Eiríkur Rögnvaldsson

Í dag var sett inn í „Málspjall“ skjáskot af auglýsingu frá Icewear þar sem stendur „Einhleyputilboð 22% Af öllum vörum fyrir Vini Icewear“. Myndinni fylgdi athugasemdin „Icewear notaði nýtt orð í sinni auglýsingaherferð. Ég man ekki eftir að hafa séð byssur í þeirra verslunum.“ Þetta er málefnaleg athugasemd – fyrri hluti orðsins einhleyputilboð (sem raunar er skrifað í tvennu lagi í auglýsingunni) hlýtur að vera nafnorðið einhleypa sem er eingöngu skýrt 'byssa með eitt hlaup' í Íslenskri nútímamálsorðabók og 'einhleypt byssa' í Íslenskri orðabók. Það er samt ljóst að sú er ekki merking orðsins þarna – eins og segir réttilega í athugasemdinni selur Icewear ekki byssur. Enda liggur önnur skýring beint við.

Orðið einhleypa er þarna greinilega notað í sömu merkingu og einhleypingur, 'sá eða sú sem er hvorki í sambúð né hjónabandi'. Orðmyndunarlega og merkingarlega liggur það beint við – lýsingarorðið einhleypur merkir 'sem er hvorki í sambúð né hjónabandi' og veik kvenkynsorð eiga sér iðulega samstofna lýsingarorð – enda orðið einhleypa til fyrir þótt í annarri merkingu sé. Lýsingarorðið einhleypur er líka mjög algengt í málinu en nafnorðið einhleypa í upphaflegri merkingu mjög sjaldgæft og mörgum sennilega ókunnugt með öllu. Þess vegna er ekkert undarlegt þótt það sé tekið til handargagns og því gefin ný merking. Erfitt er að leita að dæmum vegna samfalls við lýsingarorðið einhleypur en þróunin virðist hafa byrjað kringum aldamót.

Í DV 2001 segir: „Tvær frægustu einhleypurnar í Hollywood eru nú komnar í eina sæng.“ Á Málefnin.com 2004 segir: „þá er ég einhleypa en hamhleypa til allra verka.“ Á Bland.is 2006 segir: „Kallinn minn er hvort eða er aldrei heima, er nánast einhleypa.“ En vorið 2019 birtist fyrirsögnin „Einhleypa vikunnar“ í þættinum „Makamál“ á Vísi og undir henni stóð: „Makamál kynna til leiks fyrstu Einhleypu vikunnar. […] Í hverri viku munu Makamál birta létt viðtal við einhleypan og spennandi einstakling.“ Á undanförnum sex árum hafa um hundrað einhleypur – bæði karlar og konur – verið teknar fyrir í þessum þáttum og það má því ætla að orðið einhleypa í þessari merkingu sé orðið sæmilega þekkt, a.m.k. í hluta málsamfélagsins.

En reyndar er hægt að finna eldra dæmi um orðið einhleypa í þessari merkingu – og þó. Í ræðu á Alþingi 1918 sagði Magnús Torfason: „Ef við athugum hverjir verst verða úti og mest þurfa atvinnunnar, þá eru það ekki einhleypingarnir eða einhleypurnar, heldur barnamennirnir.“ Þarna merkir einhleypa greinilega 'einhleyp kona' en einhleypingur 'einhleypur karlmaður' – vísar sem sé ekki til beggja kynja. Það er vel þekkt að málnotendur reyna oft að komast hjá því að nota karlkynsorð (starfsheiti, íbúaheiti o.fl.) um konur. Í Morgunblaðinu 2018 segir: „Einnig koma við sögu […] Hreinn Sveinn sem er einhleypingur og Dúdda sem er einhleyp kona.“ Þarna væri hægt að segja Hreinn Sveinn og Dúdda sem eru einhleypingar – en það er ekki gert.

En það væri líka hægt að hugsa sér að nota orðið einhleypa um ástand, 'það að vera einhleypur' – um það ástand er ekkert orð til í málinu og því í raun nærtækara að nota einhleypa í þeirri merkingu en spandera því á merkingu sem orð er til fyrir. Einhver dæmi má reyndar finna um þessa merkingu orðsins – á Bland.is 2010 segir t.d. „ég er nánast alltaf þakklát fyrir einhleypuna mína þegar ég er hér inni“. Á Twitter 2021 segir: „Hefur einhver hérna í einhleypunni sinni, verið með rúmið sitt EKKI uppvið vegg á eina hliðina?“ Þessi merking virðist þó vera mjög sjaldgæf, enn sem komið er a.m.k., en notkun hennar – og þörf fyrir hana – gæti aukist á næstu árum vegna þess að útbreiðsla umrædds ástands fer ört vaxandi sums staðar í heiminum.

Í auglýsingunni sem nefnd var í upphafi er greinilega verið að nota einhleyputilboð í stað Singles Day tilboð sem víða sést í auglýsingum. Það er lofsvert að leitast við að nota íslensku sem mest í auglýsingum en samt er mikilvægt að það sé gert á réttan hátt og í samræmi við reglur málsins. Þarna er tvennt sem kemur til álita: Er í lagi að nota orðið einhleypa í þessari merkingu þótt það sé fyrir í málinu í annarri merkingu; og er í lagi að koma með nýtt orð þegar fyrir er í málinu orð sömu merkingar og af sama stofni? Báðum spurningum má hiklaust svara játandi – orðið er mjög sjaldgæft í eldri merkingu og misskilningur ólíklegur. Það er ekki heldur neitt að því að hafa tvö orð sitt í hvoru kyni, og einhleypa er styttra og liprara en einhleypingur.

Í innleggi í „Málspjalli“ í dag var sagt: „Óskaplega finnst mér leitt þegar fólk segir sorry í staðinn fyrir afsakið/fyrirgefðu. Ég get engan veginn tekið það til mín!“ En síðan var bætt við að sumir segðu að þetta væri bara íslenskt orð sem ætti fullan rétt á sér. Auðvitað er enginn vafi á því að þarna er um að ræða enska orðið sorry sem er komið inn í íslenskar orðabækur í ritmyndinni sorrí. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er það greint sem upphrópun, skýrt 'afsökunarbeiðni: fyrirgefðu, afsakaðu' og sagt „óformlegt, ekki fullviðurkennt mál“. Í Íslenskri orðabók er það tvær flettur – upphrópun í merkingunni 'fyrirgefðu, afsakið' og óbeygjanlegt lýsingarorð í merkingunni 'dapur, niðurdreginn'. Í báðum tilvikum er orðið merkt ??, 'sletta'.

Elsta dæmi sem ég finn um sorry í íslensku samhengi (fyrir utan stöku dæmi úr vesturíslensku blöðunum) er í Hugin 1936: „Ég er svo sorry, að ég skuli aldrei fá að dansa.“ Í Skólablaðinu 1939 segir: „Hann var náttúrulega voða „sorry“.“ En á hernámsárunum í síðari heimsstyrjöld fer dæmunum fjölgandi og eru þá ýmist rituð sorry, sorrý eða sorrí. Í Speglinum 1943 segir: „ég held að við yrðum allar hálf sorrí, ef við hættum því alveg.“ Í Morgunblaðinu 1945 segir: „Orð eins og „afsakið“ og „fyrirgefið“, eru næstum óþekkt fyrirbrigði, í hæsta lagi fær maður eitt lítið „adieu“ og stundum „sorry“. Í Speglinum 1946 segir: „Morgunblaðið er að vonum afskaplega sorrý yfir því, að Finnur ráðherra hefur hagnýtt sér sögukunnáttu sína.“

Fram um 1960 eru allmörg dæmi um sorrí/sorrý, langflest í Speglinum sem var gamanblað og málsnið þar óformlegra en almennt gerðist í blöðum. Aðeins örfá dæmi eru í öðrum blöðum. Í Alþýðublaðinu 1947 segir: „Þér getið ekki trúað því hvað ég er sorrý og skúffuð vegna skónna!“ Í Þjóðviljanum 1959 segir: „Bandarískir ráðamenn sögðust vera fjarska sorrý og lofuðu að gera þetta aldrei aftur.“ Í Tímanum 1959 segir: „Sorrí, sagði telpan, en ég vil bara hafa það kók.“ Dæmum fer svo smátt og smátt fjölgandi eftir 1960 en þó ekki að marki fyrr en um 1980. Myndin sorrí er flettiorð í Slangurorðabókinni 1982 – bæði sem lýsingarorð með dæminu gamli sorrí Gráni úr kvæði Megasar, og „sem uh og í samb. sorrí Stína fyrirgefðu, afsakaðu“.

Í Morgunblaðinu 2006 segir: „Hver ætli þessi Stína hafi upphaflega verið?“ Upphafið er líklega að finna í gamansögu í Hádegisblaðinu 1940: „Það var á dansleik í Iðnó. Húsið var troðfullt. Þarna var mikið af Englendingum og varð einum þeirra á það óhapp að stíga ofan á tærnar á stúlku einni, sem sat á bekksenda. Hermaðurinn hneigði sig og sagði: „Sorry“. Stúlkan stóð þegar upp, brosti vingjarnlega til hermannsins og sagði: „Stína“.“ Guðrún Kvaran vísar til svipaðrar sögu á Vísindavefnum en telur hana frá sjötta áratugnum, og segir að sambandið „virðist helst notað þegar verið er að biðjast afsökunar á einhverju í fremur kæruleysislegum tón“. E.t.v. er það að hverfa – á Twitter 2016 segir: „Af hverju segir enginn sorry stína lengur?“

En sorrí kemur einnig fyrir í öðru og nýrra orðasambandi sem er algengt í óformlegu máli – sorrí með mig. Elsta dæmi sem ég finn um það er í DV 2006: „Sorry með mig krakkar!“ Upp úr því fer að bera á sambandinu á samfélagsmiðlum og það verður algengt þar upp úr 2010 en er mjög sjaldgæft í formlegu málsniði. Árið 2018 gaf hljómsveitin Baggalútur út lagið „Sorry með mig“ með texta eftir Braga Valdimar Skúlason sem sagði í viðtali á mbl.is „að hugmyndin að textanum hafi fæðst í kringum frasann „sorrí með mig“, sem fólk beiti fyrir sig í tíma og ótíma.“ „Þetta er eitthvað sem fólk segir áður en það þjösnast áfram, svona afsökun sem það setur fram þegar það veit að það er að gera eitthvað af sér en er eiginlega bara alveg sama.“

Orðið sorry/sorrý/sorrí er gífurlega algengt í óformlegu máli. Í Risamálheildinni eru um 51 þúsund dæmi um fyrstnefndu ritmyndina en hluti þeirra er væntanlega úr textum á ensku. Tæp ellefu þúsund dæmi eru um myndina sorrý og sjö þúsund og fjögur hundruð um sorrí. Nær öll dæmin eru af samfélagsmiðlum – aðeins rúmlega 140 dæmi um fyrrnefndu myndina og tæp 330 um þá síðarnefndu eru úr öðrum textum. Þar sem orðið hefur tíðkast í málinu í áttatíu ár og er svo algengt sem raun ber vitni í óformlegu máli er augljóslega þýðingarlaust að berjast gegn því og eins gott að viðurkenna það sem íslenskt orð þrátt fyrir að form þess sé ekki sérlega íslenskulegt. Mér þætti eðlilegast að slíta það þá sem mest frá enskunni og rita sorrí.

Í innleggi í „Málspjalli“ í dag var sagt: „Undrandi að sjá á RÚV frétt um að tveir ráðherrar eigi von á barni, karlkyns ráðherrar.“ Í umræðum kom fram að innleggshöfundi fannst óeðlilegt að sambandi eiga von á barni væri notað um karlmenn, og sama fannst greinilega fleiri sem tóku þátt í umræðunni þótt öðrum fyndist þetta fullkomlega eðlilegt orðalag. Það er í sjálfu sér ekki óeðlilegt að einhver hrökkvi við að sjá þetta – í Íslenskri nútímamálsorðabók er sambandið eiga von á barni skýrt 'vera ófrísk' sem vitanlega vísar eingöngu til kvenna. Þar er líka að finna annað mjög skylt samband sem getur eingöngu vísað til kvenna (og annarra leghafa), eiga von á sér <um mánaðamótin> sem er skýrt 'eiga að fæða barn um mánaðamótin'.

En þótt sambandið eiga von á barni hafi einkum verið notað um konur má finna ýmis gömul dæmi um að það sé notað um karla. Í Nýjum kvöldvökum 1915 segir: „Perrinette var þunguð, og […] hann átti von  á barni með henni.“ Í Vikunni 1944 segir: „Maurice trúir Renny fyrir því, að hann eigi von á barni með stúlku, sem heitir Elvira Grey.“  Í Dagskrá 1946 segir: „Ef þýzkur maður átti von á barni í Noregi átti hann að skýra frá því.“ Í Heilbrigðisskýrslum 1963 segir: „hann á von á barni með annarri stúlku.“ Í Fálkanum 1964 segir: „Hann á von á barni með dóttur Plastik-Smith.“ Í Morgunblaðinu 1983 segir: „En Hallgrímur varð ekki af því talinn að eiga þessa konu sem hann átti von á barni með.“ Í DV 1985 segir: „Hann á von á barni.“

Eins og þessi dæmi sýna fylgdi forsetningin með oftast sambandinu áður fyrr þegar það vísaði til karla – eiga von á barni með <einhverri konu>. Það þurfti sem sé að taka fram að karlarnir stæðu ekki í þessu hjálparlaust. Hið sama gilti hins vegar ekki um konur – barnsfaðirinn var sjaldnast nefndur. Sambandið hefur einnig lengi verið notað um hjón eða fjölskyldur. Í Alþýðublaðinu 1934 segir: „Og við eigum meira að segja von á barni.“ Í Morgunblaðinu 1941 segir: „Fjölskylda ein, sem þegar var á fátækraframfæri, átti von á barni.“ Í Vikunni 1942 segir: „Við eigum von á barni.“ Í Alþýðublaðinu 1945 segir: „Og svo fer hann frá mér til hennar og þau eiga von á barni.“ Í Morgunblaðinu 1946 segir: „Við hjónin eigum von á barni.“

Dæmum um að karlar eigi von á barni virðist fara mjög fjölgandi kringum síðustu aldamót og upp úr því ef marka má tímarit.is. Varla leikur nokkur vafi á því að það tengist meira kynjajafnrétti og aukinni þátttöku karlmanna í umönnun barna – aukinni tilfinningu fyrir því að þótt konan gangi með barnið sé karlinn ekki stikkfrí heldur sé meðgangan og undirbúningur fæðingarinnar í raun verkefni beggja. Í Risamálheildinni eru 170 dæmi um hann á von á barni, 434 um hún á von á barni og 347 um þau eiga von á barni. Það er þess vegna enginn vafi á því að þótt sambandið eiga von á barni hafi áður einkum vísað til kvenna merkir það ekki lengur 'vera ófrísk' í málvitund mjög margra, heldur bókstaflega 'eiga von á barni'.

Í gærkvöldi var sýnd í sjónvarpinu úrslitakeppni Skrekks, hæfileikakeppni grunnskólanna í Reykjavík. Ég horfði á hana heima en undanfarin þrjú ár hef ég horft á hana í Borgarleikhúsinu vegna þess að ég hef verið í dómnefnd um „Skrekkstunguna“, viðurkenningu sem veitt er fyrir frjóa og skapandi notkun íslensku. Ég afþakkaði boð um að vera áfram í dómnefndinni í ár en óneitanlega öfundaði ég dómnefndarfólk svolítið. Þessi viðurkenning var tekin upp fyrir þremur árum vegna þess að aðstandendum keppninnar fannst íslenska vera á undanhaldi og vildu reyna að snúa þeirri þróun við. Það hefur sannarlega tekist – notkun íslensku í atriðunum hefur aukist ár frá ári og á þessu ári skilst mér að íslenska hafi verið í öllum atriðunum tuttugu og fimm.

Auk þess að vinna Skrekk fékk Fellaskóli Skrekkstunguna fyrir atriðið „Þrýstingsbylgja“. Þetta er sérlega ánægjulegt í ljósi þess að Fellaskóli er þekktur fyrir hátt hlutfall nemenda af erlendum uppruna. Í umsögn dómnefndar sagði: „Atriðið sem fær Skrekkstunguna árið 2025 nýtir íslensku á skapandi hátt í söng, tali og einræðu. Atriðið er á vönduðu og fallegu máli, ljóðrænt og seiðandi en líka skýrt og aðgengilegt. Málsnið hvers hluta er viðeigandi fyrir efni hans, tungumálið er óþvingað og slípað og hvert orð þjónar atriðinu. Flytjendur nota tungumálið í eigin þágu og er titillinn þar engin undantekning.“ Við þurfum að treysta krökkunum fyrir íslenskunni í stað þess að vera sífellt að gagnrýna málnotkun þeirra og tala þau niður.

„Svarbréf embættis ríkislögreglustjóra til DMR vegna viðskipta við Intra ráðgjöf slf.“ er á margan hátt áhugavert út frá sjónarhóli orðræðugreiningar – það er fullt af klisjum og hæpinni orðanotkun. Í upphafi þess segir t.d.: „Embættið harmar þau mistök sem urðu í viðskiptum við félagið og hefur dregið af þeim mikilvægan lærdóm.“ Það er nokkuð vægt að nota orðið mistök yfir skýr brot á reglum. Til skýringar segir: „Ekki var farið í útboð eða verðfyrirspurnir vegna breytinga á stjórnskipulagi embættisins enda ekki áform um að fara í samstarf til lengri tíma.“ En það er ekki hægt að nota tímalengd samstarfsins sem skýringu á því að ekki var „farið í útboð eða verðfyrirspurnir“ – það sem máli skiptir er ekki tíminn, heldur kostnaðurinn.

Orðið mistök er víðar notað til að gera lítið úr augljósum brotum á lögum og reglum. „Í ljósi þess hvert umfang og eðli samstarfsins varð voru það mistök að bjóða verkefnin ekki út eða skoða ráðningu sérstaks starfsmanns til að sinna þessum verkefnum“ og „Ljóst er að læra þarf af þessum mistökum [...].“ Einnig segir: „Að meginstefnu eru innkaup hjá embættinu gerð í gegnum útboð eða verðfyrirspurnir þar sem byggt er á umfangi hvers verkefnis.“ Þarna er látið líta svo út sem það sé einhver sérstök stefna hjá embættinu að gera innkaup „í gegnum útboð eða verðfyrirspurnir“ þegar fyrir liggur að um þetta gilda ákveðnar reglur. Embættið þarf því ekki – og á ekki – að hafa sérstaka stefnu í þeim málum – það á bara að fara að reglum.

Það er þekkt aðferð til að leiða athygli frá því sem gagnrýnt er að setja það í samhengi sem lætur það líta út fyrir að vera léttvægt. Þetta kemur skýrt fram þegar fjallað er um greiðslur til Intra. „Heildarviðskipti frá árinu 2020 til og með júní 2025 eru 130.499.463 m.kr. án vsk. en til samanburðar má nefna að heildarútgjöld embættisins á árunum 2020 til 2024 námu 32.571.887.406 ma.kr.“ og „Þau verkefni sem fjölmiðlar hafa lagt áherslu á og snúa að vali á húsbúnaði og húsnæðisbreytingum á árunum 2020 til 2025 nema 1,28% af heildarviðskiptum embættisins við félagið.“ Þarna er samanburður og lág prósenta notað til að fá fólki til að finnast þær upphæðir sem um er að ræða bara smotterí sem skipti ekki máli í heildarsamhenginu.

Í niðurlagi svarbréfsins segir: „Embætti ríkislögreglustjóra harmar þau mistök sem gerð voru í viðskiptum við félagið Intra ráðgjöf slf., og dregur lærdóm af þeim.“ Hér er enn klifað á orðinu mistök yfir skýr brot á reglum, en auk þess bætt við klisjunni dregur lærdóm af. Sérkennilegasta orðanotkunin kemur þó í lokin: „Embættið tekur undir þau sjónarmið að atvikið hafi rýrt traust til embættisins og mikilvægt sé vinna að endurheimt þess.“ Orðið atvik merkir 'eitthvað sem gerist, atburður' og er auðvitað algerlega út úr kú þarna. Með notkun þess virðist gefið í skyn að það sem hefur verið gagnrýnt hafi bara gerst si svona án þess að um nokkrar meðvitaðar ákvarðanir hafi verið að ræða (hvað þá „einbeittan brotavilja“). Það er býsna slappt.

Fyrir hálfu öðru ári skrifaði ég um sambandið lokað búsetuúrræði sem kom fyrst fyrir í frumvarpi um breytingar á útlendingalögum sem þáverandi dómsmálaráðherra lagði fram vorið 2022. Ég benti á að þetta félli illa að merkingu orðsins úrræði og samsetningarinnar búsetuúrræði sem hefur unnið sér nokkra hefð í merkingunni 'heimili fyrir fólk í viðkvæmri stöðu'. Þarna væri hins vegar gert ráð fyrir að fólk sætti frelsisskerðingu og því væri ekki um neins konar „heimili“ að ræða. Haustið 2024 hugðist nýr dómsmálaráðherra leggja málið fram að nýju og þá hét sama fyrirbæri lokað brottfararúrræði, sem hugsanlega má segja að sé nær því en búsetuúrræði að lýsa því um hvað er að ræða, en þó vantar enn í orðið það grundvallaratriði að brottförin er ekki sjálfviljug.

Í fyrra skiptið náði frumvarpið ekki fram að ganga og í það seinna var það aldrei lagt fram vegna stjórnarskipta. En núverandi dómsmálaráðherra klappar sama stein og hefur nú lagt fram í samráðsgátt stjórnvalda „Frumvarp um brottfararstöð“ – orðhlutinn -úrræði er sem sé horfinn úr heitinu sem er vissulega til bóta. Eftir stendur að  talað er um brottför en ekki brottvísun, og þar að auki hefur lýsingarorðið lokaður verið fellt brott. Skilgreiningin á brottfararstöð er „Staður þar sem útlendingur sætir frelsisskerðingu samkvæmt lögum um útlendinga vegna ákvörðunar um að hann skuli yfirgefa landið“ en orðið sjálft er hlutlaust og meinlaust – hvorugur orðhlutinn gefur nokkrar vísbendingar um að um sé að ræða nauðungarvistun til undirbúnings þvingaðri brottvísun.

Íslenska orðið yfir það þegar fólk er sent úr landi gegn vilja sínum er vitanlega ekki brottför, heldur brottvísun eða brottrekstur, og íslenska orðið yfir það þegar fólki er haldið einhvers staðar gegn vilja sínum er vitanlega ekki stöð, heldur fangelsi eða hugsanlega varðhald. Ég nefndi í fyrri pistli að til greina kæmi að tala um lokaðar brottvísunarbúðir vegna þess að í búðum er fólk oft ekki sjálfviljugt, svo sem í einangrunarbúðum, fangabúðum, flóttamannabúðum, herbúðum o.fl. Í frumvarpsdrögunum er líka notað orðið vistmaður og skilgreint „Einstaklingur sem er vistaður á brottfararstöð“ – en þótt vissulega sé stundum talað um nauðungarvistun er þetta í andstöðu við venjulega merkingu orðsins vistmaður, ‚sá eða sú sem býr á stofnun‘. Rétta orðið er auðvitað fangi.

Af einhverjum ástæðum er þó feluleiknum ekki haldið áfram til enda – orðalag frumvarpsdraganna er sem sé nykrað. Það er nefnilega alls staðar talað um fangaverði en ekki t.d. gæslumenn og þar kemur því hið rétta eðli fyrirbærisins upp á yfirborðið – þar sem eru fangaverðir hljóta að vera fangar. Ég legg áherslu á að þetta snýst ekkert um það hvort umrætt lagafrumvarp eða fyrirhuguð stofnun eigi rétt á sér. Ég er eingöngu að gera athugasemdir við málnotkunina sem virðist miðast að því að milda ásýnd tillögunnar og slá þannig ryki í augu málnotenda. Vandræðagangurinn með nýtt og nýtt heiti á áformaða stofnun sýnir þetta glöggt. Það rýrir traust almennings á stjórnvöldum ef þau hafa ekki kjark til að segja það sem þau meina og nota þau orð sem hefð er fyrir í málinu.

Ég hef stundum sagt að ekkert sé mikilvægara að kenna í skólum landsins en orðræðugreiningu. Á tímum falsfrétta og skautunar verður sífellt mikilvægara fyrir almenna málnotendur að geta greint staðhæfingar sem settar eru fram í umræðunni og áttað sig á því hvernig orð eru notuð – og oft misnotuð. Í nýju myndskeiði ber varaformaður Miðflokksins sig upp undan því að málflutningur hans hafi verið tengdur við rasisma – sem honum finnst alveg fráleitt. Auðvitað vill enginn láta kalla sig rasista að ósekju en lítum aðeins á hvað varaformaðurinn sagði í grein í Viðskiptablaðinu. Þar stendur meðal annars: „Fæðingartíðnin er farin veg allrar veraldar, innflytjendum fjölgar margfalt hraðar en innfæddum og að óbreyttu lenda heimamenn í minnihluta eftir nokkra áratugi.“

Lykilatriðið í þessu er hvaða merking er lögð í orðin heimamenn og innfæddir. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er heimamaður skýrt 'innfæddur maður á einhverjum stað' og í Íslenskri orðabók sem 'innfæddur maður, maður sem býr á staðnum'. Orðið innfæddur er skýrt 'sem er fæddur í landinu, innlendur' í Íslenskri nútímamálsorðabók og 'innlendur' eða 'sem er fæddur í landinu (á staðnum)' í Íslenskri orðabók. En það er ekki hægt að skilja varaformanninn öðruvísi en að hjá honum vísi orðin aðeins til þeirra sem hafa fæðst á Íslandi og eru af íslenskum ættum. Innflytjendur virðast ekki geta talist til heimamanna samkvæmt orðum hans, jafnvel þótt þeir hafi búið á Íslandi áratugum saman – og jafnvel þótt þeir væru orðnir íslenskir ríkisborgarar.

Í áðurnefndu myndskeiði orðaði varaformaðurinn sömu fullyrðingu dálítið öðruvísi og sagði: „Íslendingar eru eftir nokkra áratugi að óbreyttu að lenda í minnihluta í eigin landi.“ Þarna eru tvö orð sem skipta máli – Íslendingar og eigin. Síðarnefnda orðið er skýrt 'sem tilheyrir einhverjum' í orðabókum en hins vegar getur fólk auðvitað deilt um hvað felist í því að vera Íslendingur – í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið skýrt 'maður frá Íslandi' og í Íslenskri orðabók 'maður á/frá Íslandi'. En það er alveg ljóst að varaformaðurinn telur innflytjendur – og afkomendur þeirra – ekki til Íslendinga. Hann virðist sem sé ekki gera ráð fyrir því að hægt sé að verða Íslendingur og komast í þann hóp sem eigi landið, þrátt fyrir að hafa búið lengi á Íslandi og jafnvel fæðst hér.

Eina leiðin til að fá það út að „innflytjendum“ fjölgi margfalt hraðar en „innfæddum“ og „heimamenn“ – þ.e. „Íslendingar“ – geti „eftir nokkra áratugi“ lent „í minnihluta í eigin landi“ er nefnilega að telja aðra og þriðju kynslóð innflytjenda, börn og barnabörn, ekki til heimamanna, ekki til innfæddra, ekki til Íslendinga – jafnvel þótt það sé fólk sem er fætt og uppalið á Íslandi, hafi aldrei átt heima annars staðar, og tali flest reiprennandi íslensku. En skilningur varaformannsins á orðunum heimamaður, innfæddur og Íslendingur – og ótti hans við að þau sem hann telur skipa þann hóp lendi í minnihluta í „eigin landi“ – byggist hvorki á búsetu né á fæðingarlandi, heldur eingöngu á uppruna – á genunum. Það er skilgreiningin á rasisma.

Orðið blika er skýrt 'stór skýjabreiða, skýjabakki' í Íslenskri nútímamálsorðabók og sambandið það eru blikur á lofti er þar skýrt 'það er ófriður í aðsigi'. Í hópnum „Skemmtileg íslensk orð“ var hins vegar nefnt að fréttamaður Sýnar hefði notað orðalagið „jákvæðar blikur á lofti“ sem málshefjanda fannst sérkennilegt í ljósi merkingar sambandsins. En þetta er þó ekki einsdæmi. Í Degi 1995 segir: „Svokölluð seiðavísitala þorsks mælist sú hæsta frá 1986 sem er jákvæð blika á lofti.“ Í Morgunblaðinu 2008 segir: „jafnvel þótt við munum sjá jákvæðar blikur á lofti munum við ekki sjá sambærilegar markaðsaðstæður myndast.“ Í Víkurfréttum 2014 segir: „Mér finnst jákvæðar blikur vera á lofti.“ Allnokkur fleiri dæmi má finna frá seinustu árum.

Dæmi má finna um fleiri jákvæð lýsingarorð með þessu sambandi. Í Skessuhorni 2007 segir: „En það eru góðar blikur á lofti.“ Í Morgunblaðinu 2012 segir: „Ástandið er samt eitthvað að skána og það eru góðar blikur á lofti.“ Á vef Ríkisútvarpsins 2014 segir: „við sjáum að fjárfesting er að aukast, svo já, það eru góðar blikur á lofti.“ Á mbl.is 2015 segir: „Magnús sagði góðar blikur á lofti.“ Í Morgunblaðinu 2013 segir: „Það eru skemmtilegar blikur á lofti.“ Í NT 1984 segir: „Það eru ýmsar bjartar blikur á lofti.“ Í Bæjarins besta 1991 segir: „Eftir mikla lægð undanfarinna ára eru nú bjartari blikur á lofti.“ Ef sambandið blikur á lofti merkir að horfur séu uggvænlegar ætti vissulega ekki að vera hægt að nota jákvæð lýsingarorð með því.

En þá er ekki heldur við því að búast að neikvæð lýsingarorð séu notuð með sambandinu vegna þess að neikvæða merkingin er innbyggð í það. Dæmi um neikvæð lýsingarorð eru þó fjölmörg. Í Neista 1979 segir: „Neikvæðar blikur innan sveinafélaganna.“ Í Frjálsri verslun 2004 segir: „Vondar blikur eru þó vissulega á lofti í gengismálum.“ Í Þjóðviljanum 1953 segir: „En getum við ekki sagt að illar blikur séu í lofti?“ Í Morgunblaðinu 1953 segir: „En skömmu síðar sáust nýjar uggvænlegar blikur á lofti.“ Í Heima er bezt 1987 segir: „Óheillavænlegar blikur eru á lofti í efnahags- og atvinnumálum þjóðarinnar.“ Í Morgunblaðinu 2008 segir: „Gylfi segir að niðurstaða fundarins hafi verið sú að ógnvænlegar blikur væru á lofti.“

Þessi dæmi um lýsingarorð með sambandinu blikur á lofti, hvort sem þau eru jákvæð eða neikvæð, sýna að í máli sumra hefur merking sambandsins breyst. Í stað þess að það sé skilið sem 'vondur fyrirboði' er það einfaldlega skilið sem 'fyrirboði' – þ.e. sem hlutlaust en ekki neikvætt. Það er í sjálfu sér ekkert undarlegt að merkingin hnikist til í ljósi þess að orðið blika í merkingunni 'skýjabakki, óveðursský' er frekar sjaldgæft eitt og sér. Fyrir utan sambandið blikur á lofti kemur það aðallega fyrir í sambandinu lítast ekki á blikuna sem merkir 'þykja útlitið slæmt'. En það samband virðist líka vera að þróast í átt að hlutlausri merkingu eins og sést á því að ýmis dæmi eru um jákvæð atviksorð eins og vel og ágætlega með sambandinu.

Í Vísi 1980 segir: „Þeir voru að leggja upp í langferð um landið á tveimur Land Rover-bílum og leist vel á blikuna.“ Í Alþýðublaðinu 1987 segir: „hér er góður hugur og mönnum lýst vel á blikuna.“ Í Degi 1999 segir: „Ál-5 hefur látið gera frumgreiningu með arðsemi í huga og líst vel á blikuna.“ Í DV 2004 segir: „Við unnum síðan fjögur ný lög í fyrra og okkur leist mjög vel á blikuna.“ Í Fréttablaðinu 2007 segir: „Þessi plata stefnir í brjálað teknó og mér líst mjög vel á blikuna.“ Á mbl.is 2015 segir: „Mér leist ágætlega á blikuna fyrstu fjórar mínútur leiksins.“ Í þessum dæmum er orðið blika augljóslega ekki skilið sem 'óveðursský' eða 'vont útlit' heldur einfaldlega sem 'horfur, útlit' án þess að nokkur neikvæðni fylgi með.

Þótt blikur á lofti og lítast ekki á blikuna séu föst orðasambönd er hefðbundin merking þeirra í fullu samræmi við merkingu orðsins blika – við getum sem sé skilið samböndin út frá orðunum sem þau eru samsett úr en þurfum ekki að læra merkingu þeirra sérstaklega. En vegna þess hversu sjaldgæft orð blika er, utan þessara sambanda, hefur neikvæð merking sambandanna ekki stuðning af því orði sem getur leitt til þess að hún dofni í huga málnotenda og þeir fari að líta á samböndin sem hlutlaus þar sem merkingin sé einfaldlega 'fyrirboði, horfur, útlit' – sem geti þá tekið með sér bæði jákvæð og neikvæð ákvæðisorð. Ég er ekkert að mæla með þessari breytingu – en mér finnst þetta skemmtilegt dæmi um hvernig merking sambanda getur breyst.

Ég fæ iðulega spurningar um ýmis málfarsleg atriði, bæði í „Málspjalli“ og í einkaskilaboðum eða tölvupósti. Þessar spurningar eru mjög fjölbreyttar og miserfitt að svara þeim. Nýlega fékk ég spurningu sem var í sjálfu sér mjög einfalt að svara en olli mér samt nokkrum áhyggjum. Ég var spurður hvort mætti ekki halda því fram að tiltekið orð hefði tiltekna merkingu. Þetta er orð sem vissulega er ekki algengt í nútímamáli en ég hefði þó haldið að fólk ætti að þekkja það. Fyrirspyrjandi sagðist hafa verið að leita að merkingu orðsins og þá hefði komið upp bæði að orðið hefði merkingu A – sem fyrirspyrjandi taldi að orðið merkti – og merkingu B. Þessar merkingar eru vissulega skyldar en þó bæði mikilvægt og auðvelt að halda þeim aðgreindum.

Ég sagði að allar orðabækur sem ég hefði skoðað, bæði fyrir fornmál og nútímamál, væru á einu máli um að merking orðsins væri B – og sama gilti um Vísindavefinn. Hvergi væri minnst á að merkingin hefði verið eða gæti verið A. Ef fyrirspyrjandi hefði einhvers staðar séð orðið notað í þeirri merkingu væri því um misskilning að ræða. Ég fékk miklar þakkir fyrir að leiðrétta misskilninginn – en jafnframt útskýringu á málinu. Hún var sem sé sú að fyrirspyrjandi hafði spurt Chat GPT hvort orðið gæti haft merkingu A og fengið svarið: „Já – það er alveg hægt að færa rök fyrir því að [orðið sem spurt var um] geti vísað til [A], þó merkingin hafi verið breytileg í gegnum aldirnar.“ En fyrirspyrjandi bætti þó við: „En þorðum ekki að taka fullt mark á því.“

Ég varð eiginlega dálítið sleginn yfir þessu. Aðgengi að íslenskum orðabókum hefur aldrei verið jafngott – Íslensk nútímamálsorðabók, Íslensk orðsifjabók og ýmsar aðrar orðabækur eru opnar og ókeypis í gegnum Málið á vef Árnastofnunar, samheitaorðabók er opin og ókeypis á vef Miðeindar, Íslensk orðabók, Íslensk samheitaorðabók og fleiri orðabækur eru aðgengilegar gegn gjaldi á Snöru, og fleira mætti telja. Þetta eru gögn sem eru unnin af fagfólki og þeim má treysta. Samt sem áður dettur fólki fyrst í hug að spyrja Chat GPT sem vitað er að býr ekki yfir nægilegum gögnum til að svara spurningum um íslenskt mál á áreiðanlegan hátt. Ég er nokkuð viss um að þetta er ekki einsdæmi heldur sé algengt og muni aukast. Það er uggvænleg þróun.

Einu sinni varð nokkur umræða á Facebook um frásagnir fjölmiðla af ofbeldisverki sem var framið í fyrrakvöld þegar karlmaður hrinti konu fram af svölum. Ýmsir gagnrýndu að í fyrstu fyrirsögnum fjölmiðla hefði verið sagt „Kona féll fram af svölum“ þegar fram kæmi í fréttum að henni hefði verið hrint. Aðrir bentu á að í fréttunum kæmi fram að þótt vitni hefðu sagt að konunni hefði verið hrint hefði það ekki fengist staðfest hjá lögreglu fyrir birtingu fréttarinnar og því hefðu fyrirsagnirnar aðeins sagt það sem vitað var með vissu. Á vef Ríkisútvarpsins, þar sem fyrirsögnin var upphaflega „Kona féll af svölum í Breiðholti“ seint um kvöld, var fyrirsögninni breytt snemma næsta morgun í „Konu hrint fram af svölum í Breiðholti“.

Eftirfarandi athugasemd hafði þá verið bætt við fréttina: „Frétt uppfærð klukkan 06:30. Í fyrri útgáfu kom fram að konan hefði fallið fram af svölum. Inngangi fréttarinnar og fyrirsögn hefur verið breytt til samræmis við upplýsingar frá lögreglu.“ Vísir skrifaði líka frétt um málið snemma morguns með fyrirsögninni „Konu hrint fram af svölum í Breiðholti“ en á mbl.is var fyrirsögnin um morguninn „Alvarlega slösuð eftir fall“ þrátt fyrir að í fréttinni væri fullyrt að konunni hefði verið hrint. Þetta minnti mig á fyrirlestur um ofbeldi gegn konum sem ég sá á netinu fyrir nokkrum árum og skrifaði færslu um á Facebook – Halla Sverrisdóttir þýddi erindið svo og það birtist á Knúz.

Þar var talað um hvernig við getum – meðvitað eða ómeðvitað – haft áhrif á þau hughrif sem kvikna hjá lesendum eða áheyrendum með mismunandi beitingu tungumálsins.  Af orðalaginu Kona féll fram af svölum er eðlilegast að draga þá ályktun að um slys hafi verið að ræða, þótt ég skilji þau rök blaðamanna að meðan ekki hafi fengist staðfesting á ofbeldisverki sé rétt að fara varlega í staðhæfingum. En þegar staðfest hefur verið að um ofbeldisverk var að ræða hafa fjölmiðlarnir fyrirsagnirnar samt í þolmynd, ekki germynd – þær beinast enn að þolandanum, ekki gerandanum. Þær hefðu getað verið Karlmaður hrinti konu fram af svölum eða Karlmaður framdi ofbeldisverk eða eitthvað slíkt.

En þannig voru þær ekki – og þannig eru fyrirsagnir og fréttir sjaldnast. Gerandinn, sá sem er valdur að hinum fréttnæma atburði, er í skugganum – en þolandinn, sem olli ekki atburðinum en var staddur á röngum stað á röngum tíma, fær alla athyglina. Mér dettur ekki í hug að blaðamenn séu vitandi vits að hlífa gerandanum í þessu dæmi eða öðrum svipuðum. En þarna er ákveðin hefð sem við þurfum að vinna gegn – hefð sem er mótuð af rótgrónum viðhorfum og viðheldur þeim. Látum ekki tungumálið ganga í lið með gerendum – notum germynd þar sem við á, ekki þolmynd. Muninum verður ekki betur lýst en með broti úr Ljósi heimsins eftir Halldór Laxness:

„Hvað er að þér, Jósep? spurði hann að lokum.
Gamli maðurinn svaraði upp úr grátinum, og var enn ekki farinn að hafa rænu á að verka af sér forina:
Ég var barinn, sagði hann. Mér var hrint.
Ýngra barn mundi hafa sagt um hina krakkana: Þau börðu mig, þau hrintu mér – og nefnt nöfn. Eftir að hafa verið mishepnað skáld, búið fjörutíu ár á koti og mist sjö börn í jörðina og sjóinn, sagði hann aðeins: ég var barinn; mér var hrint. Hann ásakaði ekki neinn. Það afl sem stjórnaði lífi hans var ópersónulegt.“