Hér var nefnt í gær að í þætti í Ríkisútvarpinu hefði verið talað um „sótsvartan almúgann“ þótt venja væri að tala um sauðsvartan almúgann – í þættinum var spurt: „Hvað þurfum við, sótsvartur almúginn að borga stóran hluta af mánaðarlaununum okkar fyrir eina nótt á fimm stjörnu hóteli á Íslandi?“ Það er auðvitað rétt að venjuleg gerð orðasambandsins er sauðsvartan almúgann – það er t.d. gefið í Íslenskri orðabók og skýrt 'ómenntað fólk, alþýða manna, almenningur'. Elsta dæmi um sambandið á tímarit.is er í Gesti Vestfirðingi 1850: „Gestur er heldur ekki upp á marga fiska, og ekki fyrir sauðsvarta almúgann töfluverkið í honum.“ Á tímarit.is eru tæp 1200 dæmi um sambandið, og í Risamálheildinni eru dæmin tæplega 650.

En það er ekki nýtt að tala um sótsvartan almúgann – elsta dæmið á tímarit.is er í Speglinum 1943: „en trúboðið gengi illa meðal sótsvarts almúgans.“ Spegillinn var reyndar skopblað, „samvizkubit þjóðarinnar“, þannig að þetta gæti verið skrifað í gríni. Næsta dæmi er úr Alþýðublaðinu 1961: „meðan sótsvartur almúginn dansi á götum úti.“ Í Alþýðublaðinu 1985 segir: „Mismunurinn er því 6.6 milljónir króna og munar um minna – að minnsta kosti fyrir sótsvartan almúgann!“ Þrjú dæmi í viðbót eru fram að aldamótum en um 2005 fer þeim að fjölga og eru hátt í 30 frá þessari öld. Í Risamálheildinni eru dæmin hátt í 150, þar af um 110 af samfélagsmiðlum. Það er því ljóst að þetta afbrigði orðasambandsins er í sókn.

Orðið sauðsvartur merkir 'sem hefur eðlilegan svartan sauðarlit'. Með breyttri þjóðfélagsgerð og lífsháttum er kannski ekkert óeðlilegt að tengsl við sauðkindur og sauðarlit dofni í huga fólks og leitað sé annað í líkingum. Vissulega má segja að sót sé ekki heldur áberandi í umhverfi okkar núorðið en hins vegar er sót- algengur áhersluforliður – notaður í orðum eins og sótillur, sótrauður, sótreiður, sótvondur, sótbölva, sótroðna o.fl. Orðið sótsvartur er ekki heldur tengt við sót í orðabókum, heldur skýrt 'dökkur, kolsvartur' í Íslenskri orðabók og 'mjög dökkur' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Það er í sjálfu sér ekkert óeðlilegt þótt farið sé að tala um sótsvartan almúgann þótt mörgum finnist örugglega æskilegt að halda í eldri gerð sambandsins.

Í gær var hér spurt hvort framburður með rödduðu hljóði, v, væri að verða algengari í lýsingarorðinu efstur – þ.e. evstur [ɛvstʏr̥]. Í venjulegum framburði er þarna óraddað f-hljóð en í miðstiginu efri er hins vegar raddað hljóð, v, þótt skrifað sé f. Inni í orðum er meginreglan sú að á undan sérhljóðum og rödduðum samhljóðum, t.d. r, kemur raddaða hljóðið v, í orðum eins og efi [ɛːvɪ] og efri [ɛvrɪ], en á undan órödduðum samhljóðum eins og s og t kemur óraddaða hljóðið f, í orðum eins og ofsi [ɔfsɪ] og aftur [aftʏr̥], og þess vegna mætti búast við órödduðu f í efstur [ɛfstʏr̥]. Framburðurinn evstur er hins vegar þekktur en lítið er hægt að byggja á rituðum textum um tíðni hans þar sem bókstafurinn f getur bæði staðið fyrir hljóðið f og v.

Lítill vafi er á að þennan framburð má rekja til áhrifa frá miðstiginu efri þar sem f stendur fyrir raddað hljóð, enda raddað r á eftir. Svipuð áhrif einnar beygingarmyndar á aðra eru vel þekkt – það er rík tilhneiging til að stofn orðs haldi alltaf sömu hljóðum, enda þótt það gangi gegn venjulegum hljóðreglum. Sem dæmi má nefna sögnina segja þar sem borið er fram tvíhljóðið ei þótt skrifað sé e enda er almenn regla að sérhljóð tvíhljóðist á undan gi og gj. En boðhátturinn segðu er líka borinn fram með ei þótt þar komi hvorki gi né gj á eftir – það eru áhrif frá öðrum nútíðarmyndum orðsins. Aftur á móti er venjulega borið fram einhljóðið e í þriðju persónu viðtengingarháttar þátíðar sem er skrifuð eins, (þótt þau) segðu – áhrifin ná ekki til þátíðarinnar.

Þótt framburðarmyndin seigðu í boðhætti gangi gegn almennum hljóðreglum málsins er hún því bæði skiljanleg og eðlileg, enda dettur engum í hug að amast við henni. En öðru máli gegnir um evstur. Málfarsbankinn segir: „Orðið efstur er ekki borið fram „evstur“. Réttur framburður er „efstur“.  Baldur Jónsson segir í Málfregnum 1988: „Þó að sleppt sé öllum smekkleysum, klaufaskap og álitamálum verður því ekki neitað að í útvarpi og sjónvarpi er allt of mikið um ambögur sem varla verða kallaðar neitt annað en málvillur. Ég nefni t.d. framburðinn evstur fyrir efstur [...].“ Jónas Kristjánsson segir í DV 1989: „Og málhelti af ýmsu tagi er útbreitt, ekki síður meðal „evstu“ fréttaþula í sjónvarpi en annarra, sem þar koma minna fram.“

Vitanlega er miklu eldri og ríkari hefð fyrir framburðinum efstur með órödduðu f – en það er líka hefð fyrir því í málinu að viðurkenna ýmis gamalgróin tilbrigði í framburði eins og alkunna er. Erfitt er að fullyrða nokkuð um aldur framburðarins evstur – eins og áður segir er ekki hægt að byggja á rituðum textum um tíðni hans og sama gildir vitaskuld um aldurinn. Mér finnst ég þó hafa heyrt þessum framburði bregða fyrir í að minnsta kosti 40-50 ár og minnst er á hann í textum frá því fyrir 1990 eins og áður segir, og hann gæti verið mun eldri. Áhrifsbreyting af þessu tagi er fullkomlega eðlileg og það er komin svo löng hefð á framburðinn evstur að það er engin ástæðu til að amast við honum, hvað þá kalla hann rangan.

Undanfarna daga hafa orðið heilmiklar umræður um enskumælandi íbúaráð sem starfandi er í Mýrdalshreppi. Ráðið var reyndar stofnað fyrir tveimur árum en stofnun þess virðist ekki hafa vakið sérstök viðbrögð á þeim tíma. Upphlaupið núna er því óhjákvæmilegt að setja í samband við umræður undanfarið um fjölgun útlendinga í samfélaginu og ýmis vandræði sem hún skapi. Ég get alveg tekið undir það að vitanlega hefði verið best að ekki hefði þurft að stofna þetta ráð. Vitanlega væri best ef innflytjendur töluðu íslensku reiprennandi og gætu tekið fullan þátt í lýðræðislegri umræðu í samfélaginu án þess að þurfa sífellt að sitja undir gagnrýni og jafnvel háðsglósum vegna ófullkominnar íslensku eins og mörg hafa lent í.

En það er bara ekki þannig og þar er ekki aðallega innflytjendunum sjálfum um að kenna. Meginábyrgðin liggur hjá okkur, innfæddum Íslendingum. Við ráðum fólk til starfa án þess að gera nokkrar kröfur um íslenskukunnáttu og án þess að gefa því tækifæri til að læra málið. Það er vont, og enn verra er ef við ætlum líka að útiloka fólkið frá þátttöku í lýðræðislegri umræðu. Ef enskumælandi ráð gefur fólki kost á þátttöku í samfélagsumræðu og stjórnmálum sem það hefði ekki haft annars er það vitanlega miklu betri kostur en að skortur á íslenskukunnáttu útiloki fólk frá slíkri þátttöku. Það er betri kostur fyrir samfélagið og lýðræðið, dregur úr skautun og hættunni á því að hér verði til tvískipt samfélag Íslendinga og innflytjenda.

Það sem meira er – þetta er líka miklu betri kostur fyrir íslenskuna vegna þess að það gerir innflytjendur ánægðari í íslensku samfélagi, fær þá til að upplifa sig sem hluta af samfélaginu, og eykur þannig líkurnar á því að þeir finni hjá sér hvöt og þörf til að læra íslensku. „Núna líður okkur ekki eins og við séum útskúfuð úr samfélaginu okkar“ segir formaður enskumælandi ráðsins í Vík, og eins og fundargerðir ráðsins sýna hefur þar mikið verið rætt um inngildingu og möguleika á aukinni og bættri íslenskukennslu. Í nýrri yfirlýsingu Samtaka kvenna af erlendum uppruna er líka bent á að ráð af þessu tagi auki bæði tækifæri og hvata innflytjenda til að bæta íslenskukunnáttu sína, auk þess að hvetja til virkrar samfélagsþátttöku.

Í umræðunni hefur verið bent á að fæstir innflytjenda eigi ensku að móðurmáli og því gefi enskumælandi ráð þeim ekkert frekar tækifæri til að tala móðurmál sitt en þátttaka í stjórnsýslu á íslensku myndi gera. Það er auðvitað alveg rétt, en það sem hér skiptir máli er að enskan er hlutlaus – þar stendur fólk jafnt að vígi og þarf ekki að búa við þann aðstöðumun sem verður á milli Íslendinga og innflytjenda þegar umræður fara fram á íslensku. En meginatriðið er að enskumælandi ráð er ekki markmið í sjálfu sér, heldur viðbrögð við vanda. Einangrun innflytjenda og tilkoma tveggja aðskilinna samfélaga í landinu er það versta sem getur komið fyrir íslenskuna og stofnun enskumælandi ráðs vinnur gegn slíku.

Ég hnaut um fyrirsögnina „Stundum finnst mér ég getað sigrað heiminn“ á Vísi í gær. Ástæðan fyrir því að ég staldraði við er sú að þarna er notuð myndin getað sem er lýsingarháttur þátíðar – eða strangt tekið sagnbót – af sögninni geta, en sögnin finnast tekur venjulega með sér nafnhátt og því hefði mátt búast við Stundum finnst mér ég geta sigrað heiminn. En þegar ég fór að skoða þetta kom í ljós að myndin getað í stað geta er mjög algeng í öllum samböndum þar sem geta er hjálparsögn – tekur með sér sögn í lýsingarhætti þátíðar / sagnbót. Eins og bent er á í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er sagnbótin getað þegar geta er hjálparsögn, þ.e. í merkingunni 'vera fær um', en annars getið, t.d. Oft kemur góður þá getið er.

Þetta er ekki nýtt – stöku dæmi má finna allt frá lokum 19. aldar. Í  Þjóðólfi 1897 segir: „Maður á að getað dansað án þess að hafa lært það sérstaklega.“ Í Nýjum kvöldvökum 1914 segir: „Ó, þér ætlið aldrei að getað skilið mig.“ Í Vísi 1914 segir: „Þjóðverjar voru svo vel undirbúnir, að ekki gátum vér vænst þess, stöðvunarlaust að getað rekið flóttana.“ Í Nýju kirkjublaði 1915 segir: „eg vildi getað lofað guð.“ Í Fálkanum 1936 segir: „Flestir munu getað giskað á, að þessi maður er enginn annar en Smith sá, sem bjargaði lífi Andrews.“ Í Alþýðublaðinu 1942 segir: „Henni fannst það gráthlægilegt, að hún skyldi getað elskað Eðvarð af jafnmikilli ástríðu og var.“ Í Morgunblaðinu 1962 segir: „Þarf að getað gert við og unnið á verkstæði þess á milli.“

Þótt slæðingur sé af dæmum um getað í stað geta alla tuttugustu öldina eru dæmin lengst af hlutfallslega svo fá að þau gefa ekki ótvíræða vísbendingu um málbreytingu heldur gæti verið um tilviljanakennd eða einstaklingsbundin frávik að ræða – á tímarit.is eru u.þ.b. 500 sinnum fleiri dæmi um að geta en að getað. En síðan 1980 hefur dæmum farið ört fjölgandi, sérstaklega þó eftir 2010, og eru á allra síðustu árum svo mörg að augljóst er að þarna er málbreyting í gangi. Það er líka athyglisvert að öfugt við margar nýjungar er þessi ekki bundin við samfélagsmiðla – þótt meirihluti dæma sé vissulega þaðan eru einnig fjölmörg dæmi úr mjög formlegum textum, svo sem útgefnum bókum, dómum, lagafrumvörpum og Alþingisræðum.

Langsamlega algengasta hjálparsögnin með geta er hafa, og hún tekur með sér sagnbótina getað. Ekki er ólíklegt að þetta sé undirrót breytingarinnar – málnotendum finnist eðlilegt að nota getað einnig með öðrum hjálparsögnum sem annars taka með sér nafnhátt. Það auðveldar eða ýtir undir þessa breytingu að í eðlilegum framburði verður ð í áherslulausum atkvæðum í enda orðs oft mjög veikt eða hverfur alveg og þess vegna er iðulega lítill sem enginn framburðarmunur á geta í mun geta gert það og getað í hefur getað gert það. Þess vegna er alveg hugsanlegt að þessi breyting hafi lengi verið útbreiddari en ritaðar heimildir benda til en verði meira áberandi þegar textum í óformlegu málsniði fjölgar og prófarkalestur minnkar.

Breytingin verður aðeins þegar geta tekur með sér aðra sögn en ekki þegar hún tekur með sér fornafn – og aðeins þegar geta stendur á eftir sögn. Þau örfáu dæmi sem finna má um að getað það / þetta á eftir sögn og Að getað fremst í setningu eru öll af samfélagsmiðlum og gætu verið stafsetningarvillur frekar en breytt orðmynd. Það er því ekki þannig að geta sé að breyta um nafnhátt, heldur er sagnbót sums staðar komin í stað nafnháttar. Breytingin er líka óháð því hvort sögnin sem fer á undan geta tekur með sér að eða ekki – við fáum bæði ég vildi getað gert þetta, í stað ég vildi geta gert þetta, og ég ætti að getað gert þetta, í stað ég ætti að geta gert þetta. Þetta sýnir að að tilheyrir þarna undanfarandi sögn frekar en vera nafnháttarmerki.

Um daginn var spurt hér út í nafnorðið bratti sem fyrirspyrjandi taldi hafa vikið fyrir orðinu brekka. Í framhaldi af því fór ég að velta fyrir mér samböndum eins og leggja á brattann, halda á brattann, leita á brattann, sækja á brattann sem er tekið sem dæmi í Íslenskri stafsetningarorðabók, og fleiri svipuðum. Sambandið eiga á brattann að sækja er gefið í Íslenskri nútímamálsorðabók í merkingunni 'lenda í erfiðleikum, mæta mótstöðu'. Jón G. Friðjónsson tilfærir það einnig í Merg málsins og segir það vera „kunnugt frá síðari hluta 20. aldar.“ Um uppruna sambandsins segir Jón: „Líkingin er trúlega dregin af fjallgöngu fremur en um sé að ræða liðfellt orðasamband þar sem brattan standi sem kk.et.þf. af lo. brattur.“

Sambandið er reyndar eldra en Jón telur – elsta dæmi sem ég finn er í Lögbergi 1909: „Þess vegna langar oss nú til þess, að gera bug á leiðina, fara að leita á brattann og reyna að komast ögn áleiðis upp eftir hæðum lífsins.“ Í Skírni 1913 segir: „Hann er þá ekki einn af þeim sem sækja á brattann og lyfta mannkyninu á hærra stig.“ Í Austurlandi 1920 segir: „Og hann lagði af stað, lagði á brattann í áttina þangað, sem loftið er hreint og heilnæmt og himininn heiður og víðfeðmur.“ Gömul dæmi um brattan má líka finna – í Þjóðólfi 1919 segir: „manninn, sem sótti á brattan í hljóði og hætti þeirri sókn ekki fyr en hann hafði komist upp.“ Í Sunnudagsblaðinu 1926 segir: „Var því á brattan að sækja og margan örðugan hjalla yfir að klífa.“

Alls eru rúm 500 dæmi um á brattan að sækja á tímarit.is, á móti rúmlega 4.500 um á brattann að sækja. Í Risamálheildinni eru hlutföllin svipuð – rúm 400 dæmi um brattan á móti rúmlega 3.400 um brattann. Við þetta bætast svo dæmi um leggja / halda / leita / sækja á brattan(n). Þetta þýðir samt ekki endilega að þau sem skrifa brattan séu í öllum tilvikum að nota lýsingarorð. Líklegt er að stundum telji fólk sig í raun vera að nota nafnorðið bratti en riti það ranglega með einu n-i í stað tveimur – ruglingur á einu og tveimur n-um í endingu er algengasta stafsetningarvillan sem fólk gerir. Eins er vitanlega hugsanlegt að þetta verki í hina áttina – í einhverjum tilvikum skrifi fólk brattann þótt það telji sig vera að nota lýsingarorðið brattur.

Hvað sem þessu líður er ljóst að engar líkur eru á að öll dæmi um brattan með einu n-i séu villur – greinilegt er að mörg skynja þetta sem lýsingarorð með undirskildu nafnorði sem gæti t.d. verið vegur án þess að endilega þurfi að vera hægt að hugsa sér tiltekið nafnorð. Það eru auðvitað ýmis fordæmi fyrir því að lýsingarorð séu notuð á þennan hátt – nefna má dæmið fá sér einn gráan í merkingunni 'fá sér í glas' þar sem ekki er heldur ljóst hvaða nafnorð er undirskilið. Ótvíræð nafnorðsdæmi eru eldri, þótt ekki muni miklu, og ekki ótrúlegt að það sé rétt hjá Jóni G. Friðjónssyni að sá sé uppruni sambandsins. Ekkert mælir þó gegn því að greina brattan sem lýsingarorð og því hlýtur að teljast rétt að skrifa það með hvort heldur n eða nn.

Í gær skapaðist hér heilmikil umræða um grein sem Snorri Másson skrifaði á Vísi og setti inn í þennan hóp. Þar gerir hann að umræðuefni enskumælandi ráð í Mýrdal sem var stofnað fyrir tveimur árum og á að vera „vettvangur fyrir erlenda íbúa sveitarfélagsins til að koma sínum sjónarmiðum og hugmyndum áfram“ eins og sagt var í tilkynningu þegar ráðið var stofnað. Snorri segir að nú fari „stjórnsýsla í landinu fram á íslensku og ensku; því verður ekki lýst öðruvísi“. Þetta er reyndar ekki rétt því að ráðið er aðeins ráðgefandi og því ekki beinn hluti af stjórnsýslu hreppsins. Snorra þykir sérstaklega athugavert að þetta ráð skuli hafa fengið samfélagsviðurkenningu Byggðastofnunar og spyr: „Er þetta í alvöru verðlaunaefni?“

Snorri telur „kostulegt út af fyrir sig að Byggðastofnun skuli veita sveitarfélögum hvatningarverðlaun fyrir að minnka hlut íslenskrar tungu í opinberri stjórnsýslu“. Þótt ráðið sé ekki beinn þáttur í stjórnsýslu sveitarfélagsins veikir þetta óneitanlega stöðu íslenskunnar sem eina opinbera tungumáls landsins (fyrir utan íslenskt táknmál) og gæti rutt brautina fyrir aukna enskunotkun á fleiri sviðum. Það er vitanlega rétt hjá Snorra að stofnun ráðs af þessu tagi er í ósamræmi við íslenska málstefnu þar sem áhersla er lögð á að íslenska né nothæf og notuð á öllum sviðum þjóðlífsins. Það má líka vel halda því fram að stofnun ráðsins dragi úr hvata innflytjenda til að læra íslensku og vinni þannig gegn stöðu íslenskunnar í samfélaginu.

En málið hefur líka aðra hlið sem snýr að mannréttindum og lýðræði. Haft er eftir sveitarstjóra Mýrdals að það „hafi komið í ljós að stór hluti samfélagsins væri í raun frekar afskiptur og hefði hvorki rödd né tækifæri til að koma sínum hugmyndum á framfæri og taka raunverulega þátt í stefnumótunum og stjórnvaldsákvörðunum í sveitarfélaginu“ en „Sökum aðstæðna hafa ekki allir sömu tækifæri til þess að læra íslensku […]“. Formaður ráðsins segir: „Ég var búinn að búa í Vík í átta  ár en fannst ég aldrei  tilheyra að fullu eða geta haft einhver áhrif á samfélagið. Það er frábært að þarna sé kominn vettvangur fyrir íbúa af erlendum uppruna til að hafa áhrif innan stjórnsýslunnar og geta komið sínum hugmyndum á framfæri.“

Snorri telur að ráðið sýni uppgjöf – í því „birtist okkur sú sýn að eina leið íbúa af erlendum uppruna til að hafa áhrif, eða í það minnsta áhrifamesta leið þeirra til að gera það, sé að stjórnsýslan færist yfir á ensku. Eins og það sé varla hægt að ætlast til þess úr þessu að umræddir íbúar læri íslensku og hafi áhrif eftir þeirri leið.“ Hér má nefna að Mýrdalshreppur hefur ekki, frekar en flest önnur sveitarfélög, sett sér málstefnu þrátt fyrir skýr ákvæði Sveitarstjórnarlaga: „Enn fremur skal koma fram hvaða gögn liggja að jafnaði fyrir í erlendum málbúningi og hvaða tungumál þar er um að ræða. Þá skal þar setja reglur um rétt íbúa af erlendum uppruna til samskipta við stofnanir sveitarfélagsins á annarri tungu en íslensku.“

Í tilkynningu Byggðastofnunar um viðurkenninguna er vikið að báðum hliðum málsins, stöðu íslenskunnar og lýðræði og mannréttindum: „Enskumælandi ráð eflir samfélagslega þátttöku íbúa sem annars væri hætt við að yrðu jaðarsettir og gefur erlendum íbúum vettvang til þess að koma sjónarmiðum og áherslum sínum á framfæri. Allar fundargerðir ráðsins eru skrifaðar bæði á íslensku og ensku og veita þannig ráðsmeðlimum og þeim sem lesa fundargerðirnar jafnframt aukna innsýn í íslenska tungu en eru um leið öllum skiljanlegar. Ráðið hefur fjallað um íslenskukennslu og hefur fjallað umtalsvert um leiðir sem hægt væri að fara til þess að efla stöðu tungumálsins í enskumælandi hagkerfi, sem ferðaþjónustusamfélög jafnan eru.“

Í þessu máli kemur glöggt í ljós það sem ég hef margoft skrifað hér um: Með atvinnustefnu sem byggist á láglaunastörfum þar sem fólk vinnur langan vinnudag, og með því að leggja alltof litla áherslu á kennslu íslensku sem annars máls, erum við að búa hér til tvískipt samfélag. Það er eðlilegt að ætlast til þess að íslenska sé notuð og nothæf á öllum sviðum, en jafnframt er eðlilegt að fólk sem hefur ekki verið búin nægilega góð aðstaða og tækifæri til að læra málið vilji njóta lýðræðislegra réttinda til þátttöku í samfélaginu. Eins og staðan er núna verður árekstur milli hagsmuna íslenskunnar og hagsmuna innflytjenda. Við verðum að finna leið til að leysa úr því þannig að réttur fólks sé virtur án þess að það komi niður á íslenskunni.

Fyrir hálfu öðru ári var sett á stofn sérstök ráðherranefnd um málefni íslenskrar tungu og tilkynnt um hana með pomp og prakt á málþingi sem haldið var í tengslum við dag íslenskrar tungu 2022. Í fréttatilkynningu um stofnun nefndarinnar sagði að henni væri „ætlað að efla samráð og samstarf milli ráðuneyta um málefni íslenskrar tungu og tryggja samhæfingu þar sem málefni skarast. Þá mun ráðherranefndin vinna markvisst að stefnumótun stjórnvalda og aðgerða í þágu tungumálsins.“ Nefndin var undir formennsku forsætisráðherra en að auki áttu menningar- og viðskiptaráðherra, mennta- og barnamálaráðherra, félags- og vinnumarkaðsráðherra og háskóla-, iðnaðar- og nýsköpunarráðherra fast sæti í henni.

Nefndin stóð að þingsályktunartillögu um aðgerðaáætlun um íslenska tungu sem menningar- og viðskiptaráðherra lagði fram í haust – hálfu ári á eftir áætlun – og er enn í meðförum Alþingis þótt hún eigi að gilda fyrir árin 2023-2026. Annað hefur ekki heyrst frá nefndinni en í fréttatilkynningu um stofnun hennar sagði að viðkomandi ráðuneyti myndu „hafa umsjón með skilgreindum áherslum sem verða útfærð í aðgerðaáætlun um íslenska tungu“. Ég stóð því í þeirri meiningu að henni væri ætlað að starfa áfram og fylgja eftir þessari tillögu sem vonandi verður samþykkt fyrir þinglok í vor. Ekki veitir af, því að aðgerðir í áætluninni eru lítið fjármagnaðar og mikilvægt að einstök ráðuneyti og ráðherrar vinni að fjármögnun þeirra.

Í dag birtist hins vegar fréttatilkynning á vef Stjórnarráðsins þar sem segir: „Ríkisstjórnin samþykkti á fundi sínum í morgun tillögu Bjarna Benediktssonar forsætisráðherra um skipan ráðherranefnda. […] Ekki verða starfandi sérstakar ráðherranefndir um íslenska tungu, jafnréttismál og málefni innflytjenda og flóttafólks heldur verður áfram fjallað um þessi málefni í ráðherranefnd um samræmingu mála.“ Þetta er dapurlegur vitnisburður um áhugaleysi og getuleysi ríkisstjórnarinnar í málefnum íslenskunnar – málefnum sem eru brýnni en nokkru sinni fyrr – og bætist ofan á það áhugaleysi og getuleysi sem birtist með skýrum hætti í fjármálaáætlun næstu fimm ára eins og hér var rakið nýlega.

Það er vel þekkt að íþróttamál er sérstakt um margt, einkum í orðafari og setningagerð. Í dag fékk ég spurningu um fallstjórn sagna sem notaðar eru í fótboltamáli, eins og negla, flengja og hreinsa. Í fyrirspurninni sagði: „Þessar sagnir taka venjulega með sér þolfall en í knattspyrnu er talað um að „negla boltanum í netið“ og „flengja boltanum fyrir markið“. Það er svo til beggja blands hvort fólk segir „hreinsa boltann í burtu“ eða „hreinsa boltanum frá marki“.“ Fyrirspyrjandi vildi svo forvitnast um hvort ég kynni einhverja skýringu á þágufallinu með þessum sögnum, og hvort ég hefði skoðun á því hvort ætti að nota þolfall eða þágufall í samböndum eins og hreinsa boltann frá marki eða hreinsa boltanum frá marki.

Því er til að svara að þágufall með negla í íþróttamáli er vel þekkt. Jón G. Friðjónsson skrifaði um þetta í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu 2004 og sagði: „Vafalaust eru allir sammála um að við segjum: negla naglann enda er andlagið þar beint. Í máli íþróttamanna ber hins vegar oft við að talað er um að ?negla knettinum/boltanum, t.d.: hann þarf ekki annað en negla boltanum á markið […]. Hér væri eðlilegt og í samræmi við málkerfið að segja negla knöttinn/boltann (í mark). Skýringin á þessu nýmæli blasir við, sögnin skjóta e-u/boltanum hefur áhrif á notkun sagnarinnar negla, sbr. einnig samböndin þruma/(þrusa) boltanum og dúndra boltanum [< d. dundre]. Af sama meiði er notkunin ?hamra knettinum.“

Sagnirnar negla og hamra, sem Jón G. Friðjónsson nefndi, og flengja og hreinsa, sem fyrirspyrjandi nefndi, taka allar með sér þolfall frá fornu fari, og það gera þær líka í eldri dæmum með bolti og knöttur. Elsta dæmi um negla boltann/knöttinn á tímarit.is er frá 1947, um hamra með þolfalli frá 1961, um hreinsa með þolfalli frá 1972, og um flengja með þolfalli frá 1974. Þágufallsdæmin eru í öllum tilvikum yngri – elsta dæmi um negla boltanum/knettinum er frá 1978, um hamra með þágufalli frá 1975, um hreinsa með þágufalli frá 2000, og um flengja með þágufalli frá 2003. Það er ljóst að þágufallið hefur smám saman verið að koma inn og tíðni þess að aukast á síðustu fimmtíu árum en þolfallið tíðkast þó enn með þessum sögnum.

Í rannsóknarverkefninu „Tilbrigði í íslenskri setningagerð“ sem Höskuldur Þráinsson stýrði á árunum upp úr 2005 var fólk á ýmsum aldri beðið að meta setningarnar Sóknarmaðurinn negldi boltanum í netið og Hún negldi boltann í markið af löngu færi. Niðurstaðan var sú að mikill meirihluti þátttakenda samþykkti báðar gerðirnar, bæði þolfall og þágufall, en hlutfall þeirra sem samþykktu þágufall var þó mun hærra hjá yngstu hópunum. Í Risamálheildinni er þágufallið yfirgnæfandi – um 60 dæmi um þolfallið en nærri hálft sjötta hundrað um þágufallið. Hlutfallið er öfugt með hamra – þar er hátt á sjöunda hundrað dæma um þolfallið en 330 um þágufallið. Þolfallsdæmi um hreinsa eru 600 en þágufallsdæmi tæp 70 – en flengja er sjaldgæf.

En sumar sagnir af þessu tagi taka ævinlega með sér þágufall, eins og dúndra, þruma og þrusa sem Jón G. Friðjónsson nefnir. Elsta dæmi um dúndra bolta/knetti á tímarit.is er frá 1951, elsta dæmi um þruma frá 1955, og elsta dæmi um þrusa frá 1979. Auk þess má nefna þrykkja sem kemur fyrir í texta Ómars Ragnarssonar um Jóa útherja frá 1969. Sú sögn er gömul í málinu í merkingunni 'prenta (e-ð/á e-ð)' og stýrir þá þolfalli, en í setningum eins og þrykkja boltanum í markið (netið) sem gefin er í Íslenskri orðabók og skýrð 'skora með föstu skoti á stuttu færi' tekur hún ævinlega þágufall. Það sem er sameiginlegt með öllum þessum sögnum er að þegar þær eru notaðar í íþróttamáli vísa þær til snöggrar og kraftmikillar hreyfingar.

Eins og Jón G. Friðjónsson nefnir er líklegt að sagnir eins og skjóta, þruma, þrusa og dúndra sem alltaf taka með sér þágufall hafi áhrif á sagnir sem notaðar eru í svipaðri merkingu og áður tóku með sér þolfall – negla, hamra, flengja, hreinsa og skalla, sem stöku sinnum kemur fyrir með þágufalli. En það er samt rétt að hafa í huga að fallstjórn þessara sagna breytist ekki í öðru samhengi og því er ljóst að málnotendur tengja ákveðna merkingu við þágufallið. Jón segir: „Þeir sem kjósa að nota sögnina hamra í nýrri merkingu ('skjóta (knetti) fast') ættu að virða málvenjuna og hamra knöttinn/boltann.“ En þarna hefur undanfarið skapast ný og regluleg málvenja um notkun þágufalls í tiltekinni merkingu – engin ástæða er til að amast við henni.

Nafnorðið gír er skýrt 'gangur, stig, vinnslustig í tannhjólakerfi við vél til að færa út átak, breyta hraða eða stefnu, einkum í farartækjum' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Elsta dæmi um það á tímarit.is er úr þýddri sögu eftir Arthur Conan Doyle í Rökkri 1923: „„Gírunum“ er öðruvísi fyrirkomið í þessum bíl en þeim gamla.“ Við orðið gírunum er neðanmálsgrein þar sem segir: „Nýyrði. Í raun réttri orðrétt þýðing af enska orðinu “gear”. Mun þýðandi sögu þessarar ekki harma, þó það falli í gleymskudá, ef annað orð býðst og betra.“ Þetta dæmi sýnir ekki kyn orðsins, en seinna í sögunni kemur fram að það er haft í hvorugkyni, gírið: „Eg hafði ekið með fullum hraða og ætlaði að færa til gírsprotana, svo meðalhraðagírið tæki við af stórhraðagíri.“

Í greininni „Um nýyrði í tæknimáli“ í Skírni 1962 segir Steingrímur Jónsson: „Af orðanefnd V.F.Í. var lagt til, að í vélfræðinni yrði tekið upp orðið gír fyrir enska orðið gear og notuð hvorugkynsmyndin, gírið. Nokkrum árum síðar komst þetta orð inn í bílamálið, en var þá notað karlkyns, gírinn, og virðist það hafa náð fótfestu á þessu sviði, enda þótt ætla mætti, að hvorugkynsmyndin þætti viðfelldnari.“ En í raun virðist orðið alltaf hafa verið haft í hvorugkyni framan af og það er ekki fyrr en seint á fjórða áratugnum sem karlkynið fer að ryðja sér til rúms. Ekki er ljóst hvers vegna gír skipti um kyn en hugsanlega má rekja það til áhrifa annarra karlkynsorða með sömu stofngerð, einkum vír – önnur eru sjaldgæf, eins og fír (eða fýr) og tír.

Elsta dæmi um karlkynið er í Morgunblaðinu 1938: „Við rannsókn kom í ljós að gangvjelin stóð í öðrum gír.“ Karlkynið náði fljótt yfirhöndinni en hvorugkynið sést þó stöku sinnum fram á sjötta áratuginn og er t.d. notað í Bókinni um bílinn eftir Axel Rönning frá 1952. Í Vísi 1955 segir: „Bílstjórinn skipti á annað „gír“ í snatri og sneri bílnum bókstaflega „á blettinum“.“ Ekki má svo gleyma Bjössa á mjólkurbílnum sem „stígur bensínið / í botn á fyrsta gíri“ eins og segir í texta Lofts Guðmundssonar frá 1954. Þar er að vísu ekki hægt að fullyrða um kynið en gír virðist yfirleitt ekki fá -i-endingu í þágufalli eintölu þegar það er í karlkyni. Aftur á móti fá sterk hvorugkynsorð undantekningarlaust -i í þágufalli þannig að sennilega er þetta hvorugkyn.

Orðið gír hefur getið af sér ýmis orðasambönd sem notuð eru sem líkingar. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er gefið sambandið skipta um gír í merkingunni 'breyta vinnuhraða, koma sér í annan ham, breyta lífsháttum sínum' og Jón G. Friðjónsson nefnir það einnig í Merg málsins. Elsta dæmi um það er í Morgunblaðinu 1965: „Það getur stundum verið erfitt að skipta um gír, eins og ég kalla það í samskiptum við fólkið, að fara í skyndingu úr gleði þess inn í sorg, eða úr sorg í gleði.“ Elsta dæmi um skipta um gír í merkingunni 'stórauka hraðann' er í Tímanum 1968: „það hefði verið líkast því sem Hemery hefði skipt um gír, þegar hann kom á beinu brautina, og geystist framúr öðrum hlaupurum og kom langfyrstur í mark.“

Í Íslenskri nútímamálsorðabók er nefnt sambandið komast í gírinn í merkingunni 'komast í rétta stemmningu eða hugarástand'. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Helgarpóstinum 1983: „þá neyðist hann til að verja persónuna og kemst í gír og grínið fúnkerar alveg prýðisvel.“ Annað dæmi er í Helgarpóstinum 1986: „Hann var kominn í gír, í hópi efstu manna og virtist til alls líklegur.“ Örfá dæmi eru um þetta samband fram að aldamótum en þá verður það skyndilega algengt – yfir þúsund dæmi eru um það í Risamálheildinni. Sambandið koma sér í gír(inn) sést fyrst í Morgunblaðinu 1998: „hann vonaði að svartsýnin sem honum hefði fundist svo ríkjandi væri bara aðferð Eyjamann til að koma sér í gír.“ Um það eru um 500 dæmi í Risamálheildinni.

Í Merg málsins nefnir Jón G. Friðjónsson einnig sambandið í góðum gír sem merkir 'í góðu formi, í góðu skapi, á góðu róli, í góðu lagi' eða eitthvað slíkt. Elsta dæmið um þetta samband er í Helgarpóstinum 1986: „Í stóra salnum situr sparibúinn hópur á vegum eins ráðuneytisins að halda upp á merkisafmæli. „Fram, fram fylking!“ syngja þau í góðum gír.“ Annað dæmi er í DV 1992: „Þetta er allt saman í góðum gír og lítur vel út.“ Stundum virðist sambandið jafnvel notað sem skrauthvörf í merkingunni 'undir áhrifum áfengis' eins og í Morgunblaðinu 2008: „Þá fékk hann sér örlítið í tána, leið vel, var kátur og í góðum gír.“ Sambandið varð mjög algengt á tíunda áratugnum og í Risamálheildinni er hátt á þriðja þúsund dæma um það.

Orðið -gír er líka notað sem seinni liður ýmissa samsetninga, í merkingunni 'skap, hugarástand' eða eitthvað slíkt. Þessi orð eru oftast notuð með greini, í samböndum eins komast í X-gírinn, fara í X-gírinn, vera í X-gírnum o.þ.h. Elsta dæmi sem ég finn um þetta er í Tímanum 1948: „Stjórnarvagninn er ennþá í dýrtíðarfeninu, þrátt fyrir það, þó hann hafi verið settur í framsóknar-„gírinn“.“ En algengasta orðið af þessu tagi er líklega jólagírinn – elsta dæmi um það á tímarit.is er frá 1997, en 450 dæmi eru um það í Risamálheildinni. Alls eru hátt í þúsund slík orð í Risamálheildinni, um flest bara eitt dæmi. Algengust eru sumargírinn, kosningagírinn, helgargírinn, fórnarlambsgírinn, föstudagsgírinn, keppnisgírinn og dansgírinn.

Af nafnorðinu gír er leidd sögnin gíra sem einnig kemur fram í líkingum. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er gefið sambandið gíra sig upp í merkingunni 'setja sig í gírinn, koma sér í rétt ástand'. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Þjóðviljanum 1986: „Nú sé ég fyrir mér að einhverjir gíra sig upp í vandlætingu.“ Sambandið var frekar sjaldgæft fram að aldamótum en í Risamálheildinni eru 1500 dæmi um það. Einnig er til sambandið gíra sig niður sem merkir 'hægja á sér, rifa seglin'. Elsta dæmi um það er í Lesbók Morgunblaðsins 1981: „Aftur á móti er ennþá verið að gíra sig niður.“ Þetta samband var nokkuð notað á tíunda áratugnum en er mun sjaldgæfara en gíra sig upp – í Risamálheildinni eru tæp 200 dæmi um það.

Í nýlegum úrskurði mannanafnanefndar var nafninu Móari hafnað á þeim forsendum að það sé „samnafn, nánar tiltekið íbúaheiti, þ.e. Móari er sá sem býr eða á rætur að rekja til bæjarins Ysta-Móa í Fljótum“. Síðan segir: „Íbúaheiti hafa ekki verið notuð sem eiginnöfn og nöfn af því tagi eru ekki í samræmi við þær reglur sem unnið hafa sér hefð í íslensku máli og brjóta gegn íslensku málkerfi. Er því ekki unnt að fallast á eiginnafnið Móari.“ Það er reyndar ekki traustvekjandi að ekki er farið rétt með nafn bæjarins, sem heitir Ysti-Mór, ekki Ysti-Mói – einnig eru til Mið-Mór og Syðsti-Mór. Nú má vera að eitthvað hafi verið talað um Móara en þótt ég sé Skagfirðingur hef ég aldrei heyrt það – og engin dæmi eru um það á netinu a.m.k.

Það er því ákaflega hæpið að banna mannsnafnið Móari á þeim forsendum að um íbúaheiti sé að ræða auk þess sem fordæmi eru fyrir nöfnum dregnum af íbúa- og staðaheitum, svo sem Aðalvíkingur og Reykdal. Telji mannanafnanefnd nafnið Móari „ekki í samræmi við þær reglur sem unnið hafa sér hefð í íslensku máli og brjóta gegn íslensku málkerfi“ hefði hins vegar komið til greina að vísa til þess að ekki er hefð fyrir viðskeytinu -ari í mannanöfnum. En hvað sem því líður er óheppilegt að hafna nöfnum sem eru óumdeilanlega af íslenskum rótum um leið og verið er að samþykkja (réttilega) fjöldann allan af erlendum nöfnum. Þetta er enn eitt dæmi um þær ógöngur sem mannanafnanefnd leiðist út í við að framfylgja óskýrum og úreltum lögum.