvæmdir og veita almannaþjónustu“ samkvæmt lögum um stöðu íslenskrar tungu. Orkustofnun á skilið hrós fyrir að halda merki íslenskunnar á lofti.