Í „Málspjalli“ var í dag – og raunar ekki í fyrsta skipti – verið að gera athugasemd við notkun orðsins strandaglópur um fólk sem ekki kemst leiðar sinnar vegna atvika sem það hefur enga stjórn á. Orðið kemur fyrir í fornu máli í myndinni strandarglópur, og er þar notað í bókstaflegri merkingu eins og Jón G. Friðjónsson bendir á í Merg málsins – í Sturlungu segir t.d.: „kemur hann norðan að firði, þá er skipið létt út, og er orðinn strandarglópur“, þ.e. „missir af skipinu og stendur sem glópur á ströndinni – glápir á skipið sigla frá landi“ segir Jón. En hann bendir einnig á að yfirfærð merking er þekkt úr bréfi í Biskupsskjalasafni frá 17. öld – „því bréf mín sem út eiga að sendast með norðanskipum kalla sjálf að skuli þau ei verða strandaglópar“.

Þarna er orðið notað um bréf og fleiri dæmi eru um að það sé notað um hluti, en vissulega er það oftast haft um fólk. Það er skýrt 'sá eða sú sem verður eftir e-s staðar' í Íslenskri nútímamálsorðabók og 'maður sem verður af skipi eða öðru farartæki' eða 'sá sem er stöðvaður á ferð sinni og kemst ekki lengra' í Íslenskri orðabók. Í Merg málsins er sambandið verða strandaglópur e-s staðar skýrt 'verða of seinn; einangrast e-s staðar'. Sumum þátttakendum í umræðunni í dag fannst orðið hins vegar óheppilegt og neikvætt vegna þess að glópur merkir 'kjáni, flón‘' en því fer fjarri að glópska valdi því alltaf að fólk verði strandaglópar.

Það er alkunna að merking samsettra orða er fjarri því að vera alltaf summa eða fall af merkingu orðhlutanna. Þegar samsetning er komin í verulega notkun getur hún farið að lifa sjálfstæðu lífi og slitið sig að meira eða minna leyti frá uppruna sínum eins og ég hef margoft skrifað um. Í þessu tilviki er ljóst að þrátt fyrir upprunann tengja málnotendur nútímans orðið yfirleitt hvorki við nafnorðið strönd né nafnorðið glópur, heldur við sögnina stranda í merkingunni 'komast ekki áfram', 'komast ekki leiðar sinnar' – orðhlutinn -glópur gegnir bara því hlutverki að vísa til einstaklings. En vissulega er ekki óeðlilegt að orðhluti sem er svo neikvæður þegar hann er sjálfstætt orð trufli sumt fólk og leiði til þess að því finnist orðið gildishlaðið en ekki hlutlaust.

Í gær skrifaði ég hér um framburðinn indir fyrir undir sem var bundinn við Norðurland en er nú sennilega alveg horfinn. En annað norðlenskt dæmi um víxl i (y) og u er öllu þekktara og lifir góðu lífi – framburðurinn ufrum, ufrí og ufrá á yfir um, yfir í og yfir á. Slík víxl má rekja til þess þegar y táknaði sérstakt hljóð í málinu – frammælt kringt hljóð sem var ekki langt frá u. Þegar y hætti að vera sérstakt hljóð fengu flest orð með því i eins og þau hafa nú, en fáein orð fóru stundum í hina áttina og fengu u í staðinn, og því urðu til ýmsar tvímyndir – ukkur, spurja, smurja, kjur, drukkur o.fl. við hlið ykkur, spyrja, smyrja, kyrr og drykkur. Myndir með u eru oftast taldar óformlegri og sjaldan notaðar í riti, og eru líklega flestar á undanhaldi.

Forsetningin yfir ein og sér er aldrei borin fram *ufir – framburður með u kemur eingöngu fyrir í sambandi við aðra forsetningu, og aðeins ef áherslulausa i-ið í öðru atkvæði fellur brott þannig að framburðurinn verður ufr- – *ufirum er ekki til. Í texta sem börn lásu í mállýskurannsókn Björns Guðfinnssonar upp úr 1940 var ritað yfrum í stað hins viðurkennda ritháttar yfir um til að reyna að fá fram framburðinn ufrum. Í rannsókn Björns kom þessi framburður mun sjaldnar fyrir en framburðurinn indir – aðeins í örfáum tilvikum á Norðurlandi, einkum í Austur-Húnavatnssýslu og Skagafirði. En öfugt við indir lifir ufrum góðu lífi, a.m.k. í Skagafirði þar sem þetta er nánast orðið héraðseinkenni og eitt af því sem Skagfirðingar eru stoltir af.

Í Króksbók sem Rotaryklúbbur Sauðárkróks gaf út 1993 segir: „Það þykir gott að nota mikið b- og u-hljóð, eins og t.d. í ufrum, þegar farið er yfir um. […] Ég habbðiða gott þegar ég var kominn ufrum.“ Í þetta er vitnað í Morgunblaðinu 1996 og bætt við til skýringar: „Í þessu sambandi er rétt að geta þess að það að fara austur yfir Héraðsvötn kalla Króksarar að fara yfir um – ufrum.“ Það orðalag virkar í báðar áttir – þegar ég er í Blönduhlíðinni austan Vatna fer ég ævinlega ufrí Varmahlíð eða ufrum og gæti ekki með nokkru móti sagt yfir um eða yfrum. En í mínu máli, og líklega annarra Skagfirðinga sem hafa þennan framburð, gildir það eingöngu um þessa tilteknu ferð, yfir Vötnin – ég segði t.d. ég er alveg að fara yfir um en alls ekki *ufrum.

Myndirnr ufrum, ufrí og ufrá eru því í raun sérstök og sjálfstæð orð. Það er ekki við því að búast að finna á prenti mörg dæmi sem sýni þennan framburð, en þau örfáu sem finna má á tímarit.is frá seinni árum tengjast nær öll Skagafirði og Héraðsvötnum. Á árum áður hefur þetta þó væntanlega verið notað víðar um ferðir milli byggða yfir fljót eða firði – ég rakst á eitt dæmi um að það hefði verið notað um ferðir milli Akureyrar og Svalbarðsstrandar á seinni hluta síðustu aldar og annað úr Svarfaðardal frá fyrri hluta aldarinnar. Þótt framburðurinn sé vel þekktur í Skagafirði enn í dag, og virðist tengjast Skagafirði í huga margra, veit ég svo sem ekki hversu útbreiddur hann er meðal Skagfirðinga eða hvort ungt fólk tileinkar sér hann.

Muna einhver eftir því að hafa heyrt – eða jafnvel sagt – indir með i í stað undir? Þessi framburður þekktist áður fyrr en er líklega alveg horfinn nú. Í Mállýzkum II eftir Björn Guðfinnsson segir frá því að í rannsóknum hans á framburði 10-14 ára barna um allt land upp úr 1940 hafi þessi framburður komið fyrir í samsetningunum undireins, undirferli og undirsæng – orðið undir kom ekki fyrir sem sjálfstætt orð í rannsókninni. Þessi framburður kom eingöngu fyrir á Norðurlandi, allt frá Vestur-Húnavatnssýslu til Suður-Þingeyjarsýslu, en var algengastur í Skagafirði, Eyjafirði og á Siglufirði. Það var þó aðeins lítill hluti barnanna í rannsókninni sem hafði þennan framburð, og ekkert þeirra hafði hann í öllum orðunum þremur.

Þegar ég var á sjötta ári kom rafmagn heima hjá mér og um leið Rafha eldavél. Á henni voru fimm snerlar og fyrir ofan hvern um sig bókstafur – V, U, A, Y, H. V þýddi „vinstri hella“, A „afturhella“ og H „hægri hella“, og það fannst mér nokkuð gagnsætt en áttaði mig ekki á U og Y fyrr en það var útskýrt fyrir mér að þetta tengdist bakarofninum – U táknaði „undirhiti“ og Y „yfirhiti“. Ég var um það bil að verða læs og þekkti hljóð allra bókstafanna – vissi að bæði I og Y höfðu hljóðið i, en hef væntanlega ekki verið farinn að pæla neitt í því hvenær hvor bókstafurinn væri notaður. Ég man nefnilega eftir því að mér fannst Y á eldavélinni ruglandi og spurði hvernig ætti að vita hvort það stæði fyrir indirhita eða ifirhita.

Þetta sýnir væntanlega að ég hef sagt indir í æsku – a.m.k. hefur sá framburður tíðkast í málumhverfi mínu á þessum tíma, Skagafirði austan Vatna árið 1960. Ég man samt ekkert eftir því – við tökum yfirleitt ekki eftir því hvernig fólkið sem við ölumst upp hjá talar nema við heyrum eitthvað óvenjulegt. Ég man til dæmis eftir því að gamlir menn í málumhverfi mínu sögðu höndur og tönnur þannig að það hefur aldrei verið mitt mál. Ástæðan fyrir því að ég man eftir áðurnefndu atviki er líklega sú að fullorðna fólkinu fannst þetta fyndið og það var hlegið að þessu – örugglega góðlátlega, en svoleiðis getur setið í börnum. Ég þakka samt fyrir það núna, því að þetta er eini vitnisburðurinn sem ég hef um framburðinn indir í mínu máli.

Í fyrirsögn á vef Heimildarinnar í dag kemur fyrir orðið sjónarvitni sem kom greinilega mörgum spánskt fyrir sjónir og varð ýmsum að hneykslunarefni. Blaðamanninum var bent á að reyna aftur, „og nú á íslensku“; spurt hvers vegna þyrfti að beinþýða orð úr ensku þegar mörg orð sömu merkingar væru til í íslensku og öll betri; spurt hvort Heimildin þyrfti að ráða  prófarkalesara; spurt hvort viðkomandi blaðamaður væri „fullur af gervigreind; sagt að það væri „gaman ef fréttamiðlar tilkynntu hvar blaðamenn þeirra lærðu íslensku“; talað um „hráþýðingu“, „nýíslensku“, o.fl. Það dró heldur úr hneyksluninni þótt henni linnti ekki alveg þegar bent var á að sjónarvitni er „góð og gild íslenska og hefur verið notað allt frá 16. öld“.

En orðið er reyndar miklu eldra. Um það finnast ein ellefu dæmi í fornu máli samkvæmt Ordbog over det norrøne prosasprog, það elsta í handriti lögbókarinnar Járnsíðu frá áttunda áratug þrettándu aldar: „og kemur víglýsing og sjónarvitni fram.“ Annað dæmi er úr Kristnirétti Árna biskups frá því um 1300: „það skal vera sjónarvitni sem skírskotað er undir.“ Orðið sjónarvottur sem mörgum fannst að blaðamaður Heimildarinnar hefði átt að nota kemur hins vegar ekki fyrir í fornu máli – elsta dæmi um það er í fyrsta árgangi Minnisverðra tíðinda frá 1796: „eg bæti því adeins vid, til sanninda merkis, ad Sóknar-presturinn þar, er siónar-vottur þessa vidburdar.“ En orðið er þegar á nítjándu öld margfalt algengara en sjónarvitni.

Þótt orðið sjónarvitni sé vissulega sjaldgæft er hvorki ástæða til að ætla að það sé beinþýðing úr ensku sem vilji svo til að sé samhljóma gömlu íslensku orði, né að það sé tilgerð blaðamanns sem hafi rekist á það í fornum textum og ákveðið að nota það sem smellubeitu í fyrirsögn eins og nefnt var í umræðunni. Það verður nefnilega ekki betur séð en orðið hafi haldist í málinu alla tíð og er bæði að finna í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 og Íslenskri orðabók. Rúm sextíu dæmi eru um það á tímarit.is, þar af fjögur frá þessari öld, en samtals fjörutíu frá sjöunda og áttunda áratug síðustu aldar. Orðið er hins vegar of sjaldgæft til að hafa komist inn í Íslenska nútímamálsorðabók, en er að finna í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls.

Hitt er annað mál að merking orðsins virðist hafa breyst svolítið frá fornu máli – þar merkir það oftast 'vitnisburður', þ.e. vísar ekki til persónu – sjónarvotts – heldur til frásagnar. Í Íslensk-danskri orðabók er gerður munur á skýringu orðanna sjónarvottur og sjónarvitni – það fyrrnefnda er skýrt 'Öjenvidne' en það síðarnefnda 'et Öjenvidnes Vidnesbyrd'. En í Íslenskri orðabók eru orðin spyrt saman og skýrð 'sá sem hefur orðið vitni að e-u, séð atburð gerast' og þannig virðist sjónarvitni yfirleitt hafa verið notað undanfarnar aldir ef marka má dæmin í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans. Það er því nákvæmlega ekkert athugavert við að nota orðið sjónarvitni eins og gert var í Heimildinni – miklu fremur lofsvert að blása lífi í sjaldgæft orð.

Í greininni „Læknið íslenska tungu“ eftir V.G. (væntanlega Vigfús Guðmundsson) sem birtist í Fálkanum 1929 eru talin ýmis „mállýti“ og bent á hvernig þau „mætti ögn betur af munni mæla“ að mati höfundar. Eitt þessara „mállýta“ er „fimman (spil, og sexan, sjöan)“ sem höfundur vill hafa „fimmið (sexið, sjöið)“ – sem sé hafa þessi spilaheiti í hvorugkyni en ekki kvenkyni sem greinilega hefur einnig tíðkast á þessum tíma. Í spurningadálknum „Póstinum“ í Vikunni 1943 var spurt: „Hvort eru spilin 5, 6 og 7 kvenkyns eða hvorugkyns ? Á að segja fimman eða fimmið o.s.frv.?“ „Póstinum“ varð ekki svarafátt frekar en endranær og sagði: „Við leituðum að þessu í orðabók Sigfúsar Blöndal og hefir hann þar kvenkyn á þessum spilum.“

En reyndar skjöplast „Póstinum“ þar – í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er hvorugkynið nefnilega aðalmynd þessara orða þótt kvenkynsmyndirnar séu einnig nefndar. Við kvenkynsorðið fimma er vísað á hvorugkynsorðið fimm, en við bæði sexa og sjöa stendur „(Múl.)“ á eftir skýringunni – kvenkynsmyndirnar eru sem sé taldar staðbundnar við Múlasýslur. Í Íslenskri orðabók frá 1963 og síðari útgáfum eru bæði kvenkyns- og hvorugkynsmyndirnar gefnar athugasemdalaust án þess að gert sé upp á milli þeirra, en í Íslenskri nútímamálsorðabók eru aðeins kvenkynsmyndirnar gefnar en orðin fimm, sex og sjö er þar aðeins að finna sem töluorð. Hvorugkynsmyndirnar virðast því vera að hverfa úr málinu.

Ef marka má tímarit.is tíðkuðust bæði kvenkyns- og hvorugkynsmyndirnar mestalla tuttugustu öldina en hvorugkynið var lengi framan af öllu algengara. Ég ólst upp við hvorugkynsmyndirnar í Skagafirði um 1960 og held að ég hafi ekki þekkt kvenkynsmyndirnar á þeim tíma, en kynntist þeim síðar og hef sennilega tekið þær upp þótt ég tali svo sjaldan um spil að ég átti mig ekki alveg á því hvað ég myndi segja núna. Í greininni „Hvernig á að tala íslensku?“ í Morgunblaðinu 1983 nefnir Höskuldur Þráinsson prófessor þetta sem dæmi um landshlutabundin tilbrigði og segir: „sumir segja fimman, sexan, sjöan, aðrir fimmið, sexið, sjöið.“ En upp úr 1970 tóku kvenkynsmyndirnar ótvíræða forystu en hvorugkynsmyndum fækkaði smátt og smátt.

En fjölgun dæma um kvenkynsmyndirnar má reyndar ekki eingöngu rekja til spilanafna, heldur stafar ekki síður af því að farið var að nota þær um strætisvagnaleiðir í Reykjavík – fimman, sexan, sjöan. Ég veit ekki hvenær sú notkun hófst en sennilega eftir að nýtt leiðakerfi Strætisvagna Reykjavíkur var tekið upp vorið 1970. Þá fækkaði leiðum mjög og voru í upphafi ellefu, en höfðu áður verið á þriðja tug. Með þessari fækkun voru komnar forsendur fyrir því að nota spilaheiti á flestar leiðir og fljótlega urðu til ný kvenkynsorð með sama sniði – ellefan og einnig tólfan þegar leiðum fjölgaði enn. Bæði þessi nýju orð er að finna í Slangurorðabókinni frá 1983. Hvorugkynsmyndirnar fimmið, sexið, sjöið virðast aldrei hafa gegnt þessu hlutverki.

Það er ekki hægt að fullyrða neitt um það hvers vegna kvenkynsmyndirnar urðu ofan á og hvorugkynsmyndirnar hurfu nánast úr málinu, en þó er ekki ólíklegt að áhrif frá kvenkynsheitunum átta, nía og tía hafi spilað þar inn í – ég tala nú ekki um þegar ellefa og tólfa bættust við. Á seinni árum hefur hvorugkynsorðið sex líka fengið aukamerkingu af enskum uppruna í (óformlegri) íslensku sem gæti haft áhrif í þá átt að fólk veigraði sér við að nota orðið sem spilaheiti. Einnig má benda á að kvenkynsmyndirnar eru í vissum skilningi skýrari og ótvíræðari en hvorugkynsmyndirnar – fimma, sexa og sjöa eru einvörðungu nafnorð en nafnorðin fimm, sex og sjö falla saman við töluorðin fimm, sex og sjö.

Í umræðu um kveðjuna hafðu góðan dag sem ég vísaði til í nýlegum pistli kom fram að sumum finnst hafðu það gott í dag vera íslenskulegri kveðja en hafðu góðan dag, en þó var bent á að áður hefði verið amast við fyrrnefndu kveðjunni vegna uppruna hennar. Í grein Sigríðar Sæunnar Sigurðardóttur í Íslensku máli 2020 nefnir hún að sér hafi verið „bent á að íslenska kveðjan Hafðu það gott […] hafi á árum áður verið talin dönsk kveðja“ en segist ekki hafa „fundið beinar heimildir um það“ þótt hún bendi á að hliðstæð sambönd séu til í nágrannamálum, svo sem Ha det godt í dönsku. Á tímarit.is eru nokkur gömul dæmi að amast sé við sambandinu hafðu það gott, og skyldri spurningu – hvernig hefurðu það?

Í Reykvíkingi 1928 skrifar „Stafkarl“ um samtal tveggja stúlkna sem hann varð áheyrsla og segir: „Heyrið þið stúlkur! Ég veit að það eru margir karlmenn sem tala vont mál, en þið eruð yfirleitt verri.“ Eitt af því sem hann nefnir því til sannindamerkis er að önnur stúlkan hafi sagt „Nei, hvernig hefurðu það?“ og bætir við: „Mig dauðlangaði til þess að spyrja hana að því, hvað þetta „það“ væri, en af því ég veit að ég er 40 árum of gamall til þess ungar stúlkur hafi gaman að tala við mig, þá hafði ég vit á að þegja.“ „Stafkarl“ er ekki einn um að velta þessu fyrir sér – í áðurnefndri grein Sigríðar Sæunnar í Íslensku máli segir: „Þrátt fyrir að óljóst sé til hvers það í dæmum sem þessum vísar má telja líklegt að upphaflega hafi það verið vísandi.“

Í grein í Fálkanum 1929 eru tínd til ýmis „mállýti“ og bent á hvernig þau „mætti ögn betur af munni mæla“. Í stað „Hafðu það gott“ er lagt til að sagt sé „Líði þjer vel, farnist þjer vel, vegni þjer vel“, og í stað „Hvernig hefurðu það?“ má hafa „Hvernig líður þjer? Hvernig vegnar þjer? Hversu líkar þjer nú?“ Í Vísi 1939 segir: „Ný orðskrípi, setningaglundroð og heilar setningar (t.d. „Hafðu það gott“) spilla máli voru miklu meira, en nafnorðin sum, sem lengi hafa verið notuð.“ Í Fálkanum 1942 segir: „Þú átt ekki að ávarpa kunningja þinn með þessum orðum: Hvernig hefurðu það? […] Hafðu það gott. Vertu ekki að apa þetta eftir Dönum. Talaðu hreina íslensku, og mæltu heldur við kunningjann: Hvernig líður þjer? […] Líði þjer vel.“

Síðastnefnda dæmið er úr grein sem heitir „Verndun móðurmálsins“ og er eftir Vigfús Guðmundsson. Hinum dæmunum fylgir ekki höfundarnafn heldur aðeins upphafsstafirnir V.G. og má telja næsta víst að um sama höfund sé þar að ræða, sem og á lesendabréfi með sömu upphafsstöfum í Morgunblaðinu 1951 þar sem segir: „Í stað […] gamallra og góðra siða og einfaldrar íslensku er nú farið að særa íslenskt eyra og spilla tungu vorri með margs konar aurslettum útlendum. Til dæmis tek jeg hjer einungis ávörpin dönsku: „Hvernig hefurðu það?“ og „hafðu það gott“, í staðinn fyrir „hvernig líður þjer?“ og „líði þjer vel“.“ En Vigfús var vissulega ekki einn um að amast við hafðu það gott og hvernig hefurðu það?

Í Hlín 1954 skrifar „íslenskumaður“: „„Hafðu það gott“ – Það er nú orðin algeng kveðja á Íslandi. – Þetta er svo sem ekkert ljótt. – En hvaðan úr fj., liggur mjer við að segja, er þetta orðskrípi komið inn í daglegt mál? – Ekki er hægt að kenna Ameríku um það. – Nei, það er bara þýðing á norskri eða danskri kveðju. – Er þetta nokkuð þægilegra en að segja: „Líði þjer vel.“ – Látum oss leggja niður þennan leiðinlega sið. – Skólarnir þurfa að taka sig til og herja á þetta orðskrípi, áður en það verður landlægt.“ Sjálfsagt má finna fleiri gömul dæmi um að amast hafi verið við þessum samböndum þótt ég hafi ekki rekist á þau í fljótu bragði, en ég kannast ekki við að gerðar hafi verið athugasemdir við þau á síðustu áratugum.

Bæði samböndin virðast koma inn í málið í byrjun tuttugustu aldar. Elsta dæmi sem ég finn um hvernig hefurðu það? er í Þjóðhvelli 1909: „Hvernig hefurðu það, Imba mín; þú ert vel frísk?“ Elsta dæmi um hafðu það gott er í Dropum 1929: „Vertu nú blessuð og sæl, Stína mín, og hafðu það gott.“ Hvorugt sambandið verður þó sérlega algengt fyrr en á þessari öld og þá er farið að nota þau sem staðgengil fyrir það sem þykir enskulegt orðalag, eins og sjá má í grein í DV árið 2000: „Menn segja ekki: – Hafðu góða ferð. Menn segja: – Hafðu það gott.“ Þetta er gott dæmi um það hvernig málfar sem (sumum) þótti áður forkastanlegt er tekið í sátt og verður gott og gilt þegar við eignumst nýjan óvin. Svo skal böl bæta að bíða annað meira.

Ég rakst í gær á umræðu á Facebook um kveðjuna Hafðu góðan dag og meintan uppruna hennar í ensku. Ég hef vikið að þessu áður og oft er bent á að kveðjan á sér beinar fyrirmyndir í fornum textum, svo sem „Haf góðan dag, herra“ í Stúfs þætti og „Haf góðan dag frú“ í Ólafs sögu Tryggvasonar. Eftir að ég skrifaði um þetta hefur Sigríður Sæunn Sigurðardóttir gert sambandinu ítarleg skil í grein í Íslensku máli 2020. Hún bendir á að í ofangreindum dæmum er um heilsun að ræða, en sambandið kemur einnig fyrir sem brottfararkveðja eins og það er notað í nútímamáli: „Og er Þórarinn heyrði svör hennar þá bað hann drottningu að hafa góðan dag“ segir í Ólafs sögu Tryggvasonar. Lokaorð greinar Sigríðar Sæunnar eru þessi:

„Af ofangreindri umræðu má ráða að orðasambandið Hafðu góðan dag hafi ratað tvisvar sinnum inn í íslensku í hlutverki kveðju. Í fyrra skiptið kom það inn í málið á 13. öld, eða örlítið fyrr, og festist í sessi sem heilsan. Í þeirri notkun hefur sögnin hafa (í boðhætti) fallið brott, hugsanlega tiltölulega snemma. Í síðara skiptið kom orðasambandið inn í málið, að því er virðist, á síðari hluta 20. aldar og var notað sem brottfararkveðja. Líklegt er að tilhneiging til að halda heilsunum og brottfararkveðjum formlega aðgreindum komi í veg fyrir að sögnin falli þar brott. Þrátt fyrir að Hafðu/Eigðu góðan dag megi rekja til erlendra áhrifa má segja að ýmislegt í íslensku málkerfi og íslenskri málnotkun ýti undir uppkomu hennar og notkun.“

Í umræðu um þetta á Facebook í gær var sagt að þessi dæmi úr fornsögum „skiptu ekki nokkru máli“ og spurt hvort það væri „kannski líklegt að íslenskir leigubílstjórar nútímans hafi farið að lesa þessar fornsögur og ákveðið að haga málfari sínu eftir þeim“. Ýmsir leigubílstjórar hafa raunar verið bókmenntalega sinnaðir, en á bak við þetta liggur sú afstaða að sambandið hafðu góðan dag sé óæskilegt vegna ensks uppruna síns. Væntanlega felst þá líka í þessu sú afstaða að sambandið væri gott og gilt ef hægt væri að sýna fram á að notkun þess í nútímamáli ætti sér rætur í fornu máli, hvort sem sú saga væri óslitin eða sambandið hefði beinlínis verið tekið upp úr fornu máli á meðvitaðan hátt eins og dæmi eru um, svo sem orðið vá og samsetningar af því.

Það er lítill vafi á því að framangreind niðurstaða Sigríðar Sæunnar er rétt – notkun sambandsins hafðu (eða eigðu) góðan dag í nútímamáli er tilkomin fyrir ensk áhrif. Spurningin er hins vegar hvort við eigum að láta það ráða afstöðu okkar til sambands sem er í fullkomnu samræmi við íslenskt mál og kemur auk þess fyrir í fornu máli. Þá er í raun og veru verið að láta enskuna ráða afstöðu okkar til íslensks orðasambands og vanhelga það, ef svo má segja. Hitt er annað mál að auðvitað er ekkert við það að athuga þótt kveðjan hafðu/eigðu góðan dag falli ekki að smekk allra og ýmsum finnist njóttu dagsins fallegri kveðja – þrátt fyrir að hún eigi sér óumdeilanlega upphaf í ensku fyrir þrjátíu árum eða svo en engar fyrirmyndir í fornu máli.

Í gær var spurt í „Málspjalli“ hvort ætti að segja hann býr niður við höfnina eða hann býr niðri við höfnina. Í svörum var m.a. vísað í Málfarsbankann þar sem segir: „Atviksorðið niðri er notað um dvöl: vera niðri í fjöru. Atviksorðið niður er nota um hreyfingu: fara niður í fjöru.“ Þetta er vissulega það sem lengi hefur verið boðað og kennt – í kverinu Gætum tungunnar frá 1984 segir t.d.: „Rétt væri að segja: Hann var uppi á fjallinu en kom ofan hlíðina niður í dalinn og er nú niðri við ána.“ En í umræðum kom þó fram að sumum fannst bæði niður og niðri ganga og ég tek undir það – ég held meira að segja að ég myndi frekar segja niður við höfnina þótt ég hefði sennilega skrifað niðri við höfnina af því að ég veit að þannig „á“ það að vera.

Í þessu sambandi þarf að hafa í huga að atviksorðin niður og niðri falla mjög oft saman í framburði vegna þess að áherslulausa sérhljóðið, u í niður og i í enda niðri, fellur yfirleitt brott þegar næsta orð hefst á sérhljóði. Næsta orð er mjög oft annaðhvort á eða í og þá er sagt niðrá og niðrí – niður á/í er mjög formlegur framburður og niðri á/í fullkomlega óeðlilegur. Dæmi Málfarsbankans sem vitnað var til hér að framan, vera/fara niðri/niður í fjöru, er þess vegna óheppilegt vegna þess að framburðurinn er nákvæmlega sá sami í báðum tilvikum, niðrí. Munurinn kemur ekki fram nema í riti, og þetta ýtir vitanlega undir það að orðin blandist saman. Svipað gildir um nokkur önnur pör atviksorða, eins og upp og uppi, út og úti, inn og inni.

Á tímarit.is eru samtals rúm þrjátíu dæmi um búa niður við, það elsta í Breiðabliki 1907: „Sumarbústöðum Winnipeg-búa niður við vatnið mikla með sama nafni fer stöðugt fjölgandi.“ Dæmin um búa niðri við eru aðeins færri, tæp þrjátíu, það elsta í Bjarka 1899: „jeg er systir eins bóndans hjer, ameriska mansins, sem býr niðri við ána.“ Í Risamálheildinni eru tíu dæmi um búa niður við en tólf um búa niðri við. Ýmsar fleiri hliðstæður má nefna þar sem niður og niðri hafa verið notuð jöfnum höndum í dvalarmerkingu a.m.k. síðan um aldamótin 1900. Á tímarit.is eru t.d. átján dæmi um eiga heima niður við en tíu um eiga heima niðri við, rúmlega tuttugu dæmi um dvelja niður við en rúmlega þrjátíu um dvelja niðri við.

En notkun niður í dvalarmerkingu er mun eldri – það sýna ýmis dæmi í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans. „Eg var þá ekki vel til passa, svo eg lá niður í skipi“ segir í texta frá 17. öld í Blöndu V. Í greininni „Um eðli og uppruna jarðarinnar“ eftir Jónas Hallgrímsson í Fjölni 1835 segir: „Niður í jörðinni eru víða gjótur og gjár.“ Í „Úr bréfi frá Íslandi“ eftir Tómas Sæmundsson í sama árgangi Fjölnis segir: „Var eg jafnan uppá þiljum, þegar á fótum gat verið, því niður í skipi var mjög ógurlegt.“ Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar frá 1864 segir: „Þokulaust var niður í dalnum.“ Í Sagnakveri Skúla Gíslasonar frá miðri nítjándu öld segir: „Bóndi þessi var eitt sinn að smíðum niður við sjó.“ Fjölmörg önnur nítjándu aldar dæmi mætti tilgreina.

Þetta þýðir samt ekki að alltaf sé hægt að nota niður í dvalarmerkingu – það er bundið við notkun orðsins með forsetningum en gengur ekki ef það er notað eitt og sér. Dæmi eru um vera niður við höfn / á torgi / hjá sjónum / í bæ o.fl., en hins vegar er útilokað að vera bara niður í dvalarmerkingu – spurningunni hvar ertu? er ekki hægt að svara með *(ég er) niður, heldur verður að segja (ég er) niðri. En það er ljóst að notkun niður með forsetningu í dvalarmerkingu á sér a.m.k. tvö hundruð ára óslitna sögu og virðist alla tíð hafa verið algeng, a.m.k. í ákveðnum samböndum. Vitanlega er engin ástæða til annars en telja þá notkun góða og gilda – hann býr niður við höfnina er rétt mál, samkvæmt öllum venjulegum viðmiðum.

Í fréttum á vefmiðlum er vitnað í Facebook-færslu Sólveigar Önnu Jónsdóttur formanns Eflingar um að fulltrúi Reykjavíkurborgar á fundi um mygluvandamál í leikskóla nokkrum hafi neitað að svara spurningum á ensku og hunsað slíkar spurningar, og hafnað boðum fundargesta um túlkun. Það má búast við að tilvikum af þessu tagi fari fjölgandi og við þurfum að hafa einhverja stefnu í því hvernig brugðist er við. Við viljum halda því til streitu að íslenska sé notuð alltaf og alls staðar á Íslandi, en jafnframt verðum við að vera raunsæ og viðurkenna að hér býr fjöldi fólks sem ekki talar málið og það er mikilvægt að gæta réttinda þess fólks og halda upplýsingum ekki frá því – allra síst þegar málið snýst um hagsmuni barna.

Íslenska er opinbert mál á Íslandi, mál ríkis og sveitarfélaga, og vitanlega er eðlilegt að fundur af þessu tagi fari fram á íslensku. En jafnframt er eðlilegt og óhjákvæmilegt að bjóða upp á túlkun fyrir þau sem skilja ekki íslensku – annað er óþolandi jaðarsetning sem mun koma okkur í koll. Í athugasemd við áðurnefnda frétt segir samskiptastjóri Reykjavíkurborgar að um sé að ræða einkarekinn leikskóla og þess vegna sé það hlutverk skólans en ekki borgarinnar að útvega túlk, og það má til sanns vegar færa. Samskiptastjórinn hafnar því að fulltrúi borgarinnar hafi gert athugasemdir við að fundargestir væru að túlka en reyndar getur verið vafasamt að þiggja slíkt boð. En aðalatriðið er að fundarboðendur sáu ekki til þess að útvega túlk.

Hin hliðin á málinu er sú að fulltrúi borgarinnar á fundinum treysti sér ekki til að tala ensku að sögn samskiptastjórans. Það er ekkert óeðlilegt – þótt Íslendingar geti flestir bjargað sér þokkalega á ensku er það alls ekki algilt, og auk þess þarf meira en hversdagslegan orðaforða til að tala um flókin og sérhæfð mál eins og mygluskemmdir sem þarna voru til umræðu. Auðvitað er ekki hægt að gera kröfu um það að almennt starfsfólk tali ensku ef það er ekki skilgreindur hluti af verksviði þess, og það á ekki að vera og má ekki verða sjálfsögð krafa að fólk skipti yfir í ensku þótt einhver krefjist þess eða þótt einhver viðstaddra skilji ekki íslensku. Það er réttur okkar að tala íslensku á Íslandi og ekki hægt að skylda okkur til annars.

Hin einfalda, augljósa og óhjákvæmilega leið í þessu máli er að sjá til þess að túlkur sé ævinlega til staðar. Þannig gætum við hagsmuna og réttinda allra aðila – þau sem treysta sér til geta talað íslensku, og verða ekki krafin um annað, en túlkað er fyrir þau sem ekki skilja málið. Auðvitað kostar þetta eitthvað – sennilega heilmikið – og auðvitað mun kostnaðurinn vaxa einhverjum í augum. En við höfum í raun ekkert val, nema við viljum troða á réttindum annaðhvort íslenskunnar eða innflytjenda sem eiga það inni hjá okkur að vera ekki hafðir utanveltu – þeir eru komnir hingað til að vinna fyrir okkur, oft störf sem við getum ekki eða viljum ekki sinna, og eiga verulegan þátt í þeim hagvexti og þeim lífskjörum sem við höfum notið undanfarið.

Í „Málspjalli“ var í gær spurt út í orðið vertíð sem í Íslenskri nútímamálsorðabók er skýrt 'samfelldur tími ársins þegar fiskur er veiddur'. Fyrirspyrjandi benti á að orðið væri nú iðulega notað í ýmsu samhengi þar sem sjór eða fiskur kæmi hvergi nærri, og þá að því er virtist í merkingunni 'tímabil' eða 'törn'. Í Íslenskri orðabók er reyndar merkingin 'mikilvægasti anna- og teknatími' gefin til viðbótar fiskveiðimerkingunni, með dæminu desembersalan var vertíð kaupmannsins, og fjöldi samsetninga með vertíð sem ekki koma fiskveiðum við er til í málinu, ekki síst íþróttamáli, svo sem bókavertíð, ferða(manna)vertíð, golfvertíð, grillvertíð, handboltavertíð, jóla(bóka)vertíð, knattspyrnuvertíð,  körfuboltavertíð, skíðavertíð o.s.frv.

Þessi notkun orðsins vertíð er ekki ný – Gísli Jónsson amaðist margoft við henni í þáttum sínum um íslenskt mál í Morgunblaðinu á síðustu öld. Hann sagði í þætti 1981 að orðið virtist „notað í tíma og ótíma í stíl við enska orðið season, sem reyndar merkir upphaflega sáðtíð (lat. satio)“ og bætti við: „Einkum verð ég var við áníðsluna á vertíð, þegar sagt er frá íþróttum.“ Í þætti 1987 sagði hann svo: „Það er hreint með ólíkindum hvernig búið er að misþyrma orðinu vertíð í öllum mögulegum samsetningum.“ Gísli vitnaði í orðin keppnisvertíð og siglingavertíð sem hefðu komið fyrir í fréttum og sagði: „Þegar sagt er frá keppnistíð og siglingartíð, á orðið ver ekkert erindi þar inn.“ Gísli vildi sem sé láta -tíð nægja sem seinni lið samsetninga í stað -vertíð.

Það er örugglega rétt hjá Gísla að enska orðið season hefur ýtt mjög undir þessa notkun á vertíð en hún er þó eldri en svo að erlend áhrif dugi til að skýra uppruna hennar sem má a.m.k. rekja aftur á sjötta áratug síðustu aldar. Í Vísi 1959 segir: „Fréttamaður Vísis […] spurðist fyrir um, hvers væri helzt að vænta á þeirri bókavertíð, sem í hönd færi.“ Í Alþýðublaðinu 1960 segir: „Menn byrja jólavertíð sína misjafnlega snemma.“ Í Þjóðviljanum 1962 segir: „á hinni skömmu sumarverzlunarvertíð sinni norður hér.“ Notkun orðsins í íþróttafréttum virðist koma aðeins síðar. Í Nýjum vikutíðindum 1963 segir: „Knattspyrnuvertíðin er byrjuð af fullum krafti.“ Í Morgunblaðinu 1965 segir: „Handknattleiksvertíðin hefst á laugardaginn.“

Ástæðan fyrir því að farið var að nota orðið vertíð í þessu samhengi er væntanlega sú að auk merkingarþáttanna 'fiskveiði' og 'afmarkað tímabil' fékk orðið merkinguna 'vinnutörn' eða 'uppgrip' í huga fólks – sem átti vel við um vertíð í hefðbundinni merkingu (þótt uppgripin brygðust vissulega stundum). Í þeirri notkun orðsins sem hér um ræðir verður síðastnefndi merkingarþátturinn ráðandi en sá fyrstnefndi fellur brott – tengslin við fiskveiði rofna og úr verður eðlileg og sjálfsögð líking sem ótal fordæmi eru fyrir í málinu. Vissulega væri hægt að sleppa -ver- og tala bara um jólabókatíð og knattspyrnutíð í staðinn fyrir jólabókavertíð og knattspyrnuvertíð en þá glatast líkingin og þar með merkingin 'törn'. Það væri skaði.