Eiríkur Rögnvaldsson

Í fyrirsögn á mbl.is í dag segir „Össur óð á súðum“. Sambandið láta vaða á súðum er vitanlega vel þekkt og skýrt 'tala mikið og láta allt flakka' í Íslenskri nútímamálsorðabók, og sú er merkingin augljóslega í umræddri frétt. En eins og orðabókardæmið sýnir er sambandið venjulega haft með sögninni láta. Orðið súð merkir hér 'ytra byrði skipshliðar' og í bókinni Mergur málsins segir Jón G. Friðjónsson: „Líkingin er dregin af mikilli siglingu þar sem ekki er skeytt um það þótt öldurnar skelli á byrðingnum, súðunum.“ Eins og Jón nefnir er eldri mynd sambandsins láta vaða með súðum en elsta dæmi um hana er úr bréfi frá 1831: „eg læt allt vaða með súðum.“ Aðeins átta dæmi eru um þessa mynd á tímarit.is og hún er löngu horfin úr málinu.

Elsta dæmi sem Jón nefnir um láta vaða á súðum er litlu yngra – úr frásögn frá því um miðja nítjándu öld sem birtist í Blöndu 1924-1927: „Jón tíkargjóla var sauðheimskur, búrmæltur og drafandi í máli, en varð það á, sem flestum heimskum að tala fljótt og láta munninn vaða á súðum, sem menn segja.“ Þarna tekur sögnin láta andlag, munninn, en oftast er andlagi sleppt og vaða á súðum kemur strax á eftir láta. Þannig segir t.d. í Ísafold 1890: „Eins er meira, miklu meira, varið í að forða efnatjóni fyrir almenning, heldur en að láta vaða á súðum og allt eiga sig afskiptalaust, þangað til í óefni er komið.“ Ef andlag fylgir er það oftast allt – í Tímariti Hins íslenzka bókmentafélags 1891 segir: „Hann lætur allt vaða á súðum, sem honum dettur í hug.“

Stundum er þó vaða á súðum notað án þess að láta fari á undan, og þá er vaða í framsöguhætti í stað nafnháttar en tekur þá yfirleitt ekki með sér geranda heldur iðulega óákveðna fornafnið allt. „Allt veður á súðum með söndunum“ segir í Alþýðublaðinu 1927. Í DV 1990 segir: „áður en varir hafa loforðin góðu gleymst og allt veður á súðum.“ Einnig er sambandið stundum notað án frumlags. Í Vinnan og verkalýðurinn 1954 segir: „Nú veður á súðum.“ Í Tímanum 1982 segir: „þar veður á súðum.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1968 segir: „Siglingin var góð og óð á súðum.“ Í stað geranda er stundum forsetningarliður með hjá. Í Skírni 1891 segir: „Svo veður allt á súðum hjá honum.“ Í Vísi 2016 segir: „Þá óð á súðum hjá seðlabankastjóranum.“

Elsta dæmi sem ég finn um mannlegan geranda með vaða á súðum er í Morgunblaðinu 1970: „Krúsjeff hafði vaðið á súðum.“ Í Dagblaðinu 1978 segir: „Hann óð á súðum.“ Í Þjóðviljanum 1985 segir: „Formaðurinn veður á súðum í atvinnurekendapólitík sinni.“ Í Alþýðublaðinu 1989 segir: „Össur Skarphéðinsson, doktor í fiskeldisfræði og fyrrum ritstjóri Þjóðviljans veður á súðum í viðtali við nýjasta tölublað af Þjóðlífi.“ Upp úr 1990 fjölgar dæmum af þessu tagi þótt enn sé langsamlega algengast að sögnin láta sé höfð með. Nýleg dæmi eru „Fámennur en hávær hópur óð á súðum vikum saman í fjölmiðlum“ í Vísi 2022 og „Þeir voru reknir úr Flokki fólksins eftir kvöldið alræmda á Klaustri, þar sem þingmenn óðu á súðum“ í Fréttablaðinu 2019.

Það er sem sé ljóst að notkun sambandsins hefur breyst – sögnin láta fylgir ekki alltaf með því núorðið og það fær oft geranda. Um leið má vitanlega segja að upphaflega líkingin við skip sem boðaföll ganga yfir dofni eða tapist. Á þetta var bent í dálknum „Málið“ í Morgunblaðinu 2019 og sagt: „Í grein einni var reitt hátt til höggs og höfundur sást ekki fyrir. Var þá sagt að hann hefði „vaðið á súðum“. Þannig getur enginn vaðið. Súð er byrðingur á skipi. Siglt er djarflega og ekki fengist um það þótt öldurnar skelli á súðinni. Maður lætur vaða á súðum.“ En þessi breytta notkun sambandsins er orðin meira en þrjátíu ára gömul og spurning hvort hún hefur unnið sér hefð eða hvort ástæða sé til að amast við henni. Því verða málnotendur að svara.

Það bregst sjaldan að fyrir jólin upphefjist umræða um orðið hamborgar(a)hryggur – yfirleitt þannig að hneykslast er á þeim sem segja hamborgarahryggur enda sé þetta ekkert skylt hamborgurum. Lítill vafi leikur á að orðið er komið af hamburgerryg í dönsku. „Fyrri liðurinn er sóttur til borgarheitisins Hamborgar í Norður-Þýskalandi og merkir því orðið bókstaflega 'hryggur frá Hamborg'“ segir á Vísindavefnum. Elsta dæmi um myndina hamborgarhryggur er í auglýsingu í Vísi 1932 en orðið verður ekki algengt fyrr en seint á fimmta áratugnum. Elsta dæmi um hamborgarahryggur er í auglýsingu í Vísi 1955 en myndin verður ekki algeng fyrr en undir 1980. Fyrrnefnda myndin er þó margfalt algengari bæði á tímarit.is og í Risamálheildinni.

Á Vísindavefnum segir: „Fyrri hluti danska orðsins, 'hamburger-', er í rauninni tvíræður og gæti frá sjónarmiði málfræðinnar þýtt hvort sem er 'hamborgar-' eða 'hamborgara-'. Lítill vafi er þó á því að átt er við fyrri merkinguna og að réttara eða eðlilegra er að tala um 'hamborgarhrygg' á íslensku.“ Ég er ekki sannfærður um að þetta sé rétt. Önnur merkingin í danska orðinu hamburger er vissulega 'hamborgari' í merkingunni 'þunn buffsneið milli tveggja (kringlóttra) brauðsneiða, oft með osti, grænmeti o.þ.h.' eins og orðið er skýrt í Íslenskri nútímamálsorðabók en hin merkingin er 'person fra Hamburg'. Endingin -er í danska orðinu svarar til viðskeytisins -ari í íslenska orðinu Hamborgari en ekki til eignarfallsendingarinnar -ar í Hamborgar.

Ég held sem sé að í dönsku sé hamburgerryg ekki kenndur við borgina, Hamborg, heldur við íbúana, Hamborgara. Þess vegna væri í raun eðlilegra og í samræmi við upprunann að tala um hamborgarahrygg en ekki hamborgarhrygg. Hins vegar á síðarnefnda myndin sér auðvitað langa og ríka hefð í málinu og telst því vitanlega rétt. Auðvitað er það líka rétt að málnotendur tengja hamborgarahrygg oft ranglega við fæðutegundina hamborgara enda íbúaheitið Hamborgari sjaldséð í íslensku núorðið þótt það væri algengt áður fyrr. En ég sé ekki að þessi misskilningur ætti að valda nokkrum vandræðum – fólk veit að það eru ekki hamborgarar í hamborgarahrygg. Báðar myndir eru sem sé góðar og gildar og ástæðulaust að gera upp á milli.

Spurður um það í viðtali við Ríkisútvarpið hvort Ísland ætti að taka þátt í Eurovision á næsta ári svaraði menningar-, nýsköpunar- og háskólaráðherra: „Ja magatilfinningin segir nei en ég ætla ekki að hafa afskipti af dagskrárgerð Ríkisútvarpsins.“ Orðið magatilfinning er ekki að finna í neinum orðabókum en notkun þess hefur færst töluvert í vöxt að undanförnu. Það er augljóslega þýðing á gut feeling í ensku sem merkir 'tilfinning eða viðbragð byggt á eðlisávísun eða hugboði fremur en á ígrundun og rökum'. Reyndar þýðir gut oftast eiginlega fremur 'þarmar' en 'magi' þannig að þarmatilfinning væri e.t.v. eðlilegri þýðing. Dæmi um það orð finnast vissulega á netinu, en að því er virðist aðeins í vélþýddum textum og því ekki marktæk.

Elsta dæmi sem ég finn um orðið magatilfinning er í DV 1985, í grein sem er þýdd úr ensku: „Þessi fréttamaður […] er í raun að segja að þessi magatilfinning sjónvarpsáhorfenda útheimti nákvæmlega enga kunnáttu í tungumáli eða rökfræði.“ En í texta frumsömdum á íslensku sést orðið ekki fyrr en eftir aldamót, í Morgunblaðinu 2001: „Og þrátt fyrir að magatilfinningin segði mér að með því væri ég hugsanlega að sigla út á hálan ís þráaðist ég við.“ Í Morgunblaðinu 2005 segir: „Annars finnst mér margir fara eftir eigin innsæi og „magatilfinningunni“ eins og sagt er.“ Upp úr þessu fer orðið að sjást dálítið á samfélagsmiðlum en það er ekki fyrr en á síðustu tíu árum sem farið er að nota það eitthvað að ráði í vef- og prentmiðlum.

Notkun sambandsins gut feeling í þessari merkingu í ensku mun ekki vera ýkja gömul – sögð síðan um 1970 – en talið er að uppspretta hennar séu gamlar hugmyndir um að tilfinningalíf mannsins eigi heima í innyflunum, þar á meðal þörmunum. Þessar hugmyndir má rekja allt til Forngrikkja og því má segja að þær séu í raun sameign vestrænnar menningar en tengist ekki ensku sérstaklega. Það er þó ljóst að notkun orðsins magatilfinning í íslensku á seinustu árum er komin beint úr ensku en endurspeglar ekki hugmyndir sem hafi lifað í íslenskri menningu og málsamfélagi. Vissulega er gagnlegt að hafa orð yfir þá merkingu sem hér um ræðir og magatilfinning er auðvitað íslenska, en hvort það er heppilegt orð er smekksatriði.

Í dag var spurt í „Málspjalli“ hvort færi betur að segja þessi hildarleikur tekur fljótt af eða þennan hildarleik tekur fljótt af – sem sé, hvort frumlagið með sambandinu taka fljótt af sem merkir 'stendur stutt, er fljótt búið' væri haft í nefnifalli eða þolfalli. Mér vafðist tunga um tönn vegna þess að frumlagið með þessu sambandi er langoftast fornafn í hvorugkyni, annaðhvort persónufornafnið það eða ábendingarfornafnið þetta, og þau eru eins í nefnifalli og þolfalli. Þegar sagt er þetta tekur fljótt af er því ómögulegt að segja hvort fall frumlagsins er nefnifall eða þolfall. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er frumlagið sagt vera í þolfalli en eina dæmið sem er gefið er það var sárt hjá tannlækninum en það tók fljótt af – sem sker ekki úr um fallið.

Sambandið taka af tekur vissulega þolfallsfrumlag í merkingunni 'fara af, hverfa', eins og höndina tók af um úlnlið í Morgunblaðinu 1977. En í öllum eldri dæmum tekur sambandið taka fljótt af nefnifall. Í Íslendingi 1864 segir: „ferðalögin verða þægileg, kostnaðarlítil, og taka fljótt af.“ Fleirtölumyndin taka sýnir hér að ferðalögin er nefnifall. Í Þjóðólfi 1895 segir: „hýðingin tekur fljótt af.“ Í Dýraverndaranum 1950 segir: „Ferðin tók fljótt af yfir heiðina.“ Í Vísi 1956 segir: „þar sem sú refsing tekur fljótt af er hún miskunnsamari en að strýkja menn í hel.“ Í Morgunblaðinu 1961 segir: „Hún tæki fljótt af ef fólk gætti þess að fara vel með sig.“ Í Vísi 1970 segir: „ég hafði einmitt búizt við því, að þessi framúrakstur tæki fljótt af.“

Ég finn ekki nema þessi sex ótvíræðu nefnifallsdæmi á tímarit.is fram til 1970 – en ekkert ótvírætt þolfallsdæmi. Dæmi um sambandið eru samtals rúmlega hundrað, en í öllum hinum gæti frumlagið verið hvort heldur er í nefnifalli eða þolfalli. Fyrsta ótvíræða þolfallsdæmið kemur í Tímariti Máls og menningar 1970: „Samdrykkjuna tók fljótt af.“ Í Morgunblaðinu 1975 segir: „Fyrstu hrinuna tók fljótt af.“ Í Þjóðviljanum 1978 segir: „Þann ótta tók fljótt af.“ Í Degi 1982 segir: „Það er skemmst af því að segja, að fegurðina tók fljótt af.“ Í DV 1983 segir: „hana tók fljótar af.“ Í Vestfirska fréttablaðinu 1984 segir: „Nú, söguna tekur fljótt af.“ Í NT 1985 segir: „atburðinn tók fljótt af.“ Í Morgunblaðinu 1988 segir: „Skjálftann tók fljótt af.“

Það er þó ekki þannig að þolfallið útrými nefnifallinu með taka fljótt af. Allt frá 1970 hafa föllin verið notuð hlið við hlið, og eru enn – hlutfallið virðist vera nálægt þremur nefnifallsdæmum á móti tveimur þolfallsdæmum, bæði á tímarit.is og í Risamálheildinni. Ýmis dæmi eru um hliðstæðar setningar hvora með sínu falli. Í blaðinu 2006 segir: „Aftaka með eitursprautu tekur fljótt af“ en í Fréttablaðinu 2008 segir: „Hvítabjörninn var reyndar svo lánsamur að aftökuna tók fljótt af“. Í Þjóðviljanum 1978 segir: „Hún tók fljótt af biðskákin hjá þeim Kortsnoj og Karpov“ en í Skák sama ár segir: „Biðskákina tók fljótt af“. Þótt nefnifallið sé augljóslega eldra með þessu sambandi hlýtur bæði nefnifalls- og þolfallsfrumlag að teljast rétt.

Í Facebook-hópnum „Skemmtileg íslensk orð“ rakst ég á mikla hneykslunarumræðu um að nafngreind kona sem ekki er þekkt fyrir óvandað málfar hefði í viðtali sagt einhvern megin í stað einhvern veginn. Þetta var kallað „talgalli“, „málhelti“, „málleysa“ og „bull“ þótt einnig væri nefnt að „ógrynni af fólki“ segði þetta „fyrir austan“ – sem Austfirðingar mótmæltu reyndar harðlega. Ég veit ekki hvort þessi framburður er eitthvað algengari á Austurlandi en annars staðar en hitt er ljóst að hann er mjög algengur víða um land. Enginn vafi er á því að sambandið er upphaflega einhvern veginn, en langalgengasti framburður þess er sennilega einhvernegin [eiŋ̊k(v)ɛ(r)tneijɪn] – þ.e., orðin renna saman og v fellur framan af því seinna.

Þetta má sjá á textum í Risamálheildinni þar sem eru hátt í þúsund dæmi sem endurspegla þennan framburð, ýmist rituð einhvernegin, einhverneginn, einhverneigin eða einhverneiginn – stöku sinnum líka í tveimur orðum. Þarna eru líka rúm sex hundruð dæmi um samsvarandi myndir með m, einhvernmegin, einhvernmeginn, einhvernmeigin og einhvernmeiginn – þar af um þriðjungur í tveimur orðum. Langflest þessara dæma eru úr óprófarkalesnum textum samfélagsmiðla og nær engin dæmi um þessar myndir er að finna á tímarit.is. Vissulega er þetta ekki á við nema lítið brot af samsvarandi dæmum þar sem ritað er v, en sýnir þó að það er fjarri því að vera einsdæmi að hafa megin(n) sem seinni hluta þessa sambands í stað veginn.

Ég hlustaði reyndar á umrætt viðtal og þar var vissulega ekki sagt veginn en ég gat ekki heldur heyrt að þar væri sagt skýrt megin heldur virtist mér þetta vera einhvers konar millihljóð. Hér verður að hafa í huga að v og m eru hljóðfræðilega lík – hvort tveggja rödduð varahljóð og eini munurinn sá að v er önghljóð en m nefhljóð. Sá munur verður ansi lítill inni í miðri samsetningu þar sem að auki verður venjulega lítið eftir af hljóðinu – eins og áður segir er sennilega oftast hvorki v né m þarna í eðlilegum framburði þannig að hvorki rithátturinn einhvern veginn né einhvern megin(n) hefur stuðning af framburði. Þess vegna er í raun fullkomlega eðlilegt og viðbúið að veginn breytist stundum í megin(n) í ritmáli í þessu sambandi.

Hins vegar þekkja málnotendur ýmis orðasambönd þar sem megin er seinni liður – sambönd eins og hérna megin, báðum megin, hinum megin, sömu megin o.s.frv. – og ekkert undarlegt að þeir tengi einhvernegin við þau sambönd og skrifi einhvern megin eða eitthvert afbrigði af því. Þessi skilningur getur einnig leitt til þess að fólk fari að bera sambandið fram með m, til dæmis ef það ætlar að vanda sig. En þetta er heldur ekki fyrsta dæmið um að veginn breytist í megin. Það hefur nefnilega einmitt gerst í áðurnefndum samböndum með megin sem samkvæmt Íslenskri orðsifjabók er „blendingsmynd úr -(v)eginn og vegum, sbr. þann veginn, einnegin(n)“. Myndin einhverneginn er reyndar gefin í Móðurmáls-bókinni eftir Jón Ólafsson frá 1911.

Því má bæta við að í skáldsögunni Merkingu notar Fríða Ísberg myndina megin(n) til að gefa málfari einnar persónu ákveðinn blæ. Í viðtali um söguna í Fréttablaðinu 2021 sagði hún: „Að sama skapi lét ég Tristan tala á sérstakan hátt til að sjá hvort það hefði áhrif á samkennd gagnvart honum. Yrði hann settur skör lægra, myndi hann strax verða fordæmdur af því hann segir einhvern meginn en ekki einhvern veginn?“ Nú veit ég ekki hvaða áhrif þessi ritháttur hefur haft á lesendur Merkingar en reyndar má búast við því að einhverjir þeirra hafi sambandið með megin(n). Viðbrögðin í hópnum „Skemmtileg íslensk orð“ sýna hins vegar greinilega að einhvern megin(n) kallar á hneykslun og fordæmingu hjá ýmsum málnotendum. Það er miður.

Í frétt á mbl.is í dag segir: „Guðmundur Ingi Kristinsson menntamálaráðherra hefur ákveðið að auglýsa embætti skólameistara Borgarholtsskóla laust til umsóknar og láta þannig skipunartíma núverandi skólameistara ekki framlengjast eins og venja er nema eitthvað sérstakt beri til.“ Fólk getur vitanlega haft mismunandi skoðanir á því hversu skynsamleg eða sanngjörn þessi ákvörðun ráðherra hafi verið, en það er ljóst að hún er í fullu samræmi við 23. grein Laga um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins nr. 70/1996, þar sem segir: „Ef maður hefur verið skipaður í embætti skv. 1. mgr. skal honum tilkynnt eigi síðar en sex mánuðum áður en skipunartími hans rennur út hvort embættið verði auglýst laust til umsóknar.“

Þessi frétt ætti vitanlega ekkert erindi í umræður um málfar nema vegna þess að fyrirsögn hennar á mbl.is er „Skólameistara Borgarholtsskóla vikið“. Í frétt Vísis af sama máli sagði uphaflega „Ársæli Guðmundssyni skólameistara Borgarholtsskóla hefur verið vikið frá störfum“ en var fljótlega breytt í „Ársæll Guðmundsson lýkur senn störfum sem skólameistari Borgarholtsskóla“. Sem er eins gott – það er nefnilega alveg ljóst að sögnin víkja á alls ekki við þarna. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er sögnin víkja með þágufalli skýrð 'segja (e-m) upp, reka (e-n)' með dæminu Ráðherranum var vikið úr embætti, og í Íslenskri orðabók er sambandið víkja e-m úr embætti (starfi) skýrt 'reka e-n úr stöðu, svipta e-n stöðu'. Það á ekki við hér.

Ég hélt því fram í „Málspjalli“ að notkun sagnarinnar víkja í umræddri frétt yrði ekki kallað annað en pólitísk misnotkun tungumálsins, ekki síst í ljósi ýfinga sem undanfarið hafa verið milli Morgunblaðsins og ráðherrans. Í umræðum um þessa fyrirsögn í „Málspjalli“ sagði maður sem lengi stóð mjög nærri Árvakri, útgáfufélagi Morgunblaðsins (og gerir kannski enn): „Það er skilningur miðilsins að það að auglýsa stöðuna við þær aðstæður sem hér um ræðir, feli í sér brottvikningu.“ Í annarri athugasemd sagði hann: „Fjölmiðillinn leyfir sér að setja fram skoðun í fyrirsögninni. Það er hans mál og má deila um það út frá hlutleysi miðilsins en ekki út frá íslensku. Þetta er viljandi gert, miðillinn telur athæfið brottvikningu og notar rétt orð um það.“

Það má vitaskuld vera rétt að enda þótt unnið sé í samræmi við lög finnist einhverjum það jafngilda brottvikningu úr starfi að embættismaður fái ekki sjálfkrafa framlengingu á ráðningu. Það er skiljanlegt að slíkt sé áfall fyrir þann sem í því lendir og ekkert hefði verið óeðlilegt við það ef hann hefði sagt „ég var rekinn“, „mér var sparkað“ eða eitthvað slíkt. Það hefði ekki heldur verið neitt við því að segja þótt mbl.is hefði látið í ljósi skoðun í fyrirsögninni og skrifað t.d. Skólameistari hrakinn úr starfi eða Auglýsing starfs jafngildir brottvikningu eða eitthvað slíkt. Áðurnefnd athugasemd, „Það […] má deila um það út frá hlutleysi miðilsins en ekki út frá íslensku“ hefði átt ágætlega við slíkar fyrirsagnir en ekki þá sem þau orð voru höfð um.

En fjölmiðill sem vill láta taka sig alvarlega getur ekki leyft sér að nota íslenskt orð sem hefur skýra merkingu, bæði í almennu máli og í þeim lögum sem um ræðir, í einhverri annarri merkingu eins og mbl.is gerði. Það getur ekki verið „skoðun“ hvað íslensk orð merkja. Það helgast af málhefð og er í þessu tilviki einnig stutt af lögum. Auglýsing starfs í samræmi við lög verður ekki „brottvikning“ og víkja verður ekki „rétt orð“ við það eitt að mbl.is telji það. Ég vona að sem flest átti sig á því hversu alvarlegt það er að fjölmiðill misnoti íslenskt orð með fasta og ákveðna merkingu á þann hátt sem þarna er gert. Á tímum upplýsingaóreiðu og falsfrétta skiptir miklu máli að sýna fjölmiðlum aðhald og láta þá ekki komast upp með svona.

 

Eintölubeyging frændsemisorðanna faðir, bróðir, móðir, systir og dóttir er einstök í málinu – þau hafa -i- í endingunni í nefnifalli en -u- í öllum aukaföllum. Við það bætist að í faðir verður u-hljóðvarp sem breytir a í ö í aukaföllunum. Karlkynsorðin faðir og bróðir hafa tilhneigingu til að fá -s-endingu í eignarfalli, föðurs og bróðurs, en um það hef ég skrifað áður. En fleiri tilbrigði eru í beygingu þessara orða – þau hafa einnig (nema faðir) ríka tilhneigingu til að halda -i- í aukaföllunum. Í Málfarsbankanum segir t.d.: „Lengi hefur þekkst að orðið systir sé haft óbeygt í eintölu eins og í eftirfarandi dæmum: þau kölluðu á „systir“ sína, hann sat hjá „systir“ sinni, hún fékk lánaðan kjól „systir“ sinnar. Slík málnotkun þykir ekki hæfa í vönduðu máli.“

Í bók Björns Karels Þórólfssonar Um íslenskar orðmyndir á 14. og 15. öld frá 1925 segir að það sé „algengt í nútíðarmáli, að hafa nefnifallsmyndina í allri eintölunni af orðunum móðir, dóttir, bróðir, systir“ og sú beyging eigi sér langa sögu: „Ruglingur á beygingarendingum r-stofna kemur fyrst fram á síðari hluta 14. aldar […]. Á 15. öld verður ruglingur þessi algengur í brjefum […]“ segir Björn. Í Málinu á Nýja testamenti Odds Gottskálkssonar 1540 segir Jón Helgason að „nokkur ruglingur“ á beygingu frændsemisorðanna komi „greinilega fram, sem vænta mátti“. Í Islandsk Grammatik eftir Valtý Guðmundsson frá 1922 segir að orðin móðir, dóttir og systir séu oftast höfð óbeygð í talmáli og einnig stundum í ritmáli.

Það er athyglisvert að Valtýr bætir við að þetta sjáist einkum á prenti í vesturíslenskum blöðum og bókum. Lausleg athugun á tímarit.is staðfestir þetta – meginhluti dæma um aukafallsmyndir með -ir allt frá því um aldamótin 1900 og langt fram eftir tuttugustu öld er úr vesturíslensku blöðunum. Það sýnir væntanlega að þótt málhreinsun þessa tíma hefur tekist að berja beyginguna að verulegu leyti niður í blöðum á Íslandi hefur hún minna náð vestur um haf. Engin ástæða er þó til að ætla annað en beygingin hafi alla tíð lifað góðu lífi í talmáli og jafnvel verið aðalbeygingin. Þegar ég var að alast upp í Skagafirði fyrir 60-70 árum held ég að hún hafi verið ríkjandi í umhverfi mínu – foreldrar mínir notuðu hana og það eldra fólk sem ég umgekkst.

En þrátt fyrir andstöðu við -ir-myndirnar í aukaföllum slapp slæðingur af þeim á prent alla tuttugustu öldina. Það er athyglisvert að dæmum um þær á tímarit.is fjölgar talsvert á árunum 1980-1990 – um svipað leyti og málsnið fjölmiðla varð frjálslegra og slaknaði á prófarkalestri. Í Risamálheildinni skipta dæmin tugum þúsunda, einkum um myndirnar bróðir, systir og dóttir í aukaföllum – móðir er af einhverjum ástæðum miklu sjaldgæfari sem aukafallsmynd. 90-95% dæma um þessar myndir eru af samfélagsmiðlum og þar eru -ir-myndirnar sjötti hluti og allt upp í fimmtungur af heildinni, nema aðeins tuttugasti hluti í móðir. Það er því ljóst að þessi beyging er sprelllifandi í málinu og engin ástæða til annars en telja hana fullgilt og rétt mál.

Nýlega skrifaði áhrifamikill stjórnmálamaður: „Á meðal málfræðinga og í íslenskri menntastétt hefur sú hugmynd náð sífellt meiri fótfestu á síðari árum, að í raun sé ekkert til sem heitir rétt eða rangt mál.“ Þetta hefur síðan verið étið upp af ýmsum, t.d. í grein í DV í dag. En þetta er rangt – ég veit ekki til þess að nokkur íslenskur málfræðingur hafi hafnað því að til sé eitthvað sem heiti „rangt mál“. Viðurkennd skilgreining á réttu máli og röngu er sú sem finna má í svari Ara Páls Kristinssonar á Vísindavefnum: „Rétt íslenskt mál er málnotkun sem samræmist (einhverri) íslenskri málvenju en rangt íslenskt mál samrýmist engri íslenskri málvenju.“ Ég tek undir þessa skilgreiningu og veit ekki betur en þorri íslenskra málfræðinga aðhyllist hana.

Því hefur líka verið haldið fram að ýmsir málfræðingar fordæmi allar leiðréttingar á máli barna en dylgjað um „að þessir sömu frjálslyndu menntamenn, sem út á við vildu láta allt reka hér á reiðanum í málfarsefnum, gerðust þó sekir um það heima fyrir að leiðrétta eigin börn þegar þágufallssýki fór að ríða húsum“. Eins og ég hef margsinnis skrifað um kannast ég ekki heldur við að málfræðingar amist við því að foreldrar leiðrétti málfar barna sinna á máltökuskeiði. Það er vitanlega sjálfsagður hluti af uppeldinu að leiðbeina um málfar eins og annað í hegðun og framkomu. Hitt er annað mál að rannsóknir benda til þess að beinar leiðréttingar skili ekki miklu og árangursríkara sé að vera börnunum góð málfarsfyrirmynd, tala við þau og lesa fyrir þau.

Það sem mér finnst þó verst og ljótast í áðurnefndum skrifum er að sjúkdómsvæðing málfars sem ég vonaðist til að væri liðin tíð er þar endurvakin með því að nota orðið þágufallssýki án gæsalappa eins og það sé hvert annað hlutlaust fræðiheiti. Meira að segja er bætt í með því að gera gys að þeirri „viðkvæmni“ sem ríki „uppi í háskóla“ og sagt: „Sama heilkenni er að vísu kallað þágufallshneigð uppi í háskóla í dag.“ Orðið heilkenni er læknisfræðilegt íðorð sem er skýrt 'Heild einkenna og teikna sem vitað er eða álitið er að auðkenni kvilla, sjúkleika eða meinsemd' í Íðorðasafni í læknisfræði. Með því að nota það er því komið skýrt á framfæri að umrætt tilbrigði í máli – sem er eðlilegt mál verulegs hluta þjóðarinnar – sé sjúklegt.

Þarna eru endurvaktir áratuga gamlir fordómar. Í Samtíðinni 1943 sagði Björn Sigfússon: „Þágufallssýki er gömul á Íslandi […] En landfarsótt hefir hún aldrei verið nema á okkar dögum“ og í Austurlandi 1952 sagði hann: „Þágufallssýki er alvarlegur kvilli og smitar ört.“ Gísli Jónsson sagði eitt sinn að „þágufallsýki“ minnti „reyndar leiðinlega á limafallssýki og niðurfallssýki“ og Bubbi Morthens sagði í Fréttablaðinu 2019: „Orðið þágufallssýki er þrútið af hroka enda hafa menn gegnum tíðina notað tungumálið nánast sem valdatæki þeirra sem töluðu rétt mál og skrifuðu rétt og beitt því gegn þeim sem notuðu það ekki rétt eða gátu ekki skrifað rétt. Þeir voru settir á lúserabásinn og urðu niðursetningar íslenskrar tungu.“

Íslensk málfarsumræðu hefur löngum verið full svipaðrar fordæmingar á málfari fólks, með gildishlöðnum orðum eins og málvilla, mállýti, málskemmd, málspjöll, málspilling, málfirra, og fleiri í sama dúr. Fólk var sagt tala almúgamál, götumál eða jafnvel skrílmál, vera málsóðar, þágufallsjúkt, hljóðvillt, flámælt, gormælt, latmælt, og meintum hnökrum á málfari þess var líkt við lús í höfði, falskan söng og illgresi. Það kom jafnvel fyrir að það væri notað gegn stjórnmálamönnum í pólitískri umræðu að þeir væru „hljóðvilltir“ eða „þágufallssjúkir“. Iðulega voru hin fordæmdu atriði tengd við leti, seinfærni í námi, greindarskort – og Reykjavík. Það er dapurlegt og ekki íslenskunni til framdráttar að slík orðræða skuli vera endurvakin.

Í Íslenzkri málfræði Björns Guðfinnssonar, sem fyrst kom út 1937 og flestir Íslendingar lærðu frá því á fimmta áratug síðustu aldar og fram undir aldamót, jafnvel fram á þessa öld, er að finna langa upptalningu á samtengingum sem notaðar eru í málinu. Á undan upptalningunni er tekið fram að þetta séu „allar helztu samtengingar“ en vegna þeirrar stöðu sem málfræði Björns hafði í skólakerfinu og huga nemenda virðist algengt að fólk telji að þarna sé um að ræða endanlegan lista og samtengingar sem ekki eru taldar þarna séu „ekki til“ eða ekki „rétt mál“. Því fer þó fjarri. Einhverjar samtengingar sem voru notaðar í málinu þegar bókin kom út eru ekki hafðar með, og einnig hafa orðið til nýjar samtengingar, svo sem afleiðingartengingin þannig að.

Meðal samanburðartenginga sem Björn telur upp eru nokkrar fleiryrtar, þar af tvær fleygaðar, þ.e. einhver orð koma á milli hluta tengingarinnar. Þetta eru því – því, eins og „því betri sem undirbúningurinn er, því fljótari erum við að vinna“ í Fréttablaðinu 2020, og því – þeim mun, eins og „því sterkari sem við erum, þeim mun auðveldara er að ná árangri“ á mbl.is 2022. Í fimmtu útgáfu bókarinnar sem Eiríkur Hreinn Finnbogason endurskoðaði og fyrst var prentuð 1958 er sem bætt við innan sviga milli hluta tenginganna, þ.e. því – (sem) – því og því – (sem) – þeim mun, enda fylgir það langoftast með. Þetta eru einu samanburðartengingarnar af þessu tagi sem Björn nefnir, en fljótlegt er að ganga úr skugga um að mun fleiri eru til.

Þar má nefna því – þess: „því fleiri sem þeir eru þess minna er vandað til valsins“ í DV 2014; þess – þess: „þess lægri sem hún er þess hærra er virði bréfsins“ í Morgunblaðinu 1999; þess – þeim mun: „þess fleiri sem þeir verða, þeim mun meiri líkur eru á, að frerinn fari úr jörðinni“ í ræðu á Alþingi 1972; þeim mun – því: „þeim mun meira sem ég reyndi, því verra varð þetta“ í DV 2019; þeim mun – þess: „þeim mun erfiðara sem alþýðu var gjört að hefja algjörlega uppreisn, þess meira æstist hún“ í Skírni 1852; þeim mun – þeim mun: „þeim mun meira sem er af þessu, þeim mun meiri hætta“ í DV 2022; og þess – því: „Þess meira lögmæti sem Pútín fær fyrir ofríki sitt, því meira svigrúm hefur Donald Trump sjálfur“ í Heimildinni 2025.

Í „Málvöndunarþættinum“ var einmitt spurt hvort fólk væri „sátt við þetta orðalag“ í síðastnefnda dæminu en þótt það sé ekki algengt má finna ýmis gömul dæmi um það. Samböndin tvö sem Björn Guðfinnsson nefnir, því – því og því – þeim mun, eru vissulega algengust, en þeim mun – þeim mun er einnig mjög algengt og töluvert af dæmum um þeim mun – því og því – þess. Samböndin þess – því, þess – þess og þeim mun – þess eru sjaldgæfari og þess – þeim mun virðist vera mjög sjaldgæft. Það er samt ljóst að öll þessi sambönd hafa tíðkast í málinu og engar forsendur fyrir því að hafna einhverjum þeirra – þótt Björn nefni aðeins algengustu samböndin er ekkert sem bendir til þess að hann hafi talið hin vera röng.

Sögnin spotta er skýrð 'hæðast að (e-m), gera gys að (e-m)' í Íslenskri nútímamálsorðabók og það var eina merking hennar til skamms tíma, en það er nú gerbreytt. Á Facebook er t.d. hópur með nærri 25 þúsund félögum sem heitir „Spottaði kött“ og hefur þann tilgang að „safna saman myndum og tilkynningum um að köttur hafi verið spottaður“. Það þarf ekki að skoða mörg innlegg til að sjá að spottaður merkir þarna ekki 'hæddur' heldur vísar til þess að köttur hafi sést eða fundist. Sögnin spotta merkir þarna sem sé 'koma auga á, bera kennsl á' eða eitthvað slíkt og nokkuð augljóst að sú merking hennar er komin úr ensku. Hin nýja merking virðist hafa komið inn í málið upp úr 1990 þótt stundum sé vissulega erfitt að fullyrða um merkinguna.

Þannig segir í erindi úr Skilaboðaskjóðunni eftir Þorvald Þorsteinsson sem birtist í Eintaki 1993: „Ég var fegurðardrottning hér fyrrum / og fríðari engin var, / þangað til spakvitur spegill / spottaði hrukkurnar.“ Hér getur merkingin samhengisins vegna verið bæði 'hæddist að' og 'kom auga á'. En ótvíræð dæmi um nýja merkingu eru til frá svipuðum tíma. Í Morgunblaðinu 1993 segir: „Ykkur tekst aldrei að spotta okkur út.“ Í Sjómannablaðinu Víkingi 1994 segir: „Ég hafði ekki séð þær margar þennan tíma sem ég dvaldi á Hafnarkránni, eina hafði ég þó spottað við innkomuna innan um glaðværa karlmenn við hornborð.“ Í DV 1998 segir: „Að vísu vorum við fyrst í Límbandinu sem entist bara tvær æfingar en þar spottaði ég Kristínu.“

Dæmum um nýju merkinguna fjölgar svo mjög ört upp úr aldamótum, einkum eftir 2005, en að sama skapi hefur eldri merkingin hörfað. Ekki verður betur séð en að í langflestum dæmum frá síðustu tíu árum eða svo, bæði á tímarit.is og í Risamálheildinni, hafi sögnin nýju merkinguna. Hún kemur líka oft fyrir í sambandinu spotta út sem samsvarar spot out í ensku og merkir þá ekki beint 'koma auga á' heldur 'sigta út sem hugsanlega bráð' – í víðum skilningi. Á Bland.is 2004 segir: „Ég er búin að spotta út dagmóður sem er nálægt vinnunni minni.“ Í Fréttablaðinu 2019 segir: „Ég held að […] hafi spottað mig út þannig þegar hann byrjaði að kenna mér.“ Í mbl.is 2018 segir: „svo erum við búin að spotta út nokkur lið sem okkur langar að vinna.“

Nafnorðið spott er talið skylt sögninni spýta og upphafleg merking þess vera 'spýting' sem er tákn lítilsvirðingar. Sögnin spotta er leidd af spott og merkingin 'hæða' skiljanleg út frá þessu. Enska nafnorðið spot merkir upphaflega 'blettur' og samhljóma sögn 'merkja eða óhreinka með blettum'. Merkingin 'koma auga á og bera kennsl á' vísaði upphaflega til þeirra sem höfðu verið „merktir“ á einhvern hátt („blettaðir“) sem glæpamenn eða grunaðir, en á nítjándu öld fékk sögnin þá almennu merkingu sem hún hefur í nútíma ensku – og hefur fengið í íslensku. Þótt ný merking spotta í íslensku virðist gerólík eldri merkingu hennar er því í raun um sömu sögn að ræða, sem hefur þróast á ákveðinn hátt í ensku og sú merking verið tekin upp í íslensku.

Sögnin spotta fellur vitanlega jafnvel að hljóðkerfi og beygingakerfi málsins í nýju merkingunni og þeirri eldri og ekki hægt að amast við henni á þeim forsendum. Það eru líka ótal dæmi um að samhljóma og óskyld orð hafi mismunandi merkingar og ekki heldur hægt að fordæma nýju merkinguna á þeim forsendum að spotta hafi aðra merkingu fyrir. Vissulega er óheppilegt að í einstöku tilvikum getur leikið vafi á því hvor merkingin á við, en oftast sker samhengið þó úr. Auðvitað er samt hægt að amast við hinni nýju merkingu sagnarinnar spotta á þeirri forsendu að hún sé komin úr ensku en í ljósi þess að um sameiginlegan uppruna virðist vera að ræða er þó tæpast ástæða til harðrar baráttu gegn nýju merkingunni, enda ljóst að hún hefur þegar sigrað.