Í dag heyrði ég útvarpsfrétt sem hófst svo: „Forsætisráðherra er einhuga um að bygging vindorkuvera eigi að vera áfram undir hatti rammaáætlunar.“ Mér hnykkti aðeins við, vegna þess að þetta er óvenjuleg notkun lýsingarorðsins einhuga – yfirleitt er það notað um hóp fólks, í merkingunni 'sammála, á einu máli'. Þannig er sagt ríkisstjórnin er einhuga í málinu, dómnefndin var einhuga um niðurstöðuna, o.s.frv. Stundum er einhuga líka notað í merkingunni 'einróma' – „Ákvörðun um það var einhuga“ segir í Fréttablaðinu 2008. Orðið er oftast í stöðu sagnfyllingar en stundum er það þó notað hliðstætt með nafnorði – „Það var einhuga vilji til þess í stjórn sjóðsins að styrkja þetta verkefni“ segir í Morgunblaðinu 2004.

Í Íslenskri nútímamálsorðabók er einhuga sagt hafa merkinguna 'sammála, samþykkur' en í Íslenskri orðabók er að auki gefin merkingin 'mjög hugrakkur, ákveðinn' og sama gildir um Íslensk-danska orðabók Sigfúsar Blöndals. Vissulega þarf ekki að vera langt á milli 'ákveðinn' og 'sammála' – setningu eins og ríkisstjórnin var einhuga í málinu má skilja bæði sem svo að allir ráðherrarnir hafi verið sammála, en einnig sem svo að afstaða ríkisstjórnarinnar hafi verið mjög ákveðin. Merkingin 'mjög hugrakkur' er hins vegar líklega alveg horfin úr orðinu en kemur t.d. fram í Alþýðublaðinu 1937: „Fanst hann síðla dags og var tjaldað yfir líkinu, og fenginn til að vaka yfir tjaldinu ung stúlka, einhuga, sem Guðrún hét, frá Eiríksstöðum.“

Þegar einhuga merkir 'ákveðinn' – eða kannski 'einbeittur' – þarf það ekki að eiga við hóp fólks heldur er hægt að nota það um einstakling. Í Samvinnunni 1939 segir: „Hann var einhuga og viljastyrkur.“ Í Tímanum 1956 segir: „Ásgeir var einhuga samvinnumaður.“ Í Alþýðublaðinu 1967 segir: „Hann var einhuga í starfi, fáskiptinn mjög og óáleitinn samstarfsmaður.“ Í Morgunblaðinu 1991 segir: „Skúli, sem er einhuga og kappsfullur, vildi víst ekki láta undan.“ Í Morgunblaðinu 2000 segir: „maður sem vílaði ekkert fyrir sér, var einhuga og ötull og lá úti í stórhríðum eins og ekkert væri.“ Í Skessuhorni 2013 segir: „Hann er einhuga um að vinna með stjórnendum sveitarfélagsins, skólaráði, starfsfólki og foreldrum að eflingu skólans.“

Víkjum þá aftur að setningunni sem varð tilefni þessa pistils – „Forsætisráðherra er einhuga um að bygging vindorkuvera eigi að vera áfram undir hatti rammaáætlunar.“ Samkvæmt því sem hér hefur komið fram getur þetta staðist, öfugt við það sem mér sýndist í fyrstu – ef við lítum svo á að einhuga merki þarna 'ákveðin, einbeitt'. Sú merking virðist eiga ágætlega við í þessu tilviki og því eru engar forsendur til að áfellast þann sem skrifaði fréttina fyrir að nota orðið ranglega. Hitt er annað mál að vegna þess að einhuga er langoftast notað um hóp og notkun orðsins um einstaklinga hefur alla tíð verið sjaldgæf er líklega rétt að forðast að nota orðið á þann hátt sem gert var í fréttinni – til að forðast ásakanir um rangt mál, þótt ekki væri annað.

Frétt ársins ef ekki áratugarins á sviði íslensks máls er sú að íslenska hafi verið valin, eitt tungumála auk ensku, til þróunar á nýrri kynslóð gervigreindarmállíkans OpenAI. Þótt ég hafi ekki komið nálægt þeirri vinnu sem liggur þar að baki finnst mér þetta sérstaklega ánægjulegt eftir að hafa varið vinnutíma mínum undanfarinn aldarfjórðung að talsverðu leyti í íslenska máltækni og tekið þátt í fjölda þróunarverkefna og samstarfsneta á því sviði. Oft fannst manni lítið miða og takmarkaður skilningur ríkja á mikilvægi þessa starfs en nú er bjart fram undan.

Árið 1998, fyrir 25 árum, fékk Rögnvaldur Ólafsson dósent okkur Þorgeir Sigurðsson til liðs við sig til að semja skýrslu um stöðu og framtíð íslenskrar tungutækni eins og þetta svið var þá nefnt. Á laugardagskvöldi þá um haustið settist ég við tölvuna og samdi eftirfarandi lista um tíu verkefni sem ég lagði til að unnið yrði að.

1. Ákveðnum aðilum (stofnunum eða fyrirtækjum) verði falin ábyrgð á einstökum verkefnum.
2. Helstu tölvuforrit á almennum markaði verði á íslensku (Windows, Word, Excel; Netscape, Internet Explorer; Eudora; ...)
3. Unnt verði að nota íslenska bókstafi (áéíóúýðþæöÁÉÍÓÚÝÐÞÆÖ) við allar aðstæður; í tölvum, GSM-símum o.s.frv.
4. Til verði góð hjálparforrit við ritun texta á íslensku, s.s. orðskiptiforrit, stafsetningarleiðréttingarforrit, málfarsleiðréttingarforrit o.fl.
5. Til verði góður íslenskur talgervill sem geti lesið upp íslenskan texta með skýrum og auðskiljanlegum framburði og eðlilegu tónfalli.
6. Komið verði upp stórri tölvutækri textaheild með íslenskum textum af sem fjölbreyttustum toga til að byggja áframhaldandi vinnu á.
7. Komið verði upp fullgreindu orðasafni (með málfræðilegri og merkingarlegri greiningu) til nota í áframhaldandi vinnu.
8. Unnið verði að þróun talgreiningar fyrir íslensku, með það að markmiði að til verði forrit sem geti túlkað eðlilegt íslenskt tal.
9. Unnið verði að þróun málgreiningar fyrir íslensku, með það að markmiði að geta greint íslenskan texta í orðflokka og setningarliði.
10. Unnið verði að þróun forrita til vélrænna þýðinga milli íslensku og annarra tungumála, m.a. til að auðvelda leit í gagnabönkum.

Þessi listi rataði með smávægilegum breytingum inn í skýrsluna sem við skiluðum af okkur vorið eftir. Mér finnst hann hafa staðist tímans tönn nokkuð vel, en það er fyrst núna, í lok máltækniverkefnis stjórnvalda, sem segja má að allir þessir verkþættir séu komnir í viðunandi horf. Það er svo forsenda þess að hægt sé að halda áfram, m.a. í samstarfi við alþjóðleg tæknifyrirtæki eins og tilkynnt var um í dag. Framtíð íslenskrar máltækni er björt!

Á dögum sem þessum verður manni óneitanlega gripið til hins ágæta orðs gluggaveður sem er skýrt 'bjart og fallegt veður sem virðist gott þegar litið er út um glugga' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Elsta dæmi um þetta orð er í Morgunblaðinu 1985 þar sem það er bæði notað í fyrirsögn og inni í frétt: „En þó að sólin skíni veldur köld norðan golan því oft að úti er ískalt, það er sem sagt bara „gluggaveður“.“ Næsta dæmi er í Austra 1989: „Í Reykjavík er mjög oft svokallað „gluggaveður“ þegar sólin skín glatt, en kuldabelgingur er úti.“ Fyrstu árin er orðið oft haft innan gæsalappa eða talað um „svokallað gluggaveður“ sem sýnir að það er ekki orðið almennt þekkt. Væntanlega hefur það orðið til einhvern tíma á níunda áratugnum.

En orðið hefur þótt hitta í mark og breiddist fljótt út upp úr 1990. Á tímarit.is eru tæp 150 dæmi um það frá síðustu þremur áratugum og í Risamálheildinni eru dæmin á fjórða hundrað. Það er líka komið inn í orðabækur – ekki bara Íslenska nútímamálsorðabók, heldur líka Íslenska orðabók og ISLEX-orðabókina milli íslensku og Norðurlandamála. Árið 2016 var gerð úttekt í Morgunblaðinu á skrifum útlendinga á twitter um ýmis sérkenni íslensku og þar sagði: „Það vekur gjarnan athygli útlendinga að Íslendingar skuli eiga sérstakt orð yfir fyrirbærið „gluggaveður“. Twitter er þar ekki undanskilið en með vinsælli tístum tengt Íslandi hefur verið þetta bráðsnjalla orð […].“ Í greininni er svo birt íslensk þýðing á nokkrum tvítum um þetta.

Þetta er nefnilega eitt fárra íslenskra orða sem hafa orðið „útflutningsvara“. Í Urban Dictionary er flettiorðið window weather skilgreint á sama hátt og í íslensku og bætt við: „origin: An Icelandic expression: „Gluggaveður“ (literally: Window-weather).“ Orðið er líka á síðu sem heitir Does not Translate þar sem er að finna óþýðanleg orð – „Words and concepts that can't easily be translated to other languages“. Á netinu má finna fjölda greina og færslna um orðið, t.d. „How the Icelandic Word Gluggaveður Can Help You Appreciate Being at Home“, og „Embrace Icelandic concept Gluggaveður and appreciate outdoor weather from inside“. Á youtube má líka finna myndband á ensku um orðið í röðinni „Weird Icelandic Words“.

Í umræðum um breytingar á orðafari í nafni kynhlutleysis hefur því verið haldið fram að slíkar breytingar séu af hinu illa – þetta sé „handstýrð ritskoðun á tungumálinu, sprottin af pólitískum ástæðum“ eins og sagt var hér í gær. Það er látið sem þetta sé nýjung í íslensku en því fer fjarri – það má halda því fram að tilraunir til „handstýringar“ málsins megi rekja allt aftur á tólftu öld þegar Fyrsti málfræðingurinn svonefndi setti fram tillögur sínar um róttækar endurbætur á íslensku stafrófi. Þetta var gert af hugsjón sem má vel fella undir pólitík – „til þess at hægra verði að rita og lesa, sem nú tíðkast og á þessu landi, bæði lög og ættvísi eða þýðingar helgar, eða svo þau hin spaklegu fræði, er Ari Þorgilsson hefir á bækur sett af skynsamlegu viti“.

Það er svo sem skilgreiningaratriði hvort þetta er kölluð „pólitísk handstýring“, en það er ljóst að allt frá því snemma á nítjándu öld og fram á þennan dag hefur stórfelld málstýring verið rekin undir merkjum „málhreinsunar“ þar sem leitast er við að útrýma erlendum orðum sem hafa komið inn í málið, áður einkum úr dönsku en seinna úr ensku, og smíða í þeirra stað orð úr íslensku hráefni. Það blandast auðvitað engum hugur um að þetta „hreinsunarstarf“ átti sér pólitískar forsendur, enda rekið af mestum krafti á þeim tíma sem Íslendingar voru að berjast fyrir sjálfstæði frá Dönum. Mörg þeirra orða sem reynt var að útrýma áttu sér langa hefð í málinu og féllu ágætlega að því en ætterni þeirra var nóg til að gera þau óalandi og óferjandi.

Sama má segja um þá baráttu gegn „málvillum“ sem hér var rekin af hörku alla síðustu öld og að nokkru leyti enn. Þar er reynt með handafli að snúa við ýmsum sjálfsprottnum málbreytingum sem margar hverjar eiga sér áratuga eða jafnvel aldagamla sögu og hafa náð til verulegs hluta málnotenda. Þessi barátta er líka hápólitísk, vegna þess að „málvillurnar“, eins og „þágufallssýki“ og „flámæli“ svo að dæmi séu nefnd, eru eða voru yfirleitt útbreiddari meðal hópa sem eiga undir högg að sækja í þjóðfélaginu efnahagslega og félagslega og búa ekki yfir menningarlegu auðmagni. Þannig hefur þessi barátta stuðlað að því að viðhalda eða auka stéttaskiptingu í landinu, þótt ég ætli ekki að gera því skóna að það hafi verið ætlunin.

Við erum flest alin upp við það að málið eigi að vera „hreint“ og „rétt“ og það sé beinlínis óþjóðlegt að draga þá stefnu í efa. Aftur á móti finnst mörgum að kynjapólitík eigi ekkert erindi inn í tungumálið og það sé misskilin jafnréttisbarátta að leitast við að draga úr karllægni málsins. Eðlilegt er að um þetta séu skiptar skoðanir en æskilegt að fólk sé sjálfu sér samkvæmt í málflutningi. Mér býður samt í grun – og hef raunar séð ýmis dæmi um það – að sama fólkið og hugnast ekki breytingar á málinu í átt til kynhlutleysis hafi iðulega velþóknun á „málhreinsun“ og baráttu gegn „málvillum“ þótt það sé ekki síður „handstýrð ritskoðun á tungumálinu, sprottin af pólitískum ástæðum“ eins og hér hefur verið rakið.

Sakleysisleg frétt um að í Menntaskólanum við Sund hafi starfsfólksfundir nú komið í stað starfsmannafunda hefur vakið gífurlega athygli og er nú t.d. mest lesna fréttin á vef Fréttablaðsins auk þess sem ótal þræðir á samfélagsmiðlum hafa spunnist af henni – langflestir til að hneykslast á breytingunni og fordæma hana, þótt óvíða sé gengið svo langt að kalla hana „afskræmingu“ eins og viðmælandi Fréttablaðsins gerir. Í fréttinni er haft eftir mér að ég skilji ástæðu breytingarinnar og styðji hana, en bendi jafnframt á að það er ekki alveg einfalt að skipta starfsmaður út fyrir starfsfólk – þá vantar eintöluna. En ég kom ekki öllu að í stuttu símaviðtali og finnst því ástæða til að hnykkja á nokkrum atriðum sem ég nefndi og bæta öðrum við.

Orðið starfsfólk er vitanlega gott og gilt íslenskt orð sem hefur tíðkast í málinu a.m.k. frá byrjun 20. aldar. Samsetningin starfsfólksfundur er eðlileg og samræmist fullkomlega íslenskum orðmyndunarreglum. Það er vissulega rétt að orðið rennur ekki eins vel og starfsmannafundur vegna samhljóðaklasans sem myndast við samsetninguna – fyrri liðurinn endar á lks (þótt k fall oftast brott í eðlilegum framburði) og sá seinni hefst á f. Þar er kominn fjögurra samhljóða klasi og slíkir klasar eru oft stirðir. En því fer fjarri að þetta sé einsdæmi. Í orðum eins og fólksfjöldi og fólksflutningar eru m.a.s. fimm samhljóða klasar (lksfj og lksfl) sem við kippum okkur ekkert upp við. Þar að auki er starfsfólksfundur einu atkvæði styttra en starfsmannafundur.

Í hverju er þá „afskræmingin“ fólgin? Þarna er verið að setja nýtt en rétt myndað íslenskt orð í stað annars rétt myndaðs orðs sem hefð er fyrir. Það getur ómögulega verið „afskræming“ að bæta rétt mynduðu orði við málið. Ný orð auðga málið. Það er ekki eins og verið sé að þvinga fólk til að nota þetta nýja orð þótt það sé notað í opinberum gögnum skólans. Þetta snýst um að taka tillit til þeirra sem finnst orð sem enda á -maður ekki höfða til sín. Mörgum virðist finnast eðlilegt að gera lítið úr þeirri tilfinningu en hún er ekki tilbúningur. Það er ljóst að konur nota slík orð sjaldan um sjálfar sig ef annars er kostur – þær segja t.d. nánast aldrei ég er mikill X-maður, heldur ég er mikil X-kona eða ég er mikil X-manneskja eins og ég hef sýnt fram á.

Vissulega er alltaf snúið að skipta út orðum sem hefð er fyrir að nota og það tekur okkur tíma að venjast nýjum orðum. Þess vegna er mjög eðlilegt að skiptar skoðanir séu um breytingu af þessu tagi, en hér verður þó ekki annað sagt en viðbrögðin séu langt umfram það sem eðlilegt má telja. En eins og í umræðunni um orðið fiskari fyrr á árinu er augljóst að það er ekki nýjungin sjálf, í þessu tilviki orðið starfsfólksfundur, sem veldur mestum óróa, heldur ástæða hennar – tilhneiging og vilji til að draga úr karllægni málsins. Það kemur greinilega fram í meginhluta þeirra ótalmörgu athugasemda sem gerðar hafa verið við fréttina. Í því felst „afskræmingin“ að mati þeirra sem fordæma breytinguna. Ég er ósammála.

Elsta dæmi um orðið grúppa á tímarit.is og í Ritmálssafni Árnastofnunar er úr Framsókn 1898 þar sem lýst er heimsókn í Glyptotekið í Kaupmannahöfn: „Svo þegar lengra er gengið, verða fyrir manni margar líkneskjur eptir annan franskan listamann Bárrías að nafni, þar er t. a. m. ein grúppa (grúppa kallast það, ef að 3. 4. osv. frv. myndir standa saman á einni plötu) sem er tekin úr sögu Rómverja.“ Ýmislegt sýnir að þessi texti er þýðing og þarna er liggur augljóslega danska orðið gruppe að baki. En næsta dæmi er úr vesturíslenska blaðinu Heimskringlu 1933 þar sem stendur „þessir þorpakofar voru bygðir saman í “grúppum”“ og er væntanlega af enska orðinu group. Orðið grúppa í íslensku styðst því bæði við danskar og enskar samsvaranir.

Þegar erlend orð eru tekin inn í íslensku þarf yfirleitt að laga þau eitthvað að málinu, einkum í framburði og stafsetningu. Áður fyrr komu langflest tökuorð í gegnum ritmálið og því eðlilegt að það hafi verið ráðandi í aðlöguninni. Til að fella gruppe að íslensku þurfti einungis að breyta stofnsérhljóðinu u í ú og endasérhljóðinu e í a. En tvíritað -pp- í íslensku er borið fram með svokölluðum aðblæstri, eiginlega h-hljóði á undan lokhljóðinu [kruhpa], eins og skrifað væri grúhpa. Í dönsku er hins vegar enginn aðblástur – þar er framburðurinn [gʁubə] þar sem stutt b kemur á eftir stuttu ú. Sú atkvæðagerð er ekki til í íslensku og stutta sérhljóðið veldur því að við skynjum yfirleitt langt bb í slíkum tilvikum – eins og borið væri fram grúbba.

Nýlega var sagt hér í færslu „nú skrifa allir „grúbba““. Þetta er reyndar mjög ofmælt en vissulega er það rétt að þarna tíðkast tvenns konar ritháttur. Eins og skýrt er hér að framan er grúppa það sem búast mætti við út frá rituðu máli og er viðurkenndur ritháttur, en út frá framburði liggur grúbba beinast við. Risamálheildin bendir til þess að sá ritháttur sé nær eingöngu bundinn við óformlegt málsnið þótt grúppa sé líka aðalmyndin þar. Nú á tímum heyrum við mjög mikið af erlendum málum, bæði á ferðalögum, í fjölmiðlum og á netinu, og því má búast við að framburður sé mun þungvægari í aðlögun og meðferð tökuorða en áður. Vissulega heyrum við aðallega ensku en ekki dönsku, en þar er framburðurinn líka án aðblásturs, [ɡruːp].

Annað svipað en þó svolítið frábrugðið dæmi má taka af orðinu túpa í merkingunni 'hólkur úr plasti eða málmi fyrir kremkennt efni' sem er tökuorð úr dönsku, tube. Elstu dæmi um orðið í þeirri merkingu eru frá því 1911. Í Norðra stendur „Skócreame í túpum á svarta, brúna og gula skó“ en í Gjallahorni stendur „Filscreme í túbum á svarta, brúna og gula skó“. Þarna er orðið sem sé ýmist ritað með p eða b – túpa eða túba. Rithátturinn túba samsvarar dönskum rithætti, og raunar dönskum framburði líka. Hins vegar er hann í ósamræmi við íslenskar ritvenjur þar sem b er yfirleitt ekki haft milli sérhljóða heldur p. Þar við bætist að í norðlenskum (harðmælis)framburði er aldrei borið fram ófráblásið b í slíkri stöðu heldur fráblásið p.

Þótt túpa sé viðurkenndur ritháttur orðsins í samræmi við íslenska rithefð hefur rithátturinn túba einnig verið algengur alla tíð (og er viðurkenndur sem heiti á hljóðfæri). Í sunnlenskum framburði stendur p milli sérhljóða fyrir ófráblásið hljóð, eins og í tapa, þannig að þetta olli engum vandkvæðum þar. En til að fella orðið túba að norðlensku hljóðkerfi voru farnar tvær mismunandi leiðir. Annars vegar var lokhljóðið gert fráblásið, p, [tʰuːpʰa] og þannig náðist venjulegt samræmi milli ritunar og framburðar. En hin leiðin var að lengja lokhljóðið b og bera orðið fram [tʰupːa] túbba, því að langt bb milli sérhljóða fellur að norðlensku hljóðkerfi þótt stutt b geri það ekki. Fáein slík dæmi má finna á tímarit.is, flest úr norðlenska blaðinu Degi.

Í gær vakti Guðmundur Andri Thorsson máls á því hér að atviksorðið aukinheldur sem Halldór Laxness notaði iðulega í merkingunni 'hvað þá' og er gefið upp í þeirri merkingu einni í Íslenskri orðabók er núna oftast notað í merkingunni 'auk þess' og sú merking ein er gefin upp í Íslenskri nútímamálsorðabók. Elsta dæmið um þetta samband er í bréfi frá 1569: „En eg gaf og gef þar sodan svar upp a um fyrr greinda iord at auckin helldur mun eg skial hafa fyrir heni at eg hef alldri heyrt þess gettit at hun nockun tima hafi komit i eign mins faudurs.“ Þarna er er merkingin sennilega 'hvað þá' – þetta virðist merkja eitthvað í átt við 'ég hef aldrei heyrt þess getið að jörðin hafi komist í eigu föður míns, hvað þá að ég hafi skjal fyrir henni'.

Sama merking kemur fram í ævisögu Eiríks á Brúnum frá seinustu áratugum 19. aldar: „það er ekkert látið gjöra úti við, hvorki sumar né vetur, ekki svo mikið sem að mjólka kýr, bændur og prestar gjöra það sjálfir, biskupinn aukin heldur aðrir.“ Sama máli gegnir um elsta dæmi á tímarit.is, í Fjallkonunni 1907: „Hér eru sóknirnar svo stórar og vegalengdirnar svo miklar, ár og aðrar torfærur svo margar að það er alveg ógjörningur frá fjölda af bæjum í skammdegi og harðviðrum vetrartímans fyrir fullorðið fólk, aukin heldur fyrir börn að sækja kirkja nema svo sem einu sinni á vetri eða tvisvar.“ Í Íslenzkri setningafræði Jakobs Jóh. Smára frá 1920 segir: „kaðallinn var ekki faðmur á lengd, aukinheldur meira (=hvað þá meira)“.

Það er athyglisvert að Jakobi finnst ástæða til að skýra aukinheldur sem bendir til þess að það hafi ekki verið algengt og merkingin á reiki – hún virðist önnur í Fram 1917: „Þarna misskilur höf. víst orðin kleif og gjögur. Hann lætur þau bæði þýða lægð eða slakka í landinu, en hvorttveggja er einmitt upphækkað land. Orðið »gjögur,« lætur höf. aukin heldur þýða »gjá.«.“ Hér verður ekki betur séð en þetta merki 'auk þess'. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 stendur við orðið aukin: „adv. i Forb. aukin heldur (pop.) = auk heldur.“ Skammstöfunin pop. merkir 'populær', þ.e. óformlegt mál. Það er ekki fyrr en upp úr 1940 sem farið er að nota orðið eitthvað í riti, hugsanlega fyrir áhrif frá Halldóri Laxness sem notaði það fyrst í Heimsljósi.

Orðið var þó frekar sjaldgæft fram um 1980 en tók þá mikinn kipp og hefur verið mjög algengt síðustu 30 ár – 20 sinnum algengara á tímarit.is áratuginn 2000-2009 en áratuginn 1970-1979. Þetta virðist þó vera fyrst og fremst ritmálsorð – samkvæmt Risamálheildinni er það margfalt sjaldgæfara á samfélagsmiðlum sem endurspegla óformlegt mál. Framan af var það yfirleitt skrifað í tvennu lagi í samræmi við uppruna en það er e.t.v. líka fyrir áhrif frá Halldóri Laxness sem orðið er oftast skrifað í einu lagi eftir 1940 þótt nokkuð sé einnig um það alveg fram undir þetta að skrifað sé aukin heldur. Báðar merkingarnar eru líka algengar framan af en eftir því sem líður á öldina nær merkingin 'auk þess' yfirhöndinni og er nær einhöfð síðustu áratugina.

Orðið menningarnám skýtur sífellt oftar upp kollinum og hefur verið áberandi undanfarið í umræðu um uppsetningu Íslensku óperunnar á Madame Butterfly. Þar er þetta notað yfir cultural appropriation sem „merkir þegar við tökum eitthvað að láni úr menningu annarra og hugsum ekki út í eða yfirfærum hvaða gildi það hefur í þeirri menningu“. Elsta dæmi sem ég hef fundið um orðið í þessari merkingu er í grein Kristjáns Kristjánssonar í Morgunblaðinu 1997 þar sem segir m.a.: „Menningarnám („cultural appropriation“) er orðið yfir þetta; og „nám“ vísar þá til hernáms, ekki lærdóms!“ En eins og bent var á hér í gær er hægt að skilja orðið á fleiri en einn veg og það hefur einnig verið notað í öðrum merkingum.

Orðið menningarnám er nefnilega að finna í tveimur íðorðasöfnum í Íðorðabankanum og í báðum tilvikum þýðing á acculturation sem er allt annað en cultural appropriation. Í þessum söfnum er það skilgreint 'aðlögun að nýju menningar-umhorfi' eða 'aðlögun barns að menningarháttum samfélagsins'. Sú er greinilega merking orðsins í Uppeldi og menntun 2000: „Um leið og barnið verður þátttakandi í málsamfélagi fær það einnig aðgang að menningu viðkomandi tungumáls. […] Þegar barnið eldist og fer í skóla fer það eftir menningu skólans hvernig barninu gengur. Sé menning heimilisins og ráðandi menning innan skólans sú sama eða svipuð, heldur menningarnám og máltaka barnsins yfirleitt áfram án erfiðleika eða árekstra.“

En orðið hefur einnig verið notað í enn annarri merkingu. Í Mosfellingi 2008 segir að í nýjum framhaldsskóla í Mosfellsbæ verði lögð „Áhersla á heilsu-, íþrótta- og menningarnám auk umhverfis- og orkufræða“ og í Morgunblaðinu 2015 segir: „Ég fór að læra viðskiptafræði og þaðan í þverfaglegt tungu- mála-, viðskiptafræði- og menningarnám í Danmörku.“ Í þessum tilvikum er augljóslega verið að lýsa þeirri tegund skólanáms sem um er að ræða – hvorki aðlögun barna að samfélagi né yfirtöku menningar. Það eru sem sé til dæmi um orðið í þremur mismunandi merkingum en að undanförnu hefur fyrstnefnda merkingin (cultural appropriation) þó verið yfirgnæfandi eins og marka má bæði af tímarit.is og Risamálheildinni.

Nú er auðvitað algengt að orð í almennu máli séu notuð í fleiri en einni merkingu og veldur sjaldan vandræðum. En í þessu tilviki er um að ræða íðorð notuð yfir nákvæmlega skilgreind hugtök, og íðorð lúta dálítið öðrum reglum en orð í almennu máli – þurfa m.a. að vera ótvíræð. Þess vegna er óheppilegt að menningarnám skuli notað í þessum mismunandi merkingum. Erfitt er að sjá í hvaða merkingu orðið hafi fyrst verið notað en tilvist þess í tveimur íðorðasöfnum bendir þó til þess að sú merking sem þau hafa þar (acculturation) sé elst. Svo má líka velta fyrir sér hversu heppilegt það sé að nota menningarnám yfir cultural appropriation í ljósi þess að „námið“ er yfirleitt án samþykkis eða í óþökk „eigenda“ viðkomandi menningar.

Í þessu samhengi má benda á að fyrir löngu er hætt að tala um landnámsbyggðir Ísraelsmanna á Vesturbakkanum og í staðinn talað um landtökubyggðir. Hliðstætt því mætti hugsa sér að tala um menningartöku en menningarrán er líka lipurt og lýsandi orð. Jafnvel mætti hugsa sér menningarhrifs (hrifs er gamalt orð þótt það sé sjaldgæft í seinni tíð) – öll þessi orð komu fram í umræðu hér í gær. Ég hef vissulega margsinnis lýst þeirri skoðun að almennt sé óheppilegt að hrófla við orðum sem hafa unnið sér hefð í málinu enda þótt okkur finnist þau ekki alls kostar heppileg. En menningarnám er ekki gamalt í málinu og hefur lítið verið notað þangað til mjög nýlega, þannig að spurningin er hvort það sé orðið of fast – tíminn verður að skera úr um það.

Í gær birtist á vefmiðli fyrirsögnin „Ekkert er fjarri sanni í þeim efnum“ (sem var reyndar bein tilvitnun í Facebook-færslu þar sem fjarri hefur nú verið breytt í fjær). Orðið fjarri er frumstig atviksorðs sem stigbreytist – miðstigið er fjær og efsta stig fjærst. En það er ekki algengt að frumstig endi á -ri – einu atviksorðin sem gera það eru fjarri og nærri (og samsetningar af þeim). Aftur á móti er -ri dæmigerð ending miðstigs eins og bet-ri, stær-ri, falleg-ri o.s.frv. Þar er að vísu um lýsingarorð að ræða en ekki atviksorð en milli þeirra orðflokka er náinn skyldleiki, og ástæðan fyrir því að ekkert er fjarri sanni er notað þar sem búast mætti við ekkert er fjær sanni er væntanlega sú að málnotendur skynja fjarri sem miðstig.

Á tímarit.is eru 88 dæmi um orðarununa ekkert er fjarri, það elsta frá 1907. Í mörgum þeirra kemur samanburðarliður eða samanburðarsetning tengd með en á eftir, eins og í Siglfirðingi 1937, „Ekkert er fjarri Bjarna Benediktssyni en einræði og fasismaháttur“, eða í Tímanum 1959, „Ekkert er fjarri Framsóknarmönnum en að fylgja slíku fordæmi Sjálfstæðismanna“, eða í DV 1988, „Ekkert er fjarri honum en að fara í hnapphelduna á unga aldri“. Í slíkum tilvikum er augljóst að fjarri er notað eins og það væri miðstig því að samanburðartengingin en krefst miðstigs, og vegna þess að en kemur þarna á eftir er ekki hægt að skilja setningarnar á annan hátt en þarna sé notuð „röng“ beygingarmynd atviksorðsins án þess að það breyti merkingu.

En öðru máli gegnir um þau 37 dæmi af þessum 88 þar sem ekkert er fjarri sanni eða ekkert er fjarri sannleikanum er notað án þess að en fari á eftir. Ef þessi dæmi eru skilin bókstaflega, þannig að fjarri sé frumstig, ættu þau að merkja 'ekkert er langt frá sannleikanum' eða 'ekkert er ótrúlegt'. En það gera þau auðvitað ekki, enda væri slíkt eiginlega merkingarleysa. Þegar dæmin eru skoðuð sést að fjarri er þar líka notað í miðstigsmerkingu, t.d. í Morgunblaðinu 1956: „Í fyrirsögninni segir, að „íhaldið“ hafi misst fundinn úr höndum sér. […] Ekkert er fjarri sanni.“ Sama gildir um dæmi úr Þjóðviljanum 1975: „Auðvitað er það líkt og að snúa faðirvorinu uppá andskotann að kalla auðvaldsstefnuna húmanisma. Ekkert er fjarri sanni.“

Ég sé ekki betur en hvert einasta af þessum 37 dæmum um ekkert er fjarri sanni / sannleikanum hafi merkinguna 'ekkert er fjær sanni' en ekki 'ekkert er ótrúlegt' eins og væri í samræmi við orðanna hljóðan. Sama gildir um öll 25 dæmin um þessi sambönd í Risamálheildinni. Það þýðir auðvitað að samböndin merkja 'ekkert er fjær sanni' – hafa þá merkingu í huga málnotenda, alveg sama þótt því megi halda fram að hún sé ekki „rökrétt“. Merking fastra orðasambanda er nefnilega ekki alltaf sú sem búast mætti við út frá merkingu orðanna sem mynda þau. Annað þekkt dæmi um það er sambandið ekki ósjaldan sem undantekningarlítið merkir 'alloft' en ekki 'sjaldan'. Það veldur engum misskilningi þótt sagt sé ekkert er fjarri sanni.

Ég er alinn upp við að nota forsetninguna á í samböndum sem merkja 'hefja ferð' eins og leggja á stað, fara á stað, halda á stað, komast á stað o.fl. Einhvern tíma hef ég lært að það sé „réttara“ að nota forsetninguna af í þessum samböndum og skrifa þess vegna alltaf leggja af stað, fara af stað, halda af stað, komast af stað, o.s.frv. en held að ég noti samt venjulega á í töluðu máli. Bæði sambönd með á og af eru gömul og koma fyrir í fornsögum – dæmi með á að vísu aðeins í 17. aldar handritum en finna má dæmi um af frá 14. öld. Samböndin með á hafa þó alltaf verið mun sjaldgæfari – 10-20 sinnum færri dæmi um þau á tímarit.is. Það er athyglisvert að hlutfall á var margfalt hærra í vesturíslensku blöðunum – málstaðallinn náði ekki til þeirra.

Ég átta mig ekki á því hvar eða hvenær ég lærði að af væri „rétta“ forsetningin í þessum samböndum og finn það ekki í kennslubókum. Í Íslenskri orðabók er bæði á stað og af stað gefið athugasemdalaust, en á þó innan sviga. En einstöku athugasemdir um að af sé hið rétta má þó finna á tímarit.is. Í Eimreiðinni 1941 segir Þorsteinn Stefánsson t.d.: „Fara á stað (t. d. í ferðalag), á að vera: Fara af stað. (Hér er átt við, að farið sé af eða frá einhverjum stað, en ekki verið að tiltaka, að farið sé til neins eða á neinn stað).“ Í Morgunblaðinu 1973 segir Sigurður Haukur Guðjónsson: „Ég veit, að víða er sagt „að leggja á stað“ í merkingunni að hefja för, en jafnrangt er það engu að síður og má ekki vera í bókum, sem börn læra málið af.“

Í bréfi sem Gísli Jónsson birti í þætti sínum í Morgunblaðinu 2001 segir: „Nákvæmnismaður sagði mér að ég mætti ekki tala um að fara á stað eða leggja á stað þegar um væri að ræða ferð til einhvers óákveðins staðar, t.d. ætti ekki að taka svo til orða að e–r hafi farið á stað til leitar, þá ætti tvímælalaust að segja að hann hefði farið af stað. Af er allt annað en á, sagði maðurinn og er það að vísu rétt. Ég er hins vegar vanur því, ég held frá barnæsku, að nota þessar forsetningar – af – og – á – jöfnum höndum um upphaf ferðar, á líklega öllu frekar […].“ En Gísli vildi ekki fordæma á og sagði: „Ég held af stað og á stað hvort tveggja jafnrétthátt.“ Og Málfarsbankinn segir: „Bæði þekkist að fara/leggja af stað og fara/leggja á stað“.

Ástæðurnar fyrir því að amast var við á eru væntanlega annars vegar að af hafi verið talið eldra, eins og heimildir benda vissulega til, og hins vegar að af hafi verið talið „rökréttara“ eins og fram kemur í tilvitnunum hér á undan. Það má vissulega til sanns vegar færa ef litið er til grunnmerkingar þessara forsetninga – af er notuð 'um stefnu eða hreyfingu frá e-m stað/í áttina frá e-u' en á er notuð 'um hreyfingu til staðar (með þf.) […]'. Málið er hins vegar ekki alltaf rökrétt og samböndin með á hafa fyrir löngu unnið sér hefð eins og Málfarsbankinn viðurkennir. Samkvæmt tímarit.is verða þau þó sífellt sjaldgæfari í formlegu máli en þau eru hins vegar tiltölulega algeng í óformlegu máli ef marka má samfélagsmiðlahluta Risamálheildarinnar.