Allmörg samsett nafnorð hafa orðið -bragð sem seinni lið. Mörg þessara orða eru einkum notuð í fleirtölu þótt eintölumyndum bregði fyrir af þeim flestum og séu jafnvel gefnar upp í orðabókum – þetta eru orð eins og aflabrögð, bolabrögð, fangbrögð, hvílubrögð, vinnubrögð o.fl. Eitt fárra orða af þessu tagi sem nánast aldrei komu fyrir í eintölu til skamms tíma er trúarbrögð. Elsta dæmi um eintöluna á tímarit.is er í Morgunblaðinu 1980: „Þjónkun og tilbeiðsla á manna-guðum og er komma-guðinn áhrifamestur sem trúarbragð. […] En Jesú Kristur er ekki trúarbragð.“ Í Morgunblaðinu 1984 segir: „Hún er kristið verkefni, því kristni er trúarbragð friðarins.“ Í Pressunni 1991 segir: „hann er kynntur eins og æsandi trúarbragð.“

Þetta eru einu dæmin um eintöluna trúarbragð sem ég finn fram til aldamóta á tímarit.is, en í Risamálheildinni er hátt á áttunda hundrað dæma frá þessari öld – flest af samfélagsmiðlum en þó um þrjátíu úr öðrum textum, nær öll frá síðustu tíu árum. Sem dæmi má nefna „Íþróttin er trúarbragð hér“ á fótbolti.net 2012, „Fyrir múslima er Íslam ekki nýtt trúarbragð“ á Vísi 2015, „Aðspurður segir hann að tilgangur stofnunar trúfélagsins hafi verið að iðka elsta trúarbragð í heimi“ á mbl.is 2019, og „Fyrir margan Íslendinginn er áfengi hálfgert trúarbragð“ í Skessuhorni 2019. Á samfélagsmiðlum er hins vegar fjöldi dæma strax á upphafsárum þeirra upp úr aldamótum sem bendir til þess að eintalan hafi verið orðin algeng í talmáli fyrir aldamót.

Þessi breyting er í sjálfu sér mjög eðlileg og skiljanleg. Það er ekkert í merkingu orðsins trúarbrögð sem kallar á fleirtölu – ekki frekar en í orðunum forföll og mistök sem ég hef áður skrifað um. Þvert á móti – trúarbrögð er samheiti við trú sem er vitanlega eintöluorð. Orðið trúarbrögð vísar til afmarkaðs teljanlegs fyrirbæris – það er hægt að tala um tvenn trúarbrögð, mörg trúarbrögð o.s.frv. Þess vegna er ekki undarlegt að málnotendum finnist eðlilegt að nota eintöluna trúarbragð þegar vísað er til eins fyrirbæris af þessari tegund en noti trúarbrögð í vísun til fleiri slíkra – í Íslenskri orðabók er m.a.s. tekið fram að trúarbrögð sé „stundum notað sem flt. af trú“ enda er ekki hægt að nota trú í fleirtölu í þessari merkingu.

Öðru máli gegnir um hin orðin sem nefnd voru hér að framan – eintölumyndirnar aflabragð, bolabragð, fangbragð, hvílubragð og vinnubragð koma ýmist aldrei eða örsjaldan fyrir. Það er eðlilegt vegna þess að öfugt við trúarbrögð vísa þau ekki til afmarkaðra teljanlegra fyrirbæra – það er ekki talað um *tvenn vinnubrögð, *mörg vinnubrögð eða neitt slíkt heldur fjölbreytt vinnubrögð eða eitthvað slíkt. Þess vegna er ekkert sem kallar á aðgreiningu eintölu og fleirtölu í þessum orðum, öfugt við trúarbrögð, og því engin þörf fyrir sérstakar eintölumyndir. Eintalan trúarbragð er orðin a.m.k. aldarfjórðungs gömul og er greinilega töluvert útbreidd og í mikilli sókn. Hún er fullkomleg eðlileg og rökrétt og ég sé enga ástæðu til að amast við henni.

Orðasambandið svo að segja hefur lengi verið mjög algengt í málinu – rúm sextíu þúsund dæmi eru um það á tímarit.is en notkun þess virðist hafa náð hámarki um miðja síðustu öld og farið smátt og smátt minnkandi síðan. Ég finn sambandið ekki í neinum orðabókum en í mínu máli merkir það 'um það bil', 'nokkurn veginn', 'næstum því' eða eitthvað slíkt og það rímar vel við ýmis dæmi á tímarit.is frá því að ég var á máltökuskeiði. Í Símablaðinu 1960 segir: „Svo að segja allir mínir vinir hafa slitið kunningsskap við mig.“ Í Rétti 1960 segir: „Nú eru svo að segja öll þessi störf unnin af föstum starfsmönnum.“ Í Almanaki Hins íslenzka þjóðvinafélags 1960 segir: „Geimgeislar eru […] atómkjarnar, sem berast um geiminn með svo að segja ljóshraða.“

Annað samband sem er svipað bæði að orðalagi og merkingu er ef svo má/mætti segja sem er ekki heldur í orðabókum. Um það eru meira en nítján þúsund dæmi á tímarit.is. Það samband er ekki heldur í orðabókum en merkir í mínu máli 'ef hægt er að orða þetta þannig', 'svo að notuð sé líking' eða eitthvað slíkt – er oft notað þegar ekki á að skilja það sem sagt er alveg bókstaflega. Þetta sést í dæmum eins og „Húsmóðirin er ef svo má segja mið og möndull viðskiptalífs samtíðarinnar“ í Samvinnunni 1960, „Hér verður að slá striki yfir fortíðina, gefa mönnum upp sakir, ef svo má segja“ í Morgunblaðinu 1960, og „Maðurinn er spendýr, og það þeirra, sem við viljum gjarnan telja æðst, efst á blaðinu, ef svo má segja“ í Úrvali 1960.

Í mínum huga er skýr merkingarmunur á þessum tveimur samböndum og mér finnst hann koma vel fram í þessum dæmum. Sambandið ef svo má segja er ekki hægt að skilja sem 'um það bil', 'nokkurn veginn' eða 'næstum því' í framangreindum dæmum. Hins vegar er oft hægt að skilja svo að segja á báða vegu og þannig hefur það verið lengi. Elsta dæmi um sambandið er í Skírni 1832: „þann 25ta ágúst höfðu Rússar, svo að segja, algjörliga sezt um borgina.“ Í Skírni 1832 segir: „sálarinnar fjör bar líkamans krapta ofrliða og hann dó svo að segja með pennann í hendinni.“ Bæði þessi dæmi finnst mér hugsanlegt að skilja á báða vegu þótt mér finnist merking á við 'þetta ber ekki að skilja bókstaflega' vera nærtækari í seinna dæminu en því fyrra.

En í seinni tíð finnst mér ég stundum heyra eða sjá dæmi sem ég gæti ekki sagt. Á Bland.is 2010 segir: „En það stoppar mig ekki í að vilja vera kurteisari í dag en í gær, svo að segja.“ Á mbl.is 2016 segir: „Hún er ekki með umboðsmann og því ein á báti, svo að segja.“ Á DV 2019 segir: „Með snjallkerfinu geturðu verið komin heim til þín á 5 sekúndum, svo að segja.“ Á Vísi 2020 segir: „Bólusetningin fer fram í tveimur umferðum, svo að segja.“ Á mbl.is 2020 segir: „Símar sem eru með appið virkt skiptast á lyklum, svo að segja.“ Í þessum dæmum er ekki hægt að skilja svo að segja sem 'um það bil', 'nokkurn veginn' eða 'næstum því', heldur hlýtur það að merkja 'ef hægt er að orða það þannig', 'svo að notuð sé líking' eða eitthvað slíkt.

Það er svo sem hugsanlegt að slík notkun sambandsins hafi tíðkast alla tíð – oft kæmu báðar merkingarnar til greina og erfitt að átta sig á því hvernig ætlast er til að sambandið sé skilið, og einmitt þess vegna er vel skiljanlegt að merking þess breytist. Það er samt rétt að athuga að í ensku er til sambandið so to speak sem er 'used to explain that what you are saying is not to be understood exactly as stated' eða 'notað til að útskýra að það sem þú ert að segja beri ekki að skilja alveg bókstaflega'. Ég hef grun um að merking sambandsins í ensku sé farin að hafa áhrif á notkun svo að segja í íslensku. Vegna líkinda sambandanna er það ekki óeðlilegt eins og áður segir, en mér fyndist samt æskilegt að halda þeim aðgreindum, hvoru með sína merkingu.

Í innleggi hér fyrr í dag var sagt „Í mínu ungdæmi talaði maður um að fara í sólbað en í dag tanar fólk“ – og spurt hvaða skoðanir fólk hefði á sögninni tana sem hefur verið töluvert notuð á síðustu árum. Elstu dæmi um hana á samfélagsmiðlum eru frá 2005 en hún fer smátt og smátt að sjást í öðrum textum á næstu árum eftir það. Á fótbolti.net 2008 segir: „Eftir æfingu fór liðið úr næstum hverri spjör og tanaði grimmt fyrir leikinn á morgun.“ Á DV 2012 segir: „Þar er merkilega sólríkt allan ársins hring og auðvelt að tana sig í tætlur.“ Á mbl.is 2015 segir: „Á hlýjum sólardögum má svo fá sér sundsprett í lauginni og tana smá.“ Á Vísi 2021 segir: „Hugmyndin kom upp þegar ég var með sameiginlegum vinkonum okkar úti að tana.“

Í umræðum um þetta kom fram að sumum finnst sögnin tana óþörf – á íslensku sé talað um að liggja í sólbaði eða sóla sig. Sögnin er vissulega tökuorð úr ensku, tan, og merkir þar 'to become brown, or to make someone's body or skin, etc. brown, from being in the sun', þ.e. 'að verða brúnt, eða gera líkama einhvers eða húð o.s.frv. brúnt af dvöl í sólinni'. Ef sögnin tana merkir það sama í íslensku, eins og hún virðist yfirleitt gera, þá jafngildir hún ekki því að liggja í sólbaði – bæði vegna þess að hægt er að liggja í sólbaði án þess að hafa brúnku að markmiði, og líka vegna þess að hægt er að fá brúnku á annan hátt en liggja í sólinni. Á Hugi.is 2009 segir: „Hvernig helduru eiginlega að fólk hafi tanað áður en ljósabekkir komu til?“

Sögnin tana þjónar því ákveðnu hlutverki sem önnur orð ná ekki yfir. Hún fellur ágætlega að málinu og hefur sömu stofngerð og beygingu og ýmsar aðrar sagnir – ana, bana, flana, mana, spana, stjana, trana, vana o.fl. Hún hefur líka getið af sér lýsingarorðið tanaður sem er mjög algengt – „Massaður og tanaður, eina leiðin til að lifa“ segir í DV 2005; „ef ég vil vera tönuð þá fer ég bara í ljós sko“ segir á Hugi.is 2006. Nafnorðið tan er einnig algengt – „Ég nennti ekki alveg að fara í útskriftarferð sem er nánast einungis til að skemmta sér og næla sér í tan“ segir á Vísi 2008; „Guli búningurinn er fínn við tanið“ segir á fótbolti.net 2015; „Hér áður fyrr var ég hrædd um að missa af taninu ef ég væri með sólarvörn“ segir á mbl.is 2019.

Vitanlega er það rétt sem nefnt var í umræðum að sögnin tana er ekki gagnsæ, í þeim skilningi að við áttum okkur á merkingu hennar út frá skyldum orðum þótt við þekkjum hana ekki. Sögnin á sér ekki frændgarð í íslensku þótt hún sé byrjuð að byggja hann upp í orðunum tanaður og tan. En „gagnsæi“ íslenskunnar er goðsögn eins og Þórarinn Eldjárn skrifaði í Morgunblaðinu 2015: „Ekkert orð er gagnsætt nema það sé samsett úr öðrum orðum eða leitt af öðru orði. Ef samsetningarnar eru leystar upp eða frumorðið fundið endum við alltaf á orðum sem eru ekkert frekar gagnsæ í íslensku en í öðrum málum.“ Hann mælti með tökuorðum og sagði: „Hvorugkynsnýyrðið app, fleirtala öpp, er […] mun betra orð en hið „gagnsæja“ smáforrit.“

Orðasambandið vittu til var nefnt hér í umræðum um boðháttinn vittu fyrr í vikunni. Þetta samband er hvorki að finna í Íslenskri nútímamálsorðabók né Íslenskri orðabók en er hins vegar í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 og skýrt 'det vil du nok faa at se (om n-t fremtidigt), þ.e. 'það áttu örugglega eftir að sjá (um eitthvað í framtíðinni)'. Elsta dæmi um það á tímarit.is er í Iðunni 1885: „„En vittu til“ sagði jeg við samferðamann minn, í gamni, „við eigum eptir eitthvað illt ólifað áður kvöld er komið“.“ Í Þjóðólfi 1900 segir: „Vittu til! Hver aldur á sín börn og sín einkenni.“ Í Bjarka 1902 segir: „Og vittu til, þín bíða bein / og bitar fram í skauti tíða.“ Í Nýjum kvöldvökum 1913 segir: „En vittu til, faðir minn, þetta stendur ekki lengi.“

Í þessum dæmum kemur fram það einkenni sambandsins að það er oftast í lausum setningarlegum tengslum við það sem fer á eftir eða undan – þótt vittu til væri sleppt stæði eftir fullkomin setning. Stundum tekur sambandið þó með sér aukasetningu, ýmis spurnarsetningu eða skýringarsetningu. Í Lögbergi 1891 segir: „Vittu til, hvort jeg geri það ekki.“ Í Þjóðviljanum 1971 segir: „Nú erum við búnir að því, og vittu til að ekki líður á löngu þar til síldin kemur hingað aftur.“ Þessi dæmi eru ekki mörg og stór hluti þeirra frá þessari öld, ekki síst úr stjörnuspám, t.d. „Kynntu hugmynd með öllum þeim ákafa sem þú átt til og vittu til að hún nær fótfestu“ og „Vittu til, hvort þú kemur ekki tíu sinnum meiru í verk“ í Morgunblaðinu 2006.

Annað samband ekki ósvipað er sjáðu til. Sambandið sjá til er skýrt 'bíða og láta málin þróast' í Íslenskri nútímamálsorðabók með dæminu sjáum til hvort gatan verður ekki lagfærð þar sem það tekur með sér spurnarsetningu. Slík dæmi koma vissulega fyrir í boðhætti annarrar persónu eintölu – „Sjáðu til hvort ég geri það ekki“ segir í Fróða 1911. Þetta er þó fremur sjaldgæft –langoftast er sambandið í lausum setningarlegum tengslum við umhverfi sitt, eins og vittu til, og þá er merkingin fremur 'sko!' sem nefnd er í Íslenskri orðabók. Elsta dæmi um það er í „Ævintír af Eggérti Glóa“ í fyrsta árgangi Fjölnis 1835: „Sjáðu til! óréttindin eru vön að hefna sín.“ Í Íslandi 1897 segir: „Sjáðu til, hjerna er fuglinn“ og „Sjáðu til, nú líður yfir hana aftur“.

Í dæmunum hér að framan standa vittu til og sjáðu til alltaf fremst í setningu – eða í raun oftast framan við setningu vegna þess að þau eru ekki í setningartengslum við það sem á eftir kemur nema þegar þau taka með sér spurnar- eða skýringarsetningu. En þessi sambönd geta einnig staðið aftast í – eða aftan við – setningu. Í Bjarma 1926 segir: „En Björn fyrirgefur mjer það aldrei, og hann hefnir sín, vittu til.“ Í Tímanum 1976 segir: „Þetta breytist hér eftir, vittu til.“ Í Öldinni 1893 segir: „En þarna er nafn mitt, sjáðu til.“ Í Freyju 1899 segir: „Nei, sjáðu þarna, þarna nokkuð fjær, jú, þarna læðist eitthvað, sjáðu til.“ Samböndin geta líka staðið alveg sér: „Vittu til!“ segir í Þjóðólfi 1900, „Sjáðu til!“ segir í Lögbergi 1912.

En einnig er til sambandið sérðu til. Myndin sérðu er vitanlega til sem spurnarmynd af sjá, sérðu þetta?, en ekki verður betur séð en hún sé notuð sem boðháttur í sambandinu sérðu til sem er notað alveg á sama hátt og sjáðu til. Þetta samband kemur einnig fyrir ýmist á undan eða eftir setningu og var lengi einkum í vesturíslensku blöðunum. Í Lögbergi 1912 segir: „Við reynum til að halda bók yfir gerðir okkar, sérðu til.“ Í Heimskringlu 1924 segir: „Sérðu til, nú fer hann – á leikhúsið.“ Í Bændablaðinu 2003 segir: „„Jú, sérðu til,“ hvíslaði Japaninn, „ég ætla nefnilega að verða fljótari að hlaupa en þú“.“ Í Morgunblaðinu 2007 segir: „Þið sjáið það á könnunum að stór hluti af íhaldsmönnum vill endilega fara með Steingrími, sérðu til.“

Nafnorðið smánun er gamalt í málinu – elsta dæmi um það er í Baldri 1868: „hefur hann […] orðið að sæta smánun og ofsóknum skrílsins og óþjóðalýðs hins argasta.“ Í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið skýrt 'það að smána e-n, sýna e-m óvirðingu' en sögnin smána er aftur skýrð 'sýna (e-m) óvirðingu, valda (e-m) skömm, auðmýkja (e-n)'. Orðið var sárasjaldgæft þar til það var notað í breytingu á almennum hegningarlögum 1973: „Hver sem með háði, rógi, smánun, ógnun eða á annan hátt ræðst opinberlega á hóp manna vegna þjóðernis þeirra, litarháttar, kynþáttar eða trúarbragða sæti sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að 2 árum.“ Nú er sögnin smána notuð í samsvarandi lagagrein og nokkrum öðrum greinum hegningarlaga.

Eftir 1990 jókst tíðni orðsins talsvert en þó einkum eftir aldamót – í Risamálheildinni eru tæp þúsund dæmi um það. „Nú hefur smánun gengið í endurnýjun lífdaga og allir og amma þeirra eru smánaðir“ er fyrirsögn greinar í DV 2019 og á síðustu tíu árum hafa orðið til ýmsar samsetningar sem enda á -smánun. Með smánun er þá átt við það þegar gert er lítið úr fólki og það niðurlægt vegna einhverra tiltekinna eiginleika í útliti, skapgerð, hegðun o.fl. Algengustu samsetningarnar hafa verið fitusmánun, líkamssmánun, druslusmánun og þolendasmánun en þetta breytist ört. Samsvarandi orð með seinni liðinn -skömm eða -skömmun eru einnig stundum notuð í sömu merkingu þótt þau snúi oft frekar að upplifun þeirra sem verða fyrir smánun.

Auðvitað er ekki nýtt að fólk sé smánað fyrir útlit, skapgerð, hegðun og ýmislegt annað – öðru nær. Það er bara nýlega farið að tala um þetta og með umtali skapast þörf fyrir orð. En inn í þessa umræðu vantar eina tegund smánunar sem hefur lengi verið mikið stunduð og í hávegum höfð á Íslandi – að smána fólk fyrir það málfar sem það hefur alist upp við og því er eiginlegt. Þetta kemur sérlega skýrt fram í þeim orðum sem höfð eru um tiltekin frávik frá því sem talið er „rétt“ mál. Ég hef áður skrifað um nafnorðið þágufallssýki og lýsingarorðið þágufallssjúkur sem sjúkdómsvæða léttvæga breytingu á frumlagsfalli fáeinna sagna – hún er kölluð „alvarlegur kvilli“ sem „smitar ört“ og tengd við „landfarsótt“, „limafallssýki“, „niðurfallssýki“ o.fl.

Annað orð er flámæli. Fyrri hluti þess orðs vísar væntanlega til merkingarinnar 'sem víkkar út, gapandi' eins og lýsingarorðið flár er skýrt í Íslenskri nútímamálsorðabók (sú merking merkt „gamalt“) – í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er flámæli skýrt 'Ord, der udtales med for meget sænket Tunge'. En ekki fer hjá því að hugrenningatengsl skapist við aðra merkingu orðsins flár, 'svikull, undirförull' sem og sambandið mæla flátt. Þó er flámæli eitt skásta orðið um þetta framburðareinkenni – önnur eru t.d. „flámælska, flámælgi, hljóðvilla, hljóðsýki“ segir Björn Guðfinnsson í Mállýzkum I frá 1946, og í Hljóðfræði frá 1975 bætir Árni Böðvarsson við „málflái, flágella, Suðurnesjamál, Nesjamál […] og „að tala upp á e-ið““.

Sú smánun sem flest þessi orð fela í sér fer auðvitað ekki á milli mála. Þriðja orðið sem mætti nefna er eignarfallsflótti sem Málfarsbankinn skýrir svo: „Sú tilhneiging að nota þágufall (eða nefnifall) í stað eignarfalls nefnist eignarfallsflótti.“ Þetta er svo sem frekar saklaust miðað við hin orðin, en í þessu samhengi liggur þó beint við að skilja orðið flótti þannig að lagt sé á flótta undan vandanum í stað þess að takast á við hann. Orðin þágufallssýki, flámæli og eignarfallsflótti eru sérlega skýr dæmi um það hvernig málfar fólks hefur verið notað til að gera lítið úr því og niðurlægja það – smána það. Það mætti kalla þetta málfarssmánun sem bæði meðvitað og ómeðvitað hefur verið beitt til að láta fólk upplifa málfarsskömm. Hættum því.

Í gær mátti lesa á Vísi fyrirsögnina „Reiðhjólamaður féll af kletti við Jökulsárgljúfur“ og orðið reiðhjólamaður er einnig notað einu sinni í fréttinni sjálfri. Í Málvöndunarþættinum var gerð athugasemd við reiðhjólamaður og sagt „„hjólreiðamaður“ er gamla góða orðið um þetta fyrirbrigði!“. Það orð er reyndar notað í myndatexta með sömu frétt, „Þyrlan hífði hjólreiðamanninn upp úr gljúfrinu“ og kemur tvisvar fyrir í fréttinni sjálfri. Það er vissulega rétt að hjólreiðamaður er það orð sem venjulega er notað í merkingunni 'sá eða sú sem ferðast um á reiðhjóli' eins og orðið er skýrt í Íslenskri nútímamálsorðabók – reiðhjólamaður er ekki í bókinni en er þó ekki óþekkt og er t.d. að finna í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls.

Við athugun kemur í ljós að reiðhjólamaður er hundrað ára gamalt orð – sést fyrst í auglýsingu í  Morgunblaðinu 1923: „Eins og allir gamlir reiðhjólamenn kannast við, er „Brennabor“ eitt af allra þektustu reiðhjólategundum fyrir gæði.“ Í Vísi 1929 segir: „Vísir sagði frá því nýlega, að lögreglan ætlaði að ganga eftir því, að reiðhjólamenn hefði ljós og bjöllur á hjólum sínum í vetur“ – í sömu frétt er einnig talað um hjólamenn. Nokkur dæmi eru um reiðhjólamaður á næstu áratugum en fer fjölgandi samfara auknum hjólreiðum um 1980 og eru samtals rúm 300 á tímarit.is. Elstu dæmi um hjólreiðamaður eru nokkru eldri, frá 1896 – í Dagskrá það ár segir: „Emil Zola er hjólreiðamaður mikill, þótt hann sje nú farinn að eldast og orðinn þungfær.“

Vitanlega eru dæmin um hjólreiðamaður margfalt fleiri – rúmlega 5.200 á tímarit.is og tæplega 8.600 í Risamálheildinni. En þar eru einnig rúm 600 dæmi um reiðhjólamaður, þar af aðeins rúmlega hundrað af samfélagsmiðlum, sem sýnir að orðið hefur fest sig í málinu og tengist óformlegu málsniði ekki sérstaklega. Samsvarandi samsetningar með -fólk eru einnig til – elsta dæmi um hjólreiðafólk er í Sovétvininum 1935: „Hjólreiðafólk frá verksmiðjunni „Elektrosila“ i Leningrad.“ Elsta dæmi um reiðhjólafólk er mun yngra, í Morgunblaðinu 1962: „Á miðjum þessum breiða grasrenningi, sé ég að komið hefur verið fyrir stíg fyrir reiðhjólafólk.“ Dæmin um hjólreiðafólk á tímarit.is eru rúmlega 1250 en um reiðhjólafólk tæplega 150.

Orðin hjólreiðamaður og hjólreiðafólk eru mynduð af samsetta nafnorðinu hjólreið sem langoftast er notað í fleirtölu, hjólreiðar, en orðin reiðhjólamaður og reiðhjólafólk eru mynduð af samsetta nafnorðinu reiðhjól. Það er vitaskuld fullgild orðmyndun enda eru aldrei gerðar athugasemdir við hliðstæða orðmyndun af öðrum samsetningum með -hjól sem seinni lið, svo sem bifhjól, mótorhjól, vélhjól o.fl. Orðið bifhjólamaður kemur fyrst fyrir 1920, mótorhjólamaður 1930 og vélhjólamaður 1965 – samsvarandi samsetningar með -fólk eru einnig til en nokkru yngri. Á seinustu árum hafa bæst við ýmis orð af þessu tagi – fjallahjólafólk, götuhjólafólk, rafhjólafólk, torfæruhjólafólk o.fl. – og samsvarandi orð með -maður.

Frá orðmyndunarlegu sjónarmiði er því ekkert við reiðhjólamaður og reiðhjólafólk að athuga. Það er ekki heldur hægt að amast við orðunum á þeim forsendum að þau séu óþörf því að orð sömu merkingar, hjólreiðamaður og hjólreiðafólk, séu fyrir í málinu – vitanlega er aragrúi samheita í málinu og það hefur venjulega verið talið kostur fremur en galli að hægt sé að grípa til fleiri en eins orðs til að tjá sömu merkingu. Ef til vill gæti einhverjum dottið í hug að segja að þessi orð væru ekki einasta óþörf heldur ættu sér enga hefð í málinu og ryddust inn á svið orðanna hjólreiðamaður og hjólreiðafólk. En eins og hér hefur komið fram er reiðhjólamaður hundrað ára gamalt og reiðhjólafólk 90 ára – þau hafa löngu unnið sér hefð sem íslensk orð.

Í Málvöndunarþættinum sá ég að einu sinni sem oftar var verið að gera athugasemd við framburðinn tvem(ur) í stað tveim(ur) í þágufalli af töluorðinu tveir. Í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu 2007 sagði Jón G. Friðjónsson: „Í nútímamáli gætir þess allnokkuð að framburðarmyndinni tvem bregði fyrir, sbr. myndina þrem við hlið þremur (af to. þrír) […]. Myndin tvem er ekki viðurkennd sem gott mál.“ Í grein á Vísindavefnum 2008 segir Guðrún Kvaran: „Myndirnar tvem og tvemur heyrast alloft í töluðu máli og sjást jafnvel á prenti […] en þær eru ekki taldar réttar.“ Í málfarshorni Morgunblaðsins 2019 segir: „Þó segjum við stopp við „tvem“ eða „tvemur“. Það er klárlega smit frá þrem og þremur og verður ekki liðið.“

Þessi framburður er þó fjarri því að vera nýjung heldur hefur þekkst í a.m.k. hálfa aðra öld. Á tímarit.is eru hátt í 400 dæmi um tvemur, það elsta í Baldri 1869: „Á tvemur seinustu mánuðum áður en skýrsla þessi var gefin.“ Næsta dæmi er í Þjóðólfi 1878: „rauð hryssa óaffext með síðu tagli og tvemur hvítum röndum á kviðnum.“ Dæmin um tvem eru tæp 120, það elsta í Lögbergi 1909: „Fyrir hér um bil tvem árum var eg ákaflega horuð orðin.“ Næstu tvö dæmi eru líka úr Lögbergi en fyrsta dæmið úr blaði gefnu út á Íslandi er í Fréttum 1915: „En þegar hann loks gat hrært sig úr sporunum, mætti hann tvem öðrum augum.“ Dæmum um bæði tvemur og tvem á tímarit.is hefur farið smátt og smátt fjölgandi, einkum eftir 1990.

Það er hins vegar alkunna að ritháttur prófarkalesinna texta, eins og megnið af textunum á tímarit.is er, getur gefið mjög villandi mynd af tíðni framburðarmynda sem ekki njóta viðurkenningar, eins og tilfellið er með tvem(ur). Þetta kemur vel fram í Risamálheildinni – í samfélagsmiðlahluta hennar er hátt á fjórða þúsund dæma um tvem og tvemur. Þetta gefur vísbendingu um að þessi framburður hafi lengi verið töluvert algengari en fram kemur á prenti. En þessar myndir eru þó ekki bundnar við óformlegt málsnið því að um 450 dæmi eru um þær í öðrum textum Risamálheildarinnar og það er margfalt hærra hlutfall en í sambærilegum textum á tímarit.is sem bendir til þess að þessi framburður sé í töluverðri sókn.

Það leikur lítill vafi á að í tvem(ur) gætir áhrifa frá þrem(ur) eins og áður segir og þetta er reyndar ekki í fyrsta skipti sem beyging töluorðsins þrír hefur áhrif á beygingu orðsins tveir. Upprunalega þágufallsmyndin mun vera tveim, en myndin tveimr (síðar tveimur) er talin tilkomin fyrir áhrif frá þremr (áður þrimr – sérhljóðið þar hefur nefnilega líka breyst). En fleira en áhrif frá þrem(ur) gæti ýtt undir breytingu ei í e – eignarfallið tveggja gæti líka átt hlut að máli, því að þar er stofnsérhljóðið e eins og í tvem(ur). Við það bætast skyld orð með tve- eins og lýsingarorðið tvennur og nafnorðin tvenna, tvennd og tvenning, auk lýsingarorðsins tvefaldur sem var algengt áður fyrr. Aftur á móti er ei hvergi að finna í skyldum orðum.

Beyging tveir er mjög óregluleg – tveir um tvo í nefnifalli og þolfalli karlkyns, tvær í báðum þessum föllum í kvenkyni, og tvö í þessum föllum í hvorugkyni, en tveim í þágufalli og tveggja í eignarfalli allra kynja. Þessi óregla þýðir að tvíhljóðið ei í tveim(ur) hefur lítinn stuðning af öðrum beygingarmyndum orðsins og stendur því veikt – fyrir utan þágufallið kemur ei bara fyrir í nefnifalli karlkyns. Vissulega gildir það sama um e-ið í þrem(ur) – það hefur jafnvel enn minni stuðning af öðrum myndum. En einhljóðun er miklu algengari en tvíhljóðun í áherslulítilli stöðu eins og þessar myndir hafa oft. Þegar við þetta bætist að tvem(ur) er a.m.k. 150 ára gamalt, og orðið mjög útbreitt, leikur enginn vafi á því að sjálfsagt er að viðurkenna það sem rétt mál.

Í hópnum Skemmtileg íslensk orð sá ég spurt hvort orðið sífleiri sem kom fyrir í fyrirsögn á vef Ríkisútvarpsins í dag – „Sífleiri leita til Geðheilsumiðstöðvar barna“ – væri nýyrði. Líklega hefur einhverjum sýnst þetta vera villa því að fyrirsögninni var fljótlega breytt og er nú „Sífellt fleiri leita til Geðheilsumiðstöðvar barna“. En sífleiri er samt ekki einsdæmi þótt orðið hafi ekki komist í orðabækur og sé vissulega sjaldgæft. Fimm dæmi eru þó um það á tímarit.is, það elsta í Lindinni 1938: „Þegar nú uppeldisvandræðin hraðvaxa, sífleiri neita að gjörast mæður.“ Annað dæmi er í Vikunni 1962: „Þau hafa ekki farið um Evrópulöndin, sem sífleiri Evrópubúar þekkja ár hvert meira og meira til.“ Auk þess eru dæmi frá 1966, 1988 og 2021.

Í Risamálheildinni eru tólf dæmi um sífleiri frá þessari öld, þar af aðeins tvö af samfélagsmiðlum – meirihlutinn frá síðustu fimm árum. Í DV 2019 segir: „Hann nefnir sem dæmi að sífleiri þurfi að vinna um jólin.“ Í Vísi 2020 segir: „Andrés segir engan vafa á að sífleiri verslanir bætist í hóp þeirra sem leggja áherslu á sölu í gegnum vefverslun.“ Í Kjarnanum 2019 segir: „Í takt við aukna umhverfisvitund og stefnumótun í umhverfismálum kolefnisjafna sífleiri einstaklingar, fyrirtæki og stofnanir sig.“ Á mbl.is 2015 segir: „Umhverfisverndarsinnar óttast að hlýnun jarðar muni umbreyta sífleiri svæðum Afríku í eyðimörk.“ Auk þess má finna um þrjátíu dæmi úr ýmsum áttum á netinu – notkun sífleiri virðist því færast í vöxt.

Forliðurinn sí- er fletta í Íslenskri nútímamálsorðabók og skýrður 'fyrri liður samsetninga sem táknar endurtekningu' með dæmunum hann er síbrosandi og hún er síhrædd um eigur sínar. Raunar er ekki rétt að binda þetta við endurtekningu því að oft er frekar um langvarandi ástand að ræða. Önnur orð með þessum forlið eru t.d. sífjölgandi, síflissandi, sífreðinn, sífrjór, sífullur, sífækkandi, síhlæjandi, síkvikur, sístarfandi, síungur o.fl. Í raun er ekki hægt að koma með tæmandi upptalningu á þessum orðum því að hér er um virka orðmyndun að ræða – það er hægt að bæta sí- framan við flest orð sem tákna eða geta táknað endurtekningu eða langvarandi ástand – sídettandi, síhnerrandi, sískælandi, síspyrjandi, sívælandi, síöskrandi o.s.frv.

Í öllum þessum orðum er hægt að nota atviksorði sífellt í stað forliðarins sí- – sífellt flissandi, sífellt starfandi, sífellt dettandi, sífellt öskrandi o.s.frv. Ég get því ekki séð neitt athugavert við að nota orðið sífleiri í stað sífellt fleiri, í sömu merkingu. Einhverjum kann að finnast óeðlilegt að bæta sí- framan við miðstigsmynd orðsins þar sem *símargur kemur ekki fyrir, en það er af merkingarlegum ástæðum. Ýmsar hliðstæður þar sem sí- er notað með miðstigi en ekki frumstigi má finna þótt þær séu ekki algengar, eins og síbetri, síhærri, símeiri, síminni, sístyttri, sístærri, o.fl. – aftur á móti má líta á orð eins og síyngri og sínýrri sem miðstig af sínýr og síungur sem koma fyrir. Það var alveg ástæðulaust að breyta sífleiri í sífellt fleiri á vef RÚV.

Algengasta merking sagnarinnar vita er 'hafa fullvissu (um e-ð)' en meðal annarra merkinga sem nefndar eru í Íslenskri nútímamálsorðabók er 'athuga, aðgæta' með dæmunum vittu fyrir mig hvort glugginn er ekki lokaður og ég ætla að vita hvort hann er heima. Þessi merking kemur fram í frægri senu í Njálu þegar óvinir Gunnars á Hlíðarenda fara að honum og senda Þorgrím austmann til að vita (þ.e. 'gá') hvort Gunnar sé heima. Hann fer upp á skálann þar sem Gunnar sér til hans og leggur til hans atgeirnum þannig að hann fellur ofan af þekjunni og gengur til félaga sinna. Gissur hvíti spyr: „Hvort var Gunnar heima?“ Austmaður svarar: „Vitið þér það en hitt vissi eg að atgeir hans var heima“ – og fellur dauður niður.

Ég botnaði aldrei í upphafinu á þessu tilsvari fyrr en ég áttaði mig á því að vita er þarna ekki notuð í algengustu merkingu sinni heldur merkingunni 'athuga, aðgæta' og „vitið þér það“ merkir því 'þið getið gáð að því'. Spurningin er hins vegar hvað vita merkir í seinna skiptið sem sögnin kemur fyrir í tilsvarinu, „hitt vissi eg“. Merkir þetta 'ég fullvissaði mig um það' eða 'ég gáði að því'? Það skiptir svo sem ekki máli fyrir skilninginn á sögunni. En eftir því sem ég best veit er útilokað í nútímamáli að nota vita í merkingunni ‚athuga, aðgæta‘ í framsöguhætti og viðtengingarhætti – ég veit hvort hann er heima getur alls ekki merkt 'ég gái hvort hann er heima' og ég vissi hvort hann væri heima getur ekki merkt 'ég gáði hvort hann væri heima'.

Það er í sjálfu sér eðlilegt að boðhátturinn vittu sé ekki notaður í algengustu merkingu sagnarinnar vita – það er ekki hægt að skipa neinum að 'hafa fullvissu' um eitthvað en það er hægt að skipa öðrum að 'athuga, aðgæta' eitthvað og ekki óeðlilegt að nota boðháttinn í þeirri merkingu. Það kemur hins vegar ekki fram í orðabókum að sú merking er bundin við ákveðna hætti sagnarinnar – þá sem koma fram í notkunardæmunum úr Íslenskri nútímamálsorðabók, boðhátt og nafnhátt. Langoftast kemur merkingin fram í boðhætti annarrar persónu eintölu en stundum einnig í fleirtölu og stöku sinnum í nafnhætti. Lausleg athugun á tímarit.is bendir þó til þess að notkun nafnháttar í þessari merkingu sé mjög sjaldgæf á síðustu áratugum.

Í umræðu um málfar barna á K100 um daginn sagði stjórnandi þáttarins: „Ég tek eftir því að þau hlusta á svo mikið af ensku tali að það hefur áhrif á hvernig þau tala“ og nefndi sem dæmi „að börnin segi senta en ekki senda“. „„Ég þurfti að senta boltann,“ segist hún hafa heyrt sagt á sínu heimili um daginn. Rekur hún þessa málfarsvillu til þess að á ensku er sagnorðið senda í þátíð sent.“ Það er vel þekkt að þátíð sagnarinnar senda verður oft senti í nútímamáli í stað sendi. Skýringin á því liggur í augum uppi. Aðrar sagnir með sömu stofngerð, benda, henda, lenda og venda, fá þátíð með t – benti, henti, lenti og venti – og ekkert óvænt að senda lagi sig að þeim. En þarna var ekki verið að tala um þátíð sagnarinnar, heldur nafnháttinn.

Ég hafði ekki tekið eftir dæmum um nafnháttinn senta – á tímarit.is eru vissulega fimm dæmi um hann frá ýmsum tímum en þau gætu verið prentvillur. Hins vegar eru um fjörutíu dæmi um hann í Risamálheildinni, nær öll af samfélagsmiðlum, þannig að einhver hreyfing er greinilega í þessa átt. En mér finnst sú skýring að um sé að ræða áhrif frá sent í ensku mjög ósennileg. Íslenski nafnhátturinn senda samsvarar enska nafnhættinum send og væri þá í raun og veru að flýja frá honum fyrir áhrif annarrar beygingarmyndar, ensku þátíðarinnar sent. Það væri mjög sérkennilegt. Við þetta bætist að enska þátíðarmyndin sent er borin fram með rödduðu n-, [sent], og er miklu líkari íslensku myndinni senda [sɛnta] en órödduðum framburði á senta [sɛn̥ta].

Auk þess kemur í ljós að sama breyting er í gangi hjá öðrum sögnum með sömu stofngerð, þ.e. benda, henda, lenda og venda. Í Risamálheildinni er hátt á þriðja hundrað dæma um nafnháttinn benta, hátt í tvö hundruð um lenta og nokkuð á annað hundrað um venta. Einnig er töluvert um nafnháttinn henta í stað henda en útilokað að átta sig á fjöldanum vegna þess að þær myndir falla saman við sögnina henta. Megnið af þessum dæmum er úr óformlegu málsniði samfélagsmiðla en þó er einnig nokkuð úr fjölmiðlum, einkum um lenta – „Þetta hefur þann kost að góðir hlauparar lenta ekki aftast í kösinni“ segir t.d. í Morgunblaðinu 2012; „Hann mun gera nokkur mistök og lenta í árekstrum, eins og allir nýliðar“ segir í Vísi 2011.

Þessi breyting virðist einnig taka til annarra sagna með nd í stofni, a.m.k. hrinda og synda. Hún hefur greinilega verið í gangi um nokkurn tíma, a.m.k. allt frá upphafi samfélagsmiðla upp úr aldamótum. Í þessum sögnum eru engar líkur á að um ensk áhrif sé að ræða, og þess vegna væntanlega ekki heldur í senta. Eina hugsanlega skýringin sem ég sé á þessari breytingu er tilhneiging til að halda sömu hljóðasamböndum í allri beygingunni. Í hefðbundinni beygingu hafa þessar sagnir nd í nafnhætti og nútíð en nt í þátíð og lýsingarhætti þátíðar, en ef breytingin gengur í gegn verða þær með nt í öllum myndum. Slík tilhneiging til samræmingar innan beygingardæmis er vel þekkt, en óljóst hvers vegna þátíðin hefur áhrif á nútíðina en ekki öfugt.