Ofangreind fyrirsögn er á frétt mbl.is í dag. Það mætti ætla að börn væru að skipta um móðurmál en auðvitað er ekki um slíkt að ræða, heldur fer þeim leikskólabörnum fjölgandi sem ekki eiga íslensku að móðurmáli. Það merkir ekki að íslenskan „hörfi sem móðurmál“ og slíkt orðalag getur ýtt undir misskilning, varnarviðbrögð og jafnvel útlendingaandúð. Það er skaði vegna þess að málefnið sem fjallað er um í fréttinni er mikilvægt og mjög brýnt. Formaður Kennarasambandsins segir: „Leik­skól­ar þurfa nú að leggja meiri áherslu en áður á það að koma til móts við börn sem eiga ekki ís­lensku sem móður­mál. […] Við verðum að gera bet­ur og bregðast hraðar við. Það er mik­il­vægt að fjölga leik­skóla­kenn­ur­um og sér­hæfðu starfs­fólki.“

Í drögum að aðgerðaáætlun í málefnum íslenskrar tungu 2023-2026 sem nú er til umsagnar í samráðsgátt stjórnvalda segir: „Mótuð verði viðmið um íslenskuhæfni starfsfólks sem vinnur við uppeldi og menntun sem hvorki er með íslensku að móðurmáli né með leyfisbréf til kennslu í leik- og grunnskólum. Hæfniviðmið byggist á markmiðum laga um leik- og grunnskóla og aðalnámskrám viðkomandi skólastiga og taki mið af hæfniþrepi B samkvæmt Samevrópska tungumálarammanum. Jafnframt verði framboð á námskeiðum í íslensku fyrir þennan hóp aukið.“ Þetta er jákvætt, en það sem vantar er sérhæft starfsfólk sem hefur menntun og þekkingu til að vinna með börnum með annað móðurmál en íslensku og efla málþroska þeirra.

Ég sagðist um daginn bíða „spenntur eftir framhaldi á skýringum bankastjórans þegar skýrsla fjármálaeftirlitsins verður birt í heild“. Nú er yfirlýsing bankastjórans (fyrrverandi) komin og ástæða til að greina hana nánar.

• „Ég hef ákveðið að stíga til hliðar sem banka­stjóri Íslands­banka með hags­muni bank­ans að leiðarljósi svo ró geti mynd­ast vegna sátt­ar Íslands­banka við fjár­mála­eft­ir­lit Seðlabanka Íslands.“

Hér er sagt „stíga til hliðar“ eins og nú tíðkast, sem eru skrauthvörf fyrir „segja af mér“ eins og áður var. En raunveruleg merking í „Ég hef ákveðið að stíga til hliðar“ er þó „Ég sé mér þann kost vænstan að hrökklast frá“. Og „vegna sáttar Íslandsbanka við fjármálaeftirlit Seðlabanks Íslands“  er villandi – óróinn er ekki vegna sáttarinnar sem slíkrar, heldur vegna þess sem þar kemur fram um fjölmörg brot bankans á lögum og reglum.

• „Með því axla ég ábyrgð á mín­um þætti máls­ins. Umræðan hef­ur verið óvæg­in og ýms­um stjórn­mála­mönn­um hef­ur verið tíðrætt um af­sögn mína. Ég óska þeim velfarnaðar í þeirra störf­um.“

Það er ekki mat eða ákvörðun þeirra sem um er að ræða hvort og hvernig þau axla ábyrgð á verkum sínum og þess vegna er ekki hægt að segja „Með því axla ég ábyrgð“. Með því að segja að umræða sé „óvægin“ er gefið í skyn að hún hafi verið ósanngjörn, og setningunni „Ég óska þeim velfarnaðar í þeirra störfum“ er ætlað að vekja samúð með bankastjóranum – þótt stjórnmálamenn hlífi henni ekki óskar hún þeim velfarnaðar af göfuglyndi sínu.

• „Það er með mikl­um trega sem ég yf­ir­gef Íslands­banka enda hef ég starfað hjá bank­an­um og for­ver­um hans í um 30 ár. Starfsævi mín hef­ur nán­ast öll verið helguð bank­an­um og okk­ur hef­ur tek­ist að byggja upp eitt öfl­ug­asta fyr­ir­tæki lands­ins með ein­stök­um starfs­manna­hópi. Ég hef eign­ast marga góða vini bæði í hópi starfs­fólks og viðskipta­vina.“

Þetta kemur afsögninni og ástæðum hennar ekkert við en þjónar eingöngu því hlutverki að vekja samúð lesenda með bankastjóranum yfir því að hún skuli nú þurfa að láta af störfum. Það er í sjálfu sér mannlegt, en e.t.v. hefði verið heppilegra að sýna meiri auðmýkt.

• „Sátt fjár­mála­eft­ir­lits Seðlabanka Íslands snýr ein­göngu að þessu eina verk­efni, að öðru leyti hef­ur fer­ill minn hjá bank­an­um verið far­sæll.“

Þótt sáttin snúi „eingöngu að þessu eina verkefni“ kemur fram í henni að óheilbrigðir starfshættir hafi þróast innan bankans. Þeir voru ekki bundnir við þetta eina verkefni þótt þeir kæmu í ljós í tengslum við það. Þess vegna er hæpið að segja að ferill bankastjórans hafi „að öðru leyti […] verið farsæll“.

• „Und­ir minni stjórn, sem banka­stjóri, hef­ur eigið fé bank­ans auk­ist um næst­um 150 millj­arða auk þess sem ríf­lega 110 millj­arðar hafa verið greidd­ir í arð til hlut­hafa.“

Þetta kemur afsögninni ekkert við, heldur er ætlað til þess að upphefja bankastjórann og sýna hversu mikill skaði sé að brottför hennar. En það er líka athyglisvert að eingöngu er talað um bankann sjálfan og hluthafa. Fróðlegt væri að vita líka hvað bankinn hefur gert fyrir viðskiptavini sína – hvernig hefur hann stuðlað að bættum hag fólksins í landinu? Það er ekki að sjá að bankastjórinn telji það mikilvægt.

• „Okk­ur hef­ur tek­ist að ná fram fjölda sigra á fjár­mála­markaði með mann­leg gildi að leiðarljósi. Ég kveð bank­ann með söknuði en sátt við mitt verk. Ég óska öllu mínu sam­starfs­fólki góðs geng­is og vona inni­lega að með þessu skap­ist friður í kring­um fyr­ir­tækið og fólkið sem mér þykir svo vænt um.“

Að hafa „mannleg gildi að leiðarljósi“ er klisja sem merkir ekki neitt. Það er líka athyglisvert að bankastjórinn segist vera „sátt við mitt verk“ – í því hlýtur þá líka að felast að hún sé sátt við það hvernig staðið var að bankasölunni.

En svo vantar í yfirlýsinguna upplýsingar um það hvort bankastjórinn hafi fengið feitan starfslokasamning.

Í útvarpsfréttum í morgun var haft eftir viðmælanda að svo virtist „sem mikið grandvaraleysi hafi ríkt innan Íslandsbanka“. Vakin var athygli á þessu í Málvöndunarþættinum og spurt: „Ætli þarna hafi ekki fremur átt að vera orðið „andvaraleysi“ […] en orðið samsláttur við orðið „grandleysi“ […]“. Venjuleg mynd síðarnefnda orðsins er reyndar grandaleysi en það skiptir ekki máli hér – ástæðulaust er að efast um að uppruni orðsins sé sá sem þarna er nefndur. Einnig er til samsvarandi lýsingarorð, grandvaralaus, en um það sagði Gísli Jónsson: „Grandalaus og andvaralaus hafa sést í einni bendu: „grandvaralaus““ og bætti við: „Að þessum dæmum er hlegið, og þau hafa engri festu náð, hvað þá hefð eða viðurkenningu.“

Í Íslenskri nútímamálsorðabók er grandalaus skýrt 'sem á sér einskis ills von, óviðbúinn, óaðgætinn' og andvaralaus er skýrt 'sem gætir ekki að hlutunum, er ekki á verði'. Þessi orð hafa því u.þ.b. sömu merkingu, og sama má segja um grandaleysi sem er skýrt 'það að hugsa ekki um aðstæður, óaðgæsla' og andvaraleysi sem er skýrt 'það að skeyta ekki um, hirða ekki um e-ð'. Athugun á dæmum um grandvaralaus og grandvaraleysi bendir til að þau séu notuð í sömu merkingu. Reyndar er grandvaralaus er gefið upp í Íslenskri orðabók með skýringunni 'grunlaus' – að vísu ekki sem sjálfstætt flettiorð, heldur undir nafnorðinu grandvari sem annars kemur varla fyrir. Skýringin 'grunlaus' er ónákvæm þótt hún sé ekki alveg fráleit.

Þótt Gísli Jónsson segi að grandvaralaus hafi „engri festu náð“ er ljóst að bæði lýsingarorðið grandvaralaus og nafnorðið grandvaraleysi eiga sér meira en hundrað ára sögu í málinu. Elsta dæmið um grandvaralaus er í Ísafold 1909: „hvort ekki komi sporvagn, hestavagn, vélavagn eða reiðhjól þeysandi með þeim elskulega ásetningi, að sletta heila grandvaralausra manna um steinbrúna.“ Elsta dæmið um grandvaraleysi er aðeins eldra, í Austra 1894: „Sú skýla er hann í grandvaraleysi sínu hafði bundið fyrir augu sér, var nú allt í einu horfin.“ Alla tíð síðan hafa orðin verið nokkuð notuð þótt þau hafi aldrei orðið algeng. Samtals eru rúm 200 dæmi um þessi orð á tímarit.is, og í Risamálheildinni tæp 100 dæmi.

Það er því enginn vafi á að grandvaraleysi og grandvaralaus hafa öðlast hefð í málinu, og jafnvel má halda því fram að sú hefð sé álíka gömul og hefðin fyrir grandaleysi og grandalaus (í núverandi merkingu) – elstu dæmi um þau orð á tímarit.is eru frá svipuðum tíma, 1893 (að vísu kemur grandalaus fyrir í fornu máli og nokkur eldri dæmi eru um það í Ritmálssafni Árnastofnunar en þar hefur orðið eldri merkinguna, 'saklaus'). Hins vegar má auðvitað deila um hvort orðin hafi hlotið viðurkenningu, en í því sambandi má benda á að dæmi um þau er m.a. að finna í verkum virtra rithöfunda og fræðimanna, í lagafrumvörpum, og ræðum á Alþingi. Því er engin ástæða til annars en líta svo á að þetta séu góð og gild íslensk orð.

Stjórn Íslandsbanka hefur sent frá sér stutta tilkynningu um væntanlega boðun hluthafafundar, en aftan í hana er hnýtt: „Bankinn og stjórnendur harma mjög þau brot sem fram koma í sáttinni. Á hluthafafundinum verður farið ítarlega yfir málsatvik og þær úrbætur og breytingar sem þegar hafa verið gerðar eða eru í vinnslu.“ Enn er reynt að draga úr alvarleik málsins og ábyrgð stjórnenda með því að nefna bankann fyrst og segja „bankinn og stjórnendur harma“. Fyrirtæki geta vitanlega ekki „harmað“ neitt. Þau hafa ekki tilfinningar. En að skýla sér á bak við fyrirtæki er auðvitað alþekkt aðferð til að draga athygli frá ábyrgð tiltekinna einstaklinga.

En svo er það sögnin harma. Hún merkir 'vera leiður (vegna e-s), þykja eitthvað leitt'. Við gætum sjálfsagt flest tekið undir það að við hörmum klúðrið í þessu máli. En í þessu orðalagi felst nákvæmlega engin yfirlýsing um ábyrgð stjórnenda bankans, hvað þá afsökunarbeiðni vegna margvíslegs skaða sem málið hefur valdið. Á fundinum á svo að fara yfir „úrbætur og breytingar sem þegar hafa verið gerðar eða eru í vinnslu“. Hér er eingöngu minnst á jákvæða þætti, „úrbætur“ og „breytingar“. Það virðist ekki standa til að ræða neitt um það hvernig stjórnendur bankans hafi hugsað sér að bæta fyrir þann skaða sem háttalag þeirra hefur valdið.

Er nú ekki nóg komið af yfirklóri?

Í haust var forsætisráðherra spurð um það í viðtali á Stöð tvö hvort það væri ekki fjármála­ráð­herra sem bæri ábyrgð á því sem hefði farið úrskeiðis við sölu á hlut í Íslandsbanka. Í svari sínu sagði hún að ríkisstjórnin og fjármálaráðherra hefðu einmitt „axlað pólitíska ábyrgð“. Þegar þetta mál var rætt á Alþingi sagðist Þórhildur Sunna Ævarsdóttir eiga „mjög erfitt með að skilja hvað hæst­virtir ráðherrar áttu við þegar þeir sögðust hafa axlað pólitíska ábyrgð.“ Í framhaldi af því spurði hún: „Hvernig skilgreinir hæstvirtur forsætisráðherra pólitíska ábyrgð? Hvern­ig telur for­sætis­ráð­herra að kjörnir fulltrúar axli pólitíska ábyrgð? Aukaspurn­ingin í þessu sam­hengi er: Hvernig í ósköpunum hefur ríkisstjórnin axlað pólitíska ábyrgð á bankasölunni?“

Forsætisráðherra fór um víðan völl í svari sínu og sagði m.a.: „Við getum sagt að pólitísk ábyrgð birtist í sinni ýtrustu mynd í því að ráðherra missi embætti sitt vegna vantrausts þingsins. […] Þegar horft er til þeirra sem fjallað hafa um þessi mál, t.d. á norrænum vettvangi, þá getur ráðherra axlað pólitíska ábyrgð með ýmsum öðrum hætti. […] [D]anskur hæstaréttardómari og einn helsti sérfræðingur Norðurlanda í ráðherraábyrgð […] orðar það svo […] að þótt ýtrasta form pólitískrar ábyrgðar birtist í því að vantraust sé samþykkt þá geti pólitísk ábyrgð birst í ýmsum myndum, t.d. með gagnrýni á ráðherra í pólitískri umræðu, með­ferð mála í þinginu og eftir atvikum með snuprum svokölluðum […] í áliti þingnefnda.“

Tæpast er hægt að segja að þarna séu skýr svör við spurningunum. Í viðtali við Vísi lýsti Henry Alex­ander Henrysson siðfræð­ingur áhyggjum af kæruleysislegri umgengni ráðherra við hug­takið pólitísk ábyrgð og hvernig að bera ábyrgð og axla ábyrgð er ruglað saman. „[S]tundum berum við ábyrgð á einhverju að því leyti að okkur er falið verkefni. Þá berum við ábyrgð á því að úr því sé unnið. Ég tók eftir því að fjármálaráðherra valdi að tala um slíka ábyrgð […] þegar hann vísað til þess að hann hefði borið ábyrgð á því að selja hlut í banka. En þetta er kannski ekki að bera ábyrgð eða axla ábyrgð í þeim skilningi sem fólk hefur verið að tala um. Það er tengdara síðari merkingunni þar sem maður þarf að vera ábyrgur fyrir því sem gert hefur verið.“

Fólk ber ábyrgð á tilteknum hlutum, samkvæmt lögum, siðareglum eða almennum venjum í mannlegum samskiptum, og undan þeirri ábyrgð verður ekki vikist, hún er ekki valkvæð – en hún hefur ekki endilega neinar afleiðingar. Fólk sem axlar ábyrgð tekur hins vegar á sig ábyrgð á ein­hverju sem það hefur ekki endilega komið nálægt. Ráðherra getur t.d. axlað ábyrgð á verk­um einhvers undirmanns síns eða undirstofnunar þótt honum hafi verið alls ókunnugt um þau og þau jafnvel verið í blóra við vilja hans. Stundum er hins vegar hægt að hafna því að axla ábyrgð, sem felur þá í sér að neita að taka ábyrgð á orðum eða gerðum sínum – eða eftir atvikum fjöl­skyldu­meðlima, undirmanna eða annarra sem fólk hefur á einhvern hátt í umsjá sinni.

Eitt er að þvo hendur sínar af tilteknum orðum eða athöfnum og neita því að axla ábyrgð á þeim, telja sig ekki hafa borið neina ábyrgð á þeim – það getur átt rétt á sér frá lagalegu eða sið­ferðilegu sjónarmiði. En annað er að segjast axla ábyrgð á þessum orðum eða athöfnum og láta þar við sitja – bregðast ekki við á nokkurn annan hátt. Þá er verið að nota orðasambandið í ann­arri merkingu en það hafði til skamms tíma, í sömu merkingu og bera ábyrgð. En á þessu tvennu er – eða var – grundvallarmunur eins og Henry Alexander benti á. Að axla ábyrgð felur í sér – eða fól í sér – afleiðingar. Ráðherrann í dæminu hér á undan gæti mátt þola hrakfarir í næsta prófkjöri eða kosningum, eða jafnvel þurft að segja af sér – í útlöndum. Ekki á Íslandi.

Í Málvöndunarþættinum var í gær tilfærð setningin „Ég sakna þess að sjá þetta ekki“ og spurt: „Er þetta ekki röng notkun á sögninni?“ Ég hef áður séð því haldið fram að rangt sé að hafa neitun í setningum á við þessa – það eigi að segja ég sakna þess að sjá þetta, rétt eins og ég sakna þín. Á bak við þetta virðist liggja sú hugmynd að með því að hafa neitun í setningunni sé verið að neita merkingu sagnarinnar sakna, og þar með snúa merkingu setningarinnar við – rétt eins og gerist þegar við segjum ég sakna þín ekki í stað ég sakna þín. En í þessu felst tvenns konar misskilningur. Annars vegar sá að neitun í aukasetningu jafngildi því að sögn aðalsetningarinnar (hér sakna) sé neitað, og hins vegar sá að sakna hafi alltaf sömu merkingu.

Eins og fram kemur í Íslenskri nútímamálsorðabók hefur sögnin sakna tvær merkingar, vissulega náskyldar. Annars vegar merkir hún 'finna til eftirsjár vegna e-s sem er fjarverandi' (t.d. ég sakna þín, við söknum dvalarinnar í sveitinni) og hins vegar 'finna fyrir því að e-ð vantar' (t.d. hann saknaði heftarans af skrifborðinu). Í setningunni ég sakna þess að sjá Esjuna út um eldhúsgluggann er sögnin notuð í fyrri merkingunni – í þessu felst að ég hafi áður séð Esjuna út um eldhúsgluggann en geri það ekki lengur. En ef sagt er ég sakna þess að sjá ekki Esjuna út um eldhúsgluggann er um seinni merkinguna að ræða – í þeirri setningu felst ekki endilega að ég hafi nokkurn tíma séð Esjuna út um eldhúsgluggann, ég vildi bara að svo væri.

Vegna þess hversu skyldar þessar tvær merkingar eru getur oft verið erfitt að átta sig á muninum, enda er iðulega hægt að hafa sömu setninguna ýmist með eða án ekki eins og í dæmunum hér að framan. En svo er þó ekki alltaf. Þannig er aðeins hægt að segja ég sakna þess að hún skuli ekki vera hérna – það er ekki hægt að sleppa neituninni og segja *ég sakna þess að hún skuli vera hérna. Ástæðan er sú að aukasetningin að hún skuli vera hérna felur í sér að sú sem um er rætt er hérna og þá á hvorki við 'eftirsjá vegna e-s sem er fjarverandi' né að 'finna fyrir því að e-ð vantar‘. Aftur á móti er hægt að segja ég sakna þess að hún skuli ekki vera hérna vegna þess að þar getur merkingin 'finna fyrir því að e-ð vantar' átt við.

Hin merkingin, 'finna til eftirsjár', kemur hins vegar ekki til greina í setningunni ég sakna þess að hún skuli ekki vera hérna vegna þess að aukasetningin er í nútíð – eftirsjá getur ekki vísað til þess sem er, aðeins þess sem var. Aftur á móti getum við sagt bæði ég sakna þess að hafa hana hjá mér og ég sakna þess að hafa hana ekki hjá mér vegna þess að þar er ekki notuð nútíð, heldur nafnháttur sem vísar ekki til tíma á sama hátt og nútíðin. Án neitunar vísar setningin til eftirsjár eftir því sem var, en með neitun vísar hún til þess sem mér finnst vanta núna. Hvort tveggja er fullkomlega eðlilegt. Svarið við því hvort það sé röng notkun á sakna að segja ég sakna þess að sjá þetta ekki er sem sé: Nei, þetta er fullkomlega eðlileg notkun.

Það er athyglisvert að stjórnandi fyrirtækis sem þarf að greiða 1200 milljónir í sekt vegna brota á lögum og reglum hefur ekki íhugað að segja af sér heldur segir bara „Ég nýt trausts innan stjórnar bankans og mun gegna starfi mínu áfram“ – og ég sem hélt að réttlætingin fyrir háum launum bankastjóra væri að þeir bæru svo mikla ábyrgð. Það er ekki síður athyglisvert að stjórn þessa fyrirtækis, sem er að mestu leyti í eigu fólksins í landinu, ýmist gegnum ríkissjóð eða lífeyrissjóði – pabbi hans Bjarna á (enn) bara lítinn hlut – skuli bera fullt traust til stjórnanda sem klúðrar málum á þann hátt. Kannski þykir klúðrið léttvægara af því að þar er ekki um að ræða vonda fjármálastjórn, heldur „bara“ brot á lögum og reglum.

En það er áhugavert að lesa viðtöl við bankastjóra Íslandsbanka vegna málsins – annað eins orðasalat hefur sjaldan sést. Ég tók nokkur gullkorn úr viðtölum í Heimildinni, Morgunblaðinu, Ríkisútvarpinu og Vísi og orðræðugreindi þau til að glöggva mig á því hvað bankastjórinn hefði raunverulega verið að fara.

• „Með því að bjóða sátt er fjármálaeftirlitið að sýna stjórn og bankastjóra traust til þess að innleiða þær breytingar sem þarf. Og það er að sjálfsögðu mikilvægt. Og það er mikilvægt að okkur er boðin sátt.“

Það er umdeilanlegt hversu mikið „traust“ felst í því að sekta bankann um 1200 milljónir, en aðalatriðið er að samkvæmt fréttum var það ekki fjármálaeftirlitið sem bauð sátt að fyrra bragði, heldur leitaði bankinn upphaflega eftir henni. Á því er talsverður munur.

• „Það er rétt að viðurkenna að við höfðum ekki fylgt nægilega vel eftir reglum um upptökur í símum, sem settar höfðu verið haustið 2021 og við áttum að innleiða með öðrum hætti en við gerðum.“

Hér merkir „við höfðum ekki fylgt nægilega vel eftir reglum“ augljóslega „við hunsuðum reglurnar“, og „við áttum að innleiða með öðrum hætti“ merkir „við áttum að fara eftir reglunum“. En hitt hljómar vissulega betur.

• „Símaupptökur geta klikkað alls staðar.“

Orðalagið „geta klikkað“ gefur í skyn að um einhvers konar tæknileg vandræði eða aðrar óviðráðanlegar aðstæður hafi verið að ræða, en það var einfaldlega svikist um að taka símtölin upp. Og „geta klikkað alls staðar“ er ætlað til þess að draga úr ábyrgð bankans – gefa í skyn að þetta sé ekkert betra hjá öðrum.

• „Þetta er áfellisdómur fyrir þetta verkefni. En ég tel áhættumenningu bankans í heild vera sterka og kannski frekar íhaldssama.“ „En við drögum svo sannarlega lærdóm af þessu verkefni og förum af fullum þunga í þær úrbætur sem þarf að gera, til þess að við séum áfram með þessa góðu og sterku áhættumenningu.“

Ekki verður séð hvað „áhættumenning“ bankans kemur þessu máli við – þetta mál snýst ekkert um hana, heldur er hún dregin þarna inn til að drepa málinu á dreif. Þess vegna koma úrbætur á henni málinu ekki heldur við.

• „Það er verið að tala um hagsmunaárekstramat sem bankinn hefði getað gert ítarlegra, sem líklega hefði leitt til þess að starfsmenn hefðu ekki keypt eða viðskipti starfsmanna hefðu ekki verið leyfð.“

Hér merkir „sem bankinn hefði getað gert ítarlegra“ augljóslega „sem bankinn hefði átt að gera“, og  í „líklega hefði leitt til þess“ er „líklega“ ofaukið.

• „Við höfum frá því að þetta átti sér stað gert breytingar á verklagi bankans og dregið mikinn lærdóm af þessu máli.“

Hér merkir „við höfum […] gert breytingar á verklagi bankans“ greinilega „við neyðumst til að fylgja lögum og reglum“, og „dregið mikinn lærdóm af þessu máli“ merkir „ætlum ekki að láta nappa okkur næst“.

• „Það var ljóst að tímafresturinn til að standa að sölunni í mars í fyrra var knappur og það skýrir hluta af því sem fór úrskeiðis í verklagi bankans. Það segi ég þó ekki til að víkja mér undan ábyrgð […]“

Tilgangurinn með því að nefna knappan tímafrest er auðvitað einmitt sá að draga úr eigin ábyrgð – annars væri ástæðulaust að nefna hann. Þetta er dæmigerð aðferð til að afvegaleiða umræðuna.

• „Það er alveg ljóst að í þessu tilgreinda máli varð misbrestur á starfsemi bankans.“ „Við hefðum viljað að þetta verkefni hefði verið gert með öðrum hætti.“ „Við gerðum bara mistök í innleiðingunni, og við fylgdum þá ekki innleiðingunni heldur nægilega vel eftir og þess vegna urðu þessi mistök.“

Merkingin í „varð misbrestur á starfi bankans“ er „voru lög brotin í starfsemi bankans.“ „Við hefðum viljað að þetta verkefni hefði verið gert með öðrum hætti“ merkir „Við hefðum átt að fylgja lögum og reglum.“ Orðið „mistök“ er hér skrauthvörf fyrir „lögbrot“. „Við gerðum bara mistök“ merkir „Við brutum lög og reglur.“

• Spurningunni „Hafið þið kannað hvort einhverjir starfsmenn bankans hafi hagnast umfram það sem eðlilegt getur talist vegna þess að reglum var ekki fylgt?“ svarar bankastjórinn „Ekkert umfram aðra sem tóku þátt í þessu útboði.“

Þetta er auðvitað ekkert svar. Það er sem sé vel hugsanlegt að þátttakendur í útboðinu hafi „hagnast umfram það sem eðlilegt getur talist“ – það eina sem bankastjórinn segir er að starfsfólk bankans hafi ekki grætt meira en aðrir þátttakendur.

Ýmislegt fleira mætti tína til, en ég bíð spenntur eftir framhaldi á skýringum bankastjórans þegar skýrsla fjármálaeftirlitsins verður birt í heild.

Hér hefur undanfarna daga og einkum í dag verið mikil umræða um óþarfa og óeðlilega enskunotkun á Íslandi. Ég er sammála flestu sem hefur verið sagt í innleggjum um þetta mál og hef í einhverjum tilvikum átt frumkvæði að umræðunni eða tekið þátt í henni. Þessi umræða er eðlileg og mikilvæg – en hún er líka mjög viðkvæm og vandasöm og getur auðveldlega leiðst út á hættulega braut þjóðrembu og útlendingaandúðar. Ég hef ekki orðið var við slíkt í umræðunni hér í hópnum en í ljósi þess að þess háttar umræða veður uppi um þessar mundir á samfélagsmiðlum og jafnvel hjá ráðamönnum þjóðarinnar er vert að hafa varann á. Þess vegna bið ég ykkur þess lengstra orða að gæta vel að því hvernig þið hagið orðum ykkar.

Þótt við höldum á lofti þeirri eðlilegu og sjálfsögðu kröfu að íslenska sé alltaf í fyrirrúmi og ekki gripið til erlendra mála nema nauðsyn beri til má það aldrei leiða til þess að við látum fólk gjalda þess á einhvern hátt að tala ekki íslensku – eða heita ekki íslenskum nöfnum. Berjumst fyrir íslenskunni á jákvæðum nótum, með því að hvetja fólk til að nota hana þar sem þess er kostur og með því að vekja athygli á óþarfri og ástæðulausri enskunotkun. Jafnframt þurfum við þó að hafa í huga að hér búa tugir þúsunda fólks sem ekki kann íslensku til hlítar, auk þess gífurlega fjölda ferðafólks sem kemur til landsins, þannig að það er ekkert óeðlilegt að enskunotkun hafi aukist. En eðlilegar áhyggjur af því mega ekki leiða til útlendingaandúðar.

Um daginn var hér vakin athygli á setningu í frétt á Vísi: „Býflugnagerið var svo fjölmennt að úr fjarlægð minnti það helst á snjókomu, eða býflugnaher tilbúinn til átaka.“ Þarna er vissulega um að ræða óhefðbundna notkun lýsingarorðsins fjölmennt sem skýrt er 'með mörgu fólki' í Íslenskri nútímamálsorðabók og 'með marga menn, með mörgu fólki' í Íslenskri orðabók. Orðhlutinn -menn- er vitanlega af rótinni mann- í maður, og því má virðast óeðlilegt og órökrétt að nota orðið um býflugur. Ég ætla ekki heldur að mæla með þeirri notkun eða mæla henni bót, en það er samt rétt að benda á að í málinu má finna fjölmörg sambærileg dæmi sem þykja góð og gild og aldrei eru gerðar athugasemdir við. Eitt slíkt er orðið jafntefli.

Í Íslenskri nútímamálsorðabók eru gefnar tvær skýringar á jafntefli: 'það þegar tveir skákmenn ljúka skák sinni þannig að hvorugur getur mátað hinn (báðir fá hálfan vinning)' og 'jöfn úrslit í hvaða keppni sem er'. Orðið er skýrt á sama hátt í Íslenskri orðabók en tekið fram að síðari merkingin sé afleidd, enda augljóst að síðari liðurinn -tefli er dreginn af nafnorðinu tafl. Orðið jafntefli kemur fyrir þegar í fornu máli – að vísu eru aðeins tvö dæmi um það í dæmasafni Ordbog over det norrøne prosasprog, en í báðum er talað um jafntefli í skák. Sama er að segja um langflest dæmi um orðið fram á annan áratug 20. aldar, en dæmin eru reyndar ekki mörg og stór hluti þeirra úr skákblaðinu Í uppnámi sem kom út á árunum 1901-1902.

Elsta dæmi sem ég finn um að orðið sé notað um annað en skák er í Ísafold 1890 en þar er reyndar notuð myndin jafntefl (án -i): „verðið á fiski þaðan er nærri komið í jafntefl við Ísafjarðarfiskinn.“ Í Heimskringlu 1895 segir: „Hvað “Base ball” leikinn áhrærir, þá vilja “North Star”-menn hér í bænum halda fram, að þar hafi verið jafntefli.“ Í sama blaði 1896 segir: „Árið 1888 sótti hann um þingforseta-embættið gegn Brisson, og varð þar jafntefli.“ Í Austra 1898 segir: „Mér virðist hér ekki hafa verið jafntefli við herra Merton, því að þessir peningar eru falskir!“ Í sama blaði sama ár segir: „En Englendingar munu eigi hafa þar syðra ennþá fleiri en um 50,000 vígra manna, svo að ennþá er eigi meira en jafntefli af þeirra hálfu.“

En fljótlega eftir að knattspyrnuiðkun hófst á Íslandi var farið að nota jafntefli um úrslit leikja. Í Vísi 1915 segir: „Rvíkurmenn hugsuðu nú um að koma knettinum inn hjá Fram og gera jafntefli ef mögulegt væri, en vörnin hjá Fram er sterk, með tveimur 42 cm. fallbyssum, svo að jafntefli var útilokað.“ Í Morgunblaðinu 1916 segir: „Leikarnir hafa því farið svo, að tvisvar hefir orðið jafntefli, en „Fram“ hefir einn vinning.“ Í Vísi 1916 segir: „Knattspyrnukappleikur Vals og Reykjavíkur, sem háður var á íþróttavellinum í gær varð jafntefli, 3 : 3.“ Ekki er að sjá í blöðum nein merki þess að þetta orðalag hafi þótt óeðlilegt, t.d. verður þess ekki vart að „jafntefli“ sé haft innan gæsalappa eins og oft er þegar nýtt orðalag er að ryðja sér til rúms.

Það er sem sé komin meira en hundrað ára hefð á það að nota jafntefli ekki bara um tafl eins og orðhlutinn -tefl- bendir til, heldur um það þegar hvorugur keppenda vinnur sigur, hvort sem er í íþróttum, stjórnmálum, hernaði eða annars konar keppni. Þetta er fullkomlega eðlilegt og þegar við notum orðið erum við ekkert að velta þessu fyrir okkur og það truflar okkur ekkert – þetta er sú málnotkun sem við ólumst upp við. Aftur á móti erum við ekki vön því að fjölmennt sé haft um annað en fólk og þess vegna truflar það okkur að tala um fjölmennt býflugnager. Það er þó í raun algerlega sambærilegt við að tala um jafntefli í knattspyrnuleik – nema því erum við vön. Ég vildi bara minna á að málhefðin er ekki alltaf og þarf ekki að vera rökrétt.

Nafnorðið negla er í Íslenskri nútímamálsorðabók skýrt 'tappi í gat á trébáti sem sjó er hleypt út um'. Hliðstæð skýring er í Íslenskri orðabók en þar er bætt við að í óformlegu íþróttamáli geti orðið einnig merkt 'fast markskot'. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Morgunblaðinu 1997: „Mark Verons var sérlega glæsilegt, viðstöðulaus negla í skeytin eftir hornspyrnu.“ Þessi merking er væntanlega komin af sögninni negla í samböndum eins og negla boltann/boltanum í markið sem er skýrt 'skjóta fast í markið' í Íslenskri orðabók. Elsta dæmi sem ég finn um negla bolta (í mark) er frá 1960, og framan af var alltaf notað þolfall – negla boltann. Þágufallið, negla boltanum, kemur svo til um 1980 og er nú mun algengara – þolfallið virðist vera á útleið.

En nafnorðið negla er nú mjög oft notað um hvaðeina sem hittir í mark eða slær í gegn. Fyrstu merki sem ég finn um það er auglýsing í Morgunblaðinu 1977 þar sem segir: „En það er nú ekkert slor fullt af nýjum plötum og svo er plötusnúðurinn búinn að vinna vel og dyggilega við að undirbúa kvöldið svo það verður algjör negla í stuðinu allt frá 20.30 til 00.30.“ Í Helgarpóstinum 1981 segir: „Eftir allt þetta, kemur Þeyr með 40 mínútna prógramm, og kynnir m.a. nýja plötu sem kemur einmitt út þennan dag og ku vera algjör negla.“ Sama ár var nokkrum sinnum í Helgarpóstinum dálkurinn „Leiðarvísir helgarinnar“ þar sem lýst var því sem væri á dagskrá á skemmtistöðum borgarinnar, og stundum klykkt út með „Algjör negla“.

Þessi notkun var þó sjaldgæf lengi vel, eða komst a.m.k. ekki mikið á prent, en á síðustu árum hefur hún stóraukist. Í Vísi 2008 segir: „Þátturinn verður algjör negla, segir Logi Bergmann.“ Á vef RÚV 2016 segir: „Sérstaklega í byrjun þegar hann færir sig úr Wham! yfir í Faith og lætur sér vaxa skeggbrodda og setur sig í rokkstellingu. Það var alveg negla hjá honum.“ Í Fréttablaðinu 2020 segir: „Ef markmiðið hefði verið að skapa umtal, þá væri þetta algjör negla hjá þjóðkirkjunni.“ Oft er orðið notað í sömu merkingu og smellur, t.d. á vef RÚV 2018: „Hann hefur sent frá sér þónokkrar neglur“ og „Hún snýr úr sjálfskipaðri átta ára útlegð úr bransanum með negluna Missing U sem hefur allt það besta sem Robyn-smellur þarf að hafa.“

En negla er líka notað í dálítið annarri merkingu, eins og í DV 2014: „Hún er svo mikil negla og hún hefur kennt mér svo á lífið.“ Í DV 2020 segir: „Ég var með svo góðan jarðfræðikennara í MR, hún var svo mikil negla og mér fannst hún svo töff.“ Á Vísi 2021 segir: „Taylor Swift finnst mér algjör negla, drottning poppsins.“ Þótt þarna megi vissulega sjá skyldleika við merkinguna 'slá í gegn' finnst mér þetta frekar skylt orðinu nagli í samböndum eins og vera mikill/harður nagli sem er skýrt 'vera harður af sér, harður í samskiptum' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Í öllum þessum dæmum er rætt um konu og mælandinn er kona – ef til vill finnst konum eðlilegra að nota kvenkynsorðið negla um konur en karlkynsorðið nagli.

Á seinustu mánuðum finnst mér ég hafa séð sambandið X með neglu býsna oft á vef- og samfélagsmiðlum, í þeirri merkingu að verið sé að kasta sprengju inn í umræðuna, eða setja mál sitt fram á sérlega skýran og hnitmiðaðan hátt og slá vopn úr höndum andstæðinga. Mér finnst ekkert athugavert við þessa orðanotkun, en hætta er á að hún verði dálítil klisja þegar hver „neglan“ kemur á fætur annarri og sumt fólk skrifar ekki pistil nema um „neglu“ sé að ræða. En hvað sem þessu líður er ljóst að orðið negla hefur gengið í endurnýjun lífdaga enda lítil þörf á því nú orðið í upphaflegri merkingu. Þetta er gott dæmi um það hvernig hægt er að endurnýta gömul orð sem hafa lokið hlutverki sínu, en auðvitað þarf að gæta þess að ofnota þau ekki.