Í frétt á vef Ríkisútvarpsins í dag segir: „Hareide sat fyrir svörum á fjarblaðamannafundi eftir að hópurinn var kynntur.“ Ég kannaðist ekki við að hafa séð orðið fjarblaðamannafundur áður en það er þó vitanlega auðskiljanlegt. Nánari athugun leiddi í ljós að orðið er ekki alveg nýtt – nokkur dæmi má finna um það frá síðustu fjórum árum. Á mbl.is 2020 segir: „„En við búumst við því að áhrifin muni ekki vara lengi,“ sagði hann á fjarblaðamannafundi í dag.“ Á vef Ríkisútvarpsins 2020 segir: „„Við ætlum okkur að vinna og komast á EM,“ sagði Erik á fjarblaðamannafundi KSÍ í dag.“ Á Vísi 2021 segir: „Guðmundur Felix ræddi við fréttamenn á fjarblaðamannafundi frá sjúkrabeði sínum í Lyon í Frakklandi síðdegis.“

Örfá önnur dæmi má finna, en einnig eru dæmi um orðið blaðamannafjarfundur í sömu merkingu. Í Morgunblaðinu 2021 segir: „Hammer var þá kvæntur og sagði Effie á blaðamannafjarfundi að Hammer hefði nauðgað henni í fjórar klukkustundir.“ Á Vísi 2024 segir: „Hareide kynnti hóp sinn á blaðamannafjarfundi, í gegnum tölvu.“ Bæði fjar-blaða-manna-fundur og blaða-manna-fjar-fundur eru fjórliða samsetningar með sömu liðum, fjar, blað, fund og mann – í mismunandi röð. Þríliða samsetningin blaða-manna-fundur er meira en hundrað ára gömul í málinu og mjög algeng. Tvíliða samsetningin fjar-fundur er hins vegar ekki nema tæplega þrjátíu ára gömul en er líka mjög algeng, einkum síðustu fjögur ár.

Þarna þarf sem sé að tengja saman tvö orð með sama síðasta lið, -fundur. Ein aðferð til þess er að tengja orðin með og og sleppa sameiginlega liðnum í fyrra orðinu (og enda fyrri liðinn á bandstriki). Þetta er t.d. gert í Morgunblaðinu 2005: „Fræðslu- og aðalfundur Fræðslusamtaka um kynlíf og barneignir verður haldinn fimmtudaginn 15. mars.“ Til að það sé hægt verða fyrri liðirnir að vera sama eðlis (í einhverjum skilningi). Í blaðamanna-fundur vísar fyrri liðurinn til fundargesta en til fundarforms í fjar-fundur og þess vegna er útilokað að segja *blaðamanna- og fjarfundur eða *fjar- og blaðamannafundur. Eina leiðin er því að búa til nýtt orð þar sem allir fjórir liðirnir komi fram – en þá upphefst vandinn við að raða þeim saman.

Það er ljóst að -fundur verður seinasti liðurinn, en óhjákvæmilegt er að rjúfa annaðhvort tengslin milli fjar- og -fundur eða milli blaðamanna- og -fundur. Ýmislegt getur haft áhrif á hvor leiðin er farin, en mér finnst skipta máli hvort megináherslan er á eðli fundarins og þá eðlilegt að tala um fjarblaðamannafund, eða á markhópinn og þá eðlilegt að tala um blaðamannafjarfund. En áhersla og hrynjandi getur líka skipt máli. Í eðlilegri víxlhrynjandi getur fjarblaðamanna-fundur hljómað eins og fyrri liðurinn sé *fjarblaðamenn en það orð er ekki til (í þeirri merkingu sem hér á við). Í framburði þarf þess vegna eiginlega að slíta fjar- frá afgangnum af orðinu, eins og gert var þegar áðurnefnd frétt var lesin í fréttum sjónvarps í kvöld.

Fleirsamsett orð eins og fjarblaðamannafundur þar sem fyrsta liðnum er bætt framan við orð sem er margsamsett fyrir eru þó ekki einsdæmi í málinu. Ég hef áður skrifað um orðið óhagnaðardrifinn þar sem fyrri hlutinn er ekki orðið óhagnaður (sem merkti annað) heldur er ó- bætt framan við hagnaðardrifinn. Annað margsamsett orð með fyrsta liðnum fjar- er fjarheilbrigðisþjónusta. Orðið *fjarheilbrigði er ekki til frekar en *fjarblaðamaður, en vitanlega er heilbrigðisþjónusta til, og einnig fjarþjónusta. Þegar þarf að steypa þessu saman kemur upp sami vandinn og með blaðamannafund og fjarfund – seinasti liðurinn verður alltaf þjónusta en óhjákvæmilegt er að rjúfa tengsl hans við annaðhvort heilbrigði- eða fjar-.

Orð eins og fjarblaðamannafundur, fjarheilbrigðisþjónusta og önnur slík eru vissulega frekar stirð eins og margsamsett orð hljóta alltaf að vera en ég sé samt ekki að þau brjóti á neinn hátt í bága við íslenskar orðmyndunarreglur, og sama máli gegnir um blaðamannafjarfundur og *heilbrigðisfjarþjónusta (sem ég finn engin dæmi um). En mörg orð af þessu tagi hafa orðið til á síðustu árum, ekki síst á covid-tímanum, við það að eðli ýmissa gamalgróinna fyrirbæra var breytt og þau gerð að fjarfyrirbærum. Um þessi fyrirbæri voru til gamalgróin orð og það er skiljanlegt að eðlisbreytingin sé frekar táknuð með því að bæta fjar- framan við orðin en með því að brjóta þessi gamalgrónu orð upp með því að skjóta -fjar- milli liða í þeim.

Í gær var hér spurt hvers vegna væri notuð fleirtala nafnorðs með núll – upphaflega var tekið dæmið núll hestar en vissulega er rétt að við notum sjaldan núll með nafnorðum á þennan hátt. Helst er það í dæmum eins og núll gráður sem bent var á í umræðum, og þá er alltaf höfð fleirtala. Þetta er mjög góð spurning og svarið liggur ekki alveg í augum uppi, en gefur tilefni til vangaveltna um stöðu og hlutverk fyrirbærisins tala í málinu. Við erum vön að segja að eintala vísi til eins eintaks eða tilviks eða einingar af því sem um er rætt og þess vegna segjum við ein gráða, fleirtala til fleiri en eins og þess vegna segjum við tvær gráður – en hvora töluna á að nota þegar hvorki er vísað til einnar einingar né fleiri, heldur engrar eins og núll gerir?

Hér er rétt að benda á að því fer fjarri að sambandið milli málfræðilegrar tölu og fjölda þess sem um er rætt sé alltaf eins einfalt og nefnt var hér að framan. Það er auðvitað alþekkt að á eftir töluorðum sem enda á einum kemur eintala – við segjum tuttugu og ein gráða og þúsund og ein nótt en ekki *tuttugu og ein gráður og *þúsund og ein nætur þótt gráðurnar og næturnar séu margar. Þetta er málfræðileg regla sem þarna tekur völdin af merkingunni, ef svo má segja – það er seinasti liður tölunnar en ekki talan í heild sem ræður tölu nafnorðsins. Í ýmsum málum er notuð fleirtala í slíkum tilvikum, en íslenska hefur alltaf haft þarna eintölu. Fyrir því er engin sérstök ástæða – þetta er ein af þessum málvenjum sem við kunnum ekki skýringu á.

Það er hins vegar ekki víst að við höfum öll áttað okkur á því að við notum oft eintölu sumra nafnorða með öðrum tölum en þeim sem enda á einum. Við segjum einnar gráðu frost, en við segjum líka oft tveggja gráðu frost, þriggja gráðu frost o.s.frv. frekar en tveggja gráð(n)a frost, þriggja gráð(n)a frost o.s.frv. – notum sem sé eignarfall eintölu frekar en fleirtölu þótt gráðurnar séu fleiri en ein. Á tímarit.is er allt að þrisvar sinnum algengara að nota eintölu en fleirtölu í slíkum dæmum. Sambærileg dæmi má finna með fleiri veikum kvenkynsorðum, t.d. fimm stjörnu hótel, 24 peru ljósabekkir. Það er vel þekkt að við virðumst oft forðast eignarfall fleirtölu af veikum kvenkynsorðum, e.t.v. vegna óvissu um hvort það eigi að vera -a eða -na.

Þetta sýnir glöggt að formleg tala nafnorðs sem stendur með töluorði hefur engin áhrif á merkingu sambandsins – það er alltaf töluorðið sem ræður merkingunni. Merkingarlega skiptir auðvitað engu máli hvort við notum eintölu eða fleirtölu með núll – strangt tekið má halda því fram að hvort tveggja sé jafn óeðlilegt vegna þess að núll vísar hvorki til einnar einingar né fleiri. Við getum hugsað okkur að það sé sjálfgefið í málinu að hafa nafnorð sem stendur með töluorði í fleirtölu – eina undantekningin frá því er ef talan endar á einum. Þess vegna segjum við núll gráður – núll fellur ekki undir undantekninguna og því kemur sjálfgefin tala fram, þ.e. fleirtala. Það væri svo sem hægt að segja núll gráða – en það er bara ekki málvenja.

Orðasambandið það er að segja er svo algengt að það er sérstök fletta í Íslenskri nútímamálsorðabók, skýrt 'sagt þegar nánari útskýring á því sem áður er komið fylgir á eftir; oft skammstafað þ.e.a.s.'. Það er gamalt í málinu – elsta dæmi um það á tímarit.is er í Norðurfara 1849: „Fyrst hefur það samt líklega verið haft um Frakka, það er að segja hina fornu keltnesku en latínskuðu Galla.“ Alls eru um fimmtíu þúsund dæmi um sambandið á tímarit.is og auk þess um sextíu þúsund um skammstöfun þess, þ.e.a.s. Nokkuð virðist þó hafa dregið úr notkun bæði sambandsins og skammstöfunarinnar á síðustu þremur áratugum eða svo. Að einhverju leyti má rekja það til uppkomu nýs sambands í sömu merkingu, þar að segja.

Í eðlilegum framburði renna þrjú fyrstu orð sambandsins, það er að, yfirleitt saman og verða þara(ð). Önghljóðið ð verður mjög oft veikt eða fellur alveg brott í enda orðs, þannig að það verður þa. Þá eru komin saman tvö áherslulaus sérhljóð, a í þa og e í er, og í slíkum tilvikum fellur annað sérhljóðið nær alltaf brott – útkoman verður þar (það er > þa er > þar). Þetta gerist og er eðlilegt í framburði fólks sem ætlar sér að segja það er að – og telur sig vera að segja það er að. En vegna þess að þar er auðvitað vel þekkt og mjög algengt orð í málinu er skiljanlegt að framburðurinn þara(ð) sé stundum túlkaður sem þar að – þ.e. atviksorðið þar og nafnháttarmerkið að. Þegar þar að segja fer að sjást á prenti bendir það til breytts málskilnings.

Elsta dæmi sem ég finn á tímarit.is og bendir til þessa málskilnings er í Alþýðublaðinu 1962: „Þar var mér aftur úthýst, þar að segja stjórnin og þjálfararnir sáu mig aldrei.“ Í Morgunblaðinu 1970 segir: „Setja skal tölustaf – ekki kross – fyrir framan nöfn manna á prófkjörsseðlinum og tölusetja í þeirri röð, sem óskað er að þeir skipi framboðslistann, þar að segja í 5 efstu sæti framboðslistans.“ Í Vísi 1974 segir: „auk þess er hann íþróttakennari við barna og unglingaskóla i Malmö – þar að segja þar til í síðustu viku að hann meiddist.“ Í Foringjanum 1976 segir: „Mótsgjaldið verður mjög stillt í hóf þar að segja aðeins 700 kr.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1977 segir: „Tæknina þar að segja, uppistöðuna og ívafið.“

Sem fyrr segir er skammstöfunin þ.e.a.s. algengari en það er að segja á tímarit.is, og eins og við er að búast er sambandið þar að segja einnig oft skammstafað. Það er reyndar ekki alltaf alveg ljóst fyrir hvað skammstöfunin þ.a.s. stendur, en elsta dæmi sem ég finn þar sem hún gæti staðið fyrir þar að segja er í Viljanum 1958: „Þeir, sem vilja búa í húsi eiga þess kost, þ.a.s. þeir fá rúm með svampdínu gegn vægu verði.“ Í Verkamanninum 1958 segir: „Gerum ráð fyrir að tannskemmdir minnkuðu um þó ekki væri meira en þriðjung þ.a.s. um ca. 120.000 kr.“ Tíðni skammstöfunarinnar eykst hraðar en tíðni þar að segja en stundum er hugsanlegt að hún standi fyrir eitthvað annað. Í Risamálheildinni eru rúm 400 dæmi um þ.a.s.

Sárafá dæmi eru um þar að segja framan af og verulegur hluti þeirra úr skrifum tiltekinna blaðamanna. Um 1990 fer dæmum fjölgandi, og þó einkum eftir aldamót. Í Risamálheildinni eru rúmlega 4.100 dæmi um sambandið, þar af rúm 3.700 af samfélagsmiðlum. Það er því augljóst að þetta er einkenni á óformlegu málsniði en er þó einnig orðið fast í sessi í formlegra máli. Í sjálfu sér er tilurð þessa sambands mjög eðlileg – margar málbreytingar verða einmitt þannig að hlustendur túlka tiltekin orð eða orðasambönd á annan hátt en þau voru hugsuð. Sambandinu þar að segja svipar líka til sambandsins þar að auki. Fólk getur haft misjafnar skoðanir á breytingunni og þessu nýja sambandi, en ég sé enga ástæðu til að amast við því.

Í  frétt í Morgunblaðinu í dag segir: „Fækkað hefur í þessum hópi að undanförnu, en þetta hafa gjarnan verið pör eða stakstætt barnlaust fólk.“ Vakin var athygli á þessu orðalagi í Málvöndunarþættinum þar sem fólk kannaðist ekki við að hafa séð stakstætt notað um fólk og það er vissulega rétt – það er ekki venja. Lýsingarorðið stakstæður virðist upphaflega hafa verið myndað sem grasafræðilegt íðorð – er merkt „bot.“ í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 og eingöngu skýrt þannig, 'spredt (sparsus)'. Sama máli gegnir um Íslenska orðabók – þar er orðið merkt „grasafr.“ og skýrt 'þegar aðeins eitt blað er á hverju blaðstæði'. En í íðorðasöfnum úr læknisfræði og líffræði í Íðorðabankanum er það skýrt 'sem stingur sér niður á stangli'.

Skýringin í Íslenskri nútímamálsorðabók er hins vegar 'sem stendur einn og sér, stakur' með dæminu stakstætt tré og þannig held ég að orðið sé venjulega notað í almennu máli. Elsta dæmi um það á tímarit.is er í tónlistargagnrýni í Alþýðublaðinu 1944: „hún leysir því heildræna áferð upp í smáeiningar stakstæðra tilfinningabólstra.“ Í Morgunblaðinu 1947 segir: „þá sjáum við ekki lengur hina gömlu, grónu ávölu grashæð, aðeins holt og stakstæða steina.“ Í Vísi 1948 segir: „Barrtrén njóta sín yfirleitt vel stakstæð í grasflötum.“ Í Tímanum 1959 segir: „Það eru sem sé margir lýsandi deplar (ljóskastarar) á líkama fisksins, annaðhvort raðstæðir eða stakstæðir.“ En annars er orðið oft notað í hinni grasafræðilegu merkingu í eldri dæmum.

Frá því um 1970 hefur orðið verið notað í ýmsu samhengi. Auk stakstæðra trjáa er mjög oft talað um stakstæð hús og stakstæða bílskúra en einnig stakstæð fjöll, stakstæðar tölvur, stakstætt stórgrýti, stakstæðan bakarofn, stakstæða minningargrein og ýmislegt fleira. Í öllum þessum tilvikum er augljóst út frá samhengi hvað orðið merkir og þá sjaldan svo er ekki er það skýrt: „Stakstætt peð (einstæðingur) kallast það peð, sem ekki hefur peð af sama lit á línunum beggja vegna við sig“ segir í skákþætti Æskunnar 1969. Það má meira að segja finna dæmi um að orðið sé notað um fólk: „Aðrir einstaklingar geta lent í þessu, einkum þeir sem eru á einhvern hátt stakstæðir í deild“ segir í grein Sigríðar Þorgeirsdóttur í Hug 2009.

Merking orðsins í fréttinni sem var vísað til í upphafi er líka alveg ljós. Vitanlega má halda því fram að þarna hefði verið hægt að nota einhver önnur orð og tala um ógift barnlaust fólk, einhleypt barnlaust fólk eða einstætt barnlaust fólk í staðinn fyrir að tala um stakstætt barnlaust fólk – það orðalag eigi sér enga hefð. En þetta merkir samt ekki endilega það sama – þarna er verið að tala um setur fyrir fólk sem hefur sótt um alþjóðlega vernd og það gæti vel átt maka sem væri þó ekki með í för og fólkið þess vegna stakstætt á Íslandi. Það er fráleitt að hafna orðinu stakstætt í þessu samhengi á þeim forsendum að ekki sé hefð fyrir því að nota það um fólk – við verðum að vera opin fyrir gagnlegum nýjungum í máli og málnotkun.

Þessu tengt má líka minna á að margt fólk sem elur eitt upp börn sín vill fremur tala um sig sem sjálfstæða foreldra en einstæða foreldra eins og áður var gert. Þótt einstæður merki þarna 'sem er hvorki í sambúð né hjónabandi' minnir það óneitanlega á orðið einstæðingur sem merkir 'sá eða sú sem á engan að, hvorki nána fjölskyldu né vini' og skiljanlegt að fólk vilji forðast þau hugrenningatengsl. Elsta dæmi sem ég finn um þetta er í grein Sonju B. Jónsdóttur í DV 1984: „Sjálfstæðar mæður (ég nota bara þetta orð þar til einhver stingur upp á öðru betra).“ Það virðist samt ekki hafa fundist neitt betra því að fjörutíu árum seinna er enn talað um sjálfstæðar mæður, sjálfstæða feður og sjálfstæða foreldra – og það er í góðu lagi, rétt eins og stakstætt fólk.

Í gær var hér spurt hvort fólk notaði sögnina spúla eða smúla. Þessi spurning kemur öðru hvoru upp bæði í þessum hópi og öðrum málfarshópum og þess vegna fannst mér mál til komið að gera þessu skil. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er sögnin smúla flettiorð en ekki skýrð heldur vísað á spúla sem er skýrð 'skola eða þvo (e-ð) með vatnsbunu'. Í Íslenskri orðabók er smúla skýrð 'þrífa með kraftmikilli vatnsbunu (þilfar, gólf og borð í fiskvinnslu, síldarplan o.þ.h.), spúla', en einnig er þar gefin merkingin 'smygla' sem merkt er „gamalt“. Í þeirri merkingu er sögnin komin af smugle í dönsku – elsta dæmi um hana er í Stefni 1895: „Afleiðingin yrði, að slíkt lagabann hefði spillandi áhrif á þjóðina, kenndi henni að smúla vörum.“

Í merkingunni 'spúla' virðist smúla „ekki eiga sér samsvörun í grannmálunum, en er líkl. ísl. frb.tilbrigði af spúla“ segir í Íslenskri orðsifjabók, en spúla er komin af spule í dönsku. Það er trúlegt að hún hafi verið notuð um tíma í talmáli áður en hún komst á prent, eins og títt er um tökuorð, en elsta dæmi um hana á tímarit.is er í Alþýðublaðinu 1938: „Þeir skrúbba og splæsa og spúla dekk.“ Í Vísi 1939 segir: „Eg held, að þér ættuð að byrja að „spúla“ þilfarið.“ Í Vísi 1940 segir: „tveir sjómenn komu inn með fötur fullar af vatni, skvettu því á gólfið og byrjuðu að „spúla“ það.“ Í Vísi 1944 segir: „Það er víst óþarfi að „spúla dekk“ á þessum tundurspilli.“ Notkunin vex svo um miðjan fimmta áratuginn en framan af er sögnin oft höfð innan gæsalappa.

En elsta dæmi sem ég finn um smúla í merkingunni 'spúla' á tímarit.is er í Eyjablaðinu 1947: „Fyrst er að þvo bátinn, smúla eins og við segjum.“ Í viðtali í Morgunblaðinu 1961 segir: „Góðan dag, þið eruð að smúla gangstéttarnar.“ Í þetta er vísað í Íslendingi viku síðar og sagt: „Þá er sagt í sömu grein frá mönnum, er voru að þvo gangstéttar með því að dæla á þær vatni. En þeir eru ekki látnir vera að þvo stéttarnar heldur smúla þær. Ég hef spurt nokkra menn um sögnina að smúla í merkingunni þvo, og kannast enginn þeirra við.“ Eftir þetta fer dæmum um smúla í þessari merkingu smátt og smátt fjölgandi þótt sögnin sé oftar notuð í merkingunni 'smygla' fram um 1980, en yngsta dæmi sem ég fann um þá merkingu í smúla er frá 1989.

Hvernig stendur á því að spúla varð smúla? Hljóðin p [p] og m [m] eru mjög skyld – bæði varahljóð, mynduð með því að loka vörunum og stöðva þannig loftstrauminn frá lungunum. Munurinn er sá að í p er alger lokun, en í m fer loftstraumurinn út um nefið í staðinn. Það er vel þekkt að í orðum þar sem nefhljóð (m eða n) eða hliðarhljóð (l) fer næst á eftir s í upphafi orðs kemur stutt lokhljóð á eftir s vegna þess að lokað er fyrir loftstrauminn í munni áður en opnað er fyrir strauminn um nef (í m og n) eða til hliðar við tunguna (í l). Þetta lokhljóð er stundum kallað „sníkihljóð“ vegna þess að það sníkir sér þarna inn – þetta er hljóð sem við ætlum ekkert að mynda og gerum okkur oftast ekki grein fyrir því að það kemur þarna á milli.

Orð sem byrja á sm- í stafsetningu eins og smár og smíða eru iðulega borin fram spmár [spmauːr] og spmíða [spmiːða] þótt við tökum venjulega ekki eftir því vegna þess að við erum svo bundin við stafsetninguna. Eðlilegur framburður orðs eins og smúla er því spmúla [spmuːla] og breytingin frá spúla [spuːla] er því mjög lítil. Guðrún Kvaran nefnir í grein á Vísindavefnum að hugsanlega geti tilvist smúla í merkingunni 'smygla' „hafa valdið því að hliðarmyndin varð til“. Mér finnst það ekki trúlegt þar sem merkingin er óskyld, en vissulega eru þau tengsl þarna á milli að notendahópurinn var svipaður í upphafi – smygl tengdist oft sjómönnum og spúla var í upphafi einkum notuð um þvott á sjó, í samböndum eins og spúla dekk / þilfar / lest o.s.frv.

Í nútímamáli virðast myndirnar spúla og smúla vera notaðar nokkuð jöfnum höndum – í Risamálheildinni eru rúm 1400 dæmi um þá fyrrnefndu en tæp 1200 um þá síðarnefndu. Áðurnefnd grein Guðrúnar Kvaran á Vísindavefnum er svar við spurningunni „Er réttara að segja „spúla“ eða „smúla“ um að skola plan, dekk á báti eða stétt með kraftmikilli vatnsslöngu?“ en Guðrún svarar því í raun ekki.  Í Málfarsbankanum er engin athugasemd gerð við orðin, aðeins sagt: „Orðið smúla er sömu merkingar og spúla.“ Aldursmunur orðanna er lítill, og það má m.a.s. alveg færa rök fyrir því að smúla sé í vissum skilningi „íslenskara“ orð en spúla vegna þess að það er einhvers konar íslensk nýmyndun en ekki bein endurómun dansks orð.

Í Íslenskri nútímamálsorðabók fær nafnorðið skúr tvær flettur – annars vegar karlkynsorð sem skýrt er 'lítil og óvönduð bygging, einkum til geymslu' og hins vegar kvenkynsorð sem skýrt er 'regn sem stendur fremur stutta stund í einu'. Þetta samræmist væntanlega málnotkun þorra málnotenda en í Íslenskri orðsifjabók kemur fram að síðarnefnda orðið er stundum haft í karlkyni, og einnig er fyrrnefnda orðið stundum í kvenkyni en sú notkun er sögð staðbundin. Þar kemur einnig fram að orðin eiga sér mismunandi uppruna sögulega séð en hafa fallið saman í íslensku vegna ýmissa hljóðbreytinga. Þau eru misgömul í málinu – síðarnefnda orðið er algengt í fornu máli en elstu dæmi um það fyrrnefnda eru frá því um miðja átjándu öld.

Í grein á Vísindavefnum um síðarnefnda orðið segir Guðrún Kvaran: „Notkunin var áður fyrr nokkuð staðbundin. Karlkynið var einkum notað á Norðurlandi, það er einhverjir skúrar, en kvenkynið sunnanlands, einhverjar skúrir.“ Þetta er gamalt – í handriti frá um 1700 segir: „Skur er fyrir nordann mascul. hann skurinn, mikill skur. fyrir vestan og sunnan fæm. hun skurin, mikil skur“ og í Skýríngum yfir fornyrði lögbókar þeirrar, er Jónsbók kallast eftir Pál Vídalín frá upphafi 18. aldar segir: „Norðlínga kennum vér af generibus vocum grammaticis, svosem „skúr“ er hjá þeim karlkennt, en kvennkennt hjá Sunnlíngum.“ En eins og Guðrún segir: „Nú eru mörkin ekki jafn glögg og áður og heyra má til dæmis bæði kynin nánast jafnt í Reykjavík.“

Það er hins vegar miklu sjaldgæfara og staðbundnara að hafa fyrrnefnda orðið í kvenkyni. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er kvenkynið merkt „Dýrf.“, en það hefur þó væntanlega verið notað víða á Vestfjörðum – og er enn. Í Þjóðviljanum sem Skúli Thoroddsen gaf út á Ísafirði segir 1906: „2. þ. m. kviknaði í skúr, sem var áföst við húseign í Ingólfsstræti […], og brann skúrin til kaldra kola.“ Fáein önnur vestfirsk dæmi eru einnig í Ritmálssafni Árnastofnunar. Í Bæjarins besta 2007 segir: „Pétur leggur ríka áherslu að þetta sé skúrin í kvenkyni, upp á góða vestfirsku.“ Í Morgunblaðinu 2020 segir frá nýrri samfélagsmiðstöð á Flateyri: „Skúrin, sem er stytting á kvenkynsnafnorðinu beitningaskúr, verður fyrirtækjahótel.“

Kvenkynsorðið skúr í merkingunni 'regndemba' hefur líklega alltaf fleirtöluna skúrir en í máli þeirra sem nota það í merkingunni 'smáhýsi' hefur það sennilega fleirtöluna skúrar – a.m.k. segir í frétt í Morgunblaðinu 1981 frá fréttaritara blaðsins á Ísafirði: „Þá höfðu þeir orð á því að blaðamaður Þjóðviljans hefði komið í skúrarnar.“ Í athugasemd við karlkynsorðið skúr í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls segir: „Orðið skúr í merkingunni 'regndemba' er yfirleitt haft í kvenkyni en karlkyni bregður einnig fyrir og þá er fleirtalan skúrir.“ Þetta er þó ekkki alveg einhlítt – einhver gömul dæmi eru um fleirtöluna skúrar í þessari merkingu. Í Austra 1894 segir: „Veðrátta er nú mjög góð, hitar miklir […] og ágætir gróður skúrar í milli.“

Ekki nóg með þetta – orðið er líka til í hvorugkyni í báðum merkingum. Í Æfisögu Jóns Ólafssonar Indíafara frá 1661 segir: „Lík þessarar kvinnu […] stóð þar í tveimur kistum á líkbörum undir einu skúri.“ Þarna er skúr greinilega í hvorugkyni og hefur merkinguna 'skyggni framan við dyr' sem er afbrigði af merkingunni 'smáhýsi' samkvæmt Íslenskri orðsifjabók. Þetta er þó eina dæmið um hvorugkyn í þessari merkingu í Ritmálssafni Árnastofnunar, en í umræðu um orðið skúr í merkingunni ‚regndemba‘ í Morgunblaðinu 2013 segir Trausti Jónsson veðurfræðingur: „Og orðið er líka til í hvorugkyni. Það skúrið.“ Spurður um aldur segir hann: „Frá nítjándu öld – eins og flest.“ En ég hef ekki fundið dæmi um hvorugkynið í textum.

Þetta er skemmtilegt dæmi um tilbrigði – eitt og sama orðið til í tveimur merkingum, báðar merkingar koma fyrir í öllum kynjum, og bæði í karlkyni og kvenkyni hefur orðið tvenns konar beygingu. Vegna þess að mikið samfall er í beygingunni milli mynda af mismunandi kynjum er oft útilokað að ákvarða kyn orðsins í einstökum dæmum. Myndin skúr getur formsins vegna verið í hvaða kyni sem er og ýmis orð eru til með sömu stofngerð – dúr, lúr, múr, túr o.fl. í karlkyni, búr, flúr og úr í hvorugkyni, en ekki virðist vera til neitt annað kvenkynsorð sem endar á -úr. Þetta samfall veldur því einnig að erfitt er að leita að dæmum á rafrænan hátt og því er trúlegt að fleiri dæmi séu í textum um ýmsar sjaldgæfar myndir en mér hefur tekist að finna.

Á yfirferð um vefmiðla áðan staldraði ég við fyrirsögnina „Sjö nýfundin armbönd frá víkingatímum merk heimild um víðförli þeirra“ á vef Ríkisútvarpsins. Orðmyndin víðförli er vitanlega algeng sem beygingarmynd (karlkyn í veikri beygingu) af lýsingarorðinu víðförull og einnig notuð sem viðurnefni – Þorvaldur víðförli, Eiríkur víðförli og fleiri. En í umræddri fyrirsögn er greinilega um nafnorð að ræða og það er ekki algengt – er t.d. ekki að finna í Íslenskri nútímamálsorðabók en hins vegar í Íslenskri orðabók, skýrt 'það að vera víðförull' og gefið bæði sem kvenkyns- og hvorugkynsorð. Í fyrirsögninni er orðið í þolfalli og því fylgir ekkert ákvæðisorð þannig að ómögulegt er að sjá hvort um kvenkyn eða hvorugkyn er að ræða.

Orðið víðförli kemur fyrir í fornu máli og er þar kvenkynsorð – „setti þar sterka stólpa til marks sinnar víðförli“ segir í Trójumanna sögu. Flest nýrri dæmi þar sem hægt er að greina kynið eru líka kvenkyns. Í Vísi 1933 segir: „þá hefur honum komið víðförlin að góðum notum.“ Í Æskunni 1937 segir: „Vegna víðförli Jóns var Kátur orðinn furðu þekktur.“ Í Vísi 1943 segir: „Frú Inga Laxness nýtur í hlutverki sínu víðförli og tungumálakunnátttu.“ Í Morgunblaðinu 1997 segir: „Víðförli Steins Elliða er hins vegar frekar gefin til kynna með öðrum hætti.“ Í Morgunblaðinu 2002 segir: „Sá er mikill fagurkeri og nýtir víðförli sína sem skipstjóri.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 2003 segir: „Hefur þessi víðförli komið þér að gagni við þýðingarstörfin?“

Eina ótvíræða dæmið sem ég hef fundið um víðförli í hvorugkyni er í kvæðinu „Norðmenn“ eftir Stephan G. Stephansson í Heimskringlu 1925: „Ennþá vakir vorra feðra andi: / Víðförlið og trú á eigin kraft.“ En vegna þess að greinislausar myndir orðsins í kvenkyni og hvorugkyni falla saman í öllum föllum nema eignarfalli er sjaldnast hægt að ákvarða kyn þess með vissu. Það á við um dæmi eins og „Víðförli höf. er á marga fiska“ í Lögréttu 1917, „En ein stjett manna hefir þó jafnan tekið flestum öðrum fram, að því er víðförli snertir“ í Fálkanum 1931, „Til þess að öðlast rétt sjálfs- og gildisskyn þarf að rækta vit sitt með víðförli“ í Skírni 2005 og „Dyggðir kvenna voru ekki útrásargjarnar líkt og hugrekki og víðförli“ í Lesbók Morgunblaðsins 2007.

Vegna þess að aðeins hefur fundist eitt ótvírætt dæmi um hvorugkynið verður að telja líklegt að flest eða öll dæmi þar sem ekki er hægt að ákvarða kynið séu í raun hugsuð sem kvenkyns. Reyndar er einnig til karlkynsorðið víðförli en það merkir annað, þ.e. 'víðförull maður' – „Þeir „lærðu víðförlar“ Banks og Solander heimsóttu Bjarna landlækni Pálsson að Nesi við Seltjörn“ segir t.d. í Heilbrigðu lífi 1945. En kvenkynsorðið víðförli er mjög sjaldgæft – aðeins eitt dæmi í Ritmálssafni Árnastofnunar, dæmin á tímarit.is eru aðeins milli tuttugu og þrjátíu, og í Risamálheildinni eru aðeins fimm dæmi um orðið frá þessari öld. Þess vegna kom skemmtilega á óvart að sjá orðið í áðurnefndri fyrirsögn – þetta er gott orð sem mætti nota meira.

Í tengslum við opnun verslunarinnar Prís hafa orðin lágvöruverðsverslun og lágvöruverslun enn einu sinni komið til umræðu í málfarshópum. Það er svo sem ekki furða – þetta eru stórskrítin orð. Orðið lágvöruverslun er ekki að finna í Íslenskri nútímamálsorðabók en lágvöruverðsverslun er þar hins vegar og skýrt 'stórverslun þar sem vöruverð er lágt en vöruframboð takmarkað og þjónusta ekki mikil'. Þriðja orðið af þessum toga er lágverðsverslun – það er ekki í almennum orðabókum en er hins vegar að finna í Hagfræðiorðasafni í Íðorðabankanum í merkingunni 'discount store'. Öll þessi orð eru álíka gömul í málinu, frá þeim tíma sem fyrirbærið sem þau vísa til var að ryðja sér til rúms á árunum upp úr 1990.

Margsamsett orð eru venjulega mynduð þannig að einum og einum orðhluta í einu er bætt framan eða aftan við orð sem fyrir er í málinu – í skrifstofubúnaður er búnaður bætt við samsetta orðið skrifstofa, í súpueldhús er súpu bætt framan við eldhús, o.s.frv. En hvorki *lágvöruverð né *lágvara er til, og ekki heldur *verðsverslun eða *vöruverðsverslun – og svo sem ekki ljóst hvað þessi orð gætu merkt, ef til væru. Hlutarnir sem lágvöruverslun og lágvöruverðsverslun virðast vera búnir til úr koma því aldrei fyrir einir og sér. Aftur á móti er lágverðsverslun eðlileg orðmyndun því að þótt orðið lágverð sé sjaldgæft er það til – „við höfum tekið allan reksturinn á Miklagarði við Sund og breytt honum í markað með lágverð“ segir t.d. í Alþýðublaðinu 1992.

Þrátt fyrir þetta er lágverðsverslun langsjaldgæfast af orðunum þremur – um það eru rúm 300 dæmi í Risamálheildinni, rúm 1500 um lágvöruverslun og rúm 2000 um lágvöruverðsverslun. Víkverji í Morgunblaðinu hefur margsinnis amast við þessum orðum og sagði t.d. 2008: „Orðið lágvöruverð er ekki orð heldur orðskrípi“ og „Ef rýnt er nánar í orðskrípið lágvöruverslun þá mætti halda að til væri ákveðin vörutegund sem kölluð væri lágvara.“ Í Málfarsbankanum segir: „Betur fer á að segja sparverslun en „lágvöruverðsverslun“.“ Orðið Sparverslun var notað sem sérnafn á fyrsta áratugi þessarar aldar en ég finn aðeins eitt dæmi um sparverslun sem samnafn, í DV 2013: „Flest þau sveitarfélaga sem hér eru skoðuð búa að einni sparverslun eða fleiri.“

Það er eðlilegt að velta því fyrir sér hvernig orðin lágvöruverslun og lágvöruverðsverslun hafi orðið til, þvert á íslenskar orðmyndunarreglur að því er virðist. Þá er rétt að athuga að það sem einkennir fyrirbærið sem orðin vísa til er fernt – þetta er verslun sem selur vörur á verði sem er lágt. Allir þessir merkingarþættir koma fram í orðinu lágvöruverðsverslun þótt málfræðileg uppbygging orðsins sé ekki samkvæmt venjulegum reglum – en frá sjónarmiði merkingarlegs gagnsæis má halda því fram að þetta sé mjög gott orð. Sama gildir um lágverðsverslun – þar vantar að vísu vöru en það segir sig sjálft að verð hefur þarna merkinguna 'vöruverð'. Í orðið lágvöruverslun vantar hins vegar merkingarþáttinn verð sem er eiginlega grundvallaratriði.

Þótt orðin lágvöruverslun og lágvöruverðsverslun séu „órökrétt“ og myndun þeirra ekki í samræmi við íslenskar orðmyndunarreglur hafa þau unnið sér sess í málinu og við vitum öll hvað þau merkja. Ótal orð í daglegu máli okkar eru „órökrétt“ ef við förum að leysa þau upp og greina merkingu einstakra orðhluta, en það truflar okkur ekki vegna þess að við þekkjum þau og skynjum sem heild, og vitum til hvers þau vísa. Ef þessi orð væru að koma upp núna fyndist mér ástæða til að reyna að finna einhver betri. En þegar orð hafa verið notuð áratugum saman og eru vel þekkt er yfirleitt þýðingarlaust og jafnvel til bölvunar að reyna að losna við þau. Mér finnst samt full ástæða til að halda myndinni lágverðsverslun á lofti.

Í gær varð hér áhugaverð umræða um greinarmerkjanotkun sem spannst af því að margt ungt fólk notar ekki punkt í lok málsgreina í stafrænum samskiptum svo sem tölvupósti, smáskilaboðum, spjallrásum og samfélagsmiðlum – og finnst jafnvel stuðandi að sjá punkt í lok málsgreina. Í þessari umræðu var samt lítið talað um það meginhlutverk greinarmerkja að vera hjálpartæki við lestur – þau koma í stað hikorða, þagna, tónfallsbreytinga, svipbrigða og annars sem notað er í töluðu máli. Í formlegu máli hafa svo vissulega skapast ýmsar venjur og reglur um notkun greinarmerkja sem ekki þjóna endilega alltaf því markmiði að auðvelda fólki lestur textans og stundum er greinarmerkjum þar ofaukið frá því sjónarmiði.

Hlutverk punkts í samfelldum texta er fyrst og fremst að láta lesandann vita að málsgreininni sé lokið og önnur taki við. Það er vissulega líka gert með því að láta nýja málsgrein hefjast á stórum staf en punkturinn er samt miklu öruggara tákn um málsgreinaskil því að stórir stafir eru ekki eingöngu hafðir í upphafi málsgreina heldur líka í sérnöfnum. Í umræðum um skort á punktum í lok málsgreina hjá ungu fólki kom fram að það gilti yfirleitt ekki ef um samfelldan texta væri að ræða þar sem önnur málsgrein kæmi á eftir – þar væri venjulega hafður punktur. Honum væri hins vegar sleppt í síðustu málsgrein textans og ef boðin væru aðeins ein málsgrein. En þegar að er gáð er það er svo sem ekki bara í stafrænum boðum sem punkti er sleppt.

Punktur eru t.d. aldrei hafður á titilsíðum bóka, á eftir kaflafyrirsögnum í bókum, á eftir fyrirsögnum í blöðum og víðar þar sem textinn afmarkar sig sjálfur ef svo má segja þannig að punktur er óþarfur. En talsvert fram á tuttugustu öld var alsiða að punktar væru hafðir á eftir ýmiss konar textabrotum í einangrun. Þannig voru t.d. punktar á titilsíðum bóka – á eftir höfundarnafni, titli og öðrum upplýsingum – og á eftir kaflafyrirsögnum. Í blöðum og tímaritum voru punktar á eftir heiti ritsins og á eftir fyrirsögnum. Það var misjafnt hvenær þessu var hætt en í sumum blöðum hélst það a.m.k. fram á fjórða áratug tuttugustu aldar. Við hugsum aldrei út í að þarna eru ekki punktar og finnst óeðlilegt ef við sjáum punkta á þessum stöðum.

Þetta er í raun og veru alveg eðlilegt og í fullu samræmi við það hlutverk punktsins að láta lesandann vita að málsgreininni sé lokið. Þegar ekkert kemur á eftir segir það sig nefnilega sjálft að málsgreinin er á enda – það þarf engan punkt til að sýna það. Því má segja að það sé eðlileg naumhyggja að sleppa punkti þar. Unga fólkið sem sleppir punkti í lok texta í stafrænum boðum er því bara að feta í fótspor þeirra sem tóku upp á því að sleppa punktinum við sambærilegar aðstæður í prentuðum textum fyrir hundrað árum. Það er engin ástæða til að amast við því þótt punktinum sé sleppt, en hins vegar er auðvitað æskilegt að ungt fólk sýni því skilning að þau sem eldri eru nota punktinn oft í samræmi við reglur formlegs máls án þess að ætla sér að stuða.

Nýlega rakst ég á ábendingu um að sögnin erfa hefði verið notuð ranglega í þýðingu á barnaefni í sjónvarpinu. Sögnin er einkum notuð í samböndunum erfa eitthvað sem merkir 'fá e-n hlut eða eignir í arf' og erfa einhvern sem merkir 'fá arf eftir einhvern' en í dæminu sem vísað var til hafði hún verið notuð í merkingunni 'arfleiða', þ.e. 'láta einhvern fá (eitthvað í) arf'. Varað er sérstaklega við þessari notkun í Málfarsbankanum: „Athuga að rugla ekki saman sögnunum arfleiða og erfa. Rétt er að tala um að arfleiða einhvern að einhverju og erfa eitthvað.“ En vitanlega þætti ekki ástæða til að vara við þessari notkun nema hún hefði tíðkast eitthvað, og hægt er að finna allnokkur dæmi um hana þótt erfitt sé að leita að þeim á rafrænan hátt.

Elsta dæmi sem ég fann á tímarit.is er í Nýjum kvöldvökum 1927: „Vonandi hefir hann ekki erft mig að görmunum sínum.“ Í Morgunblaðinu 1953 segir: „Læknir nokkur, Hólm að nafni, myrti einn af sjúklingum sínum, sem hafði erft hann að mikilli fjárupphæð.“ Í Vísi 1957 segir: „Þau gætu lifað eins og furstar, aðeins af vöxtunum af öllum þeim auðæfum, sem Qrace myndi erfa hann að.“ Í „Móðurmálsþætti“ Vísis skömmu síðar spyr bréfritari „hvort ekki sé hér rangt farið með sögnina að erfa“ og umsjónarmaður þáttarins svarar: „Ég kannast ekki við þessa notkun sagnarinnar að erfa og tel hana ranga. Hún merkir að fá eitthvað í arf, en ekki láta arf af hendi […]. Í umræddri málsgrein mun blandað saman sögnunum erfa og arfleiða.“

Dæmum virðist svo fjölga undir lok aldarinnar. Í Tímanum 1990 segir: „Erfði hann félagið að öllum eigum sínum.“ Í Skagablaðinu 1991 segir: „Þar hafði blessunin hún Lína móðursystir Fríu erft hana að kofa sem hún kallaði sumarbústað.“ Í Helgarpóstinum 1994 segir: „Þegar hann erfir hana að öllum auðæfum sínum reyna hálfsystkini hennar að knésetja hana með öllum hugsanlegum ráðum.“ Í grein eftir Margréti Jónsdóttur í Íslensku máli 2003 eru tilfærð nokkur dæmi frá því kringum aldamótin. Nokkur dæmi eru í Risamálheildinni, m.a. „Misstu efnaðan nákominn ættingja sem líklegur er að erfa þig að nokkrum milljónum“ í Viðskiptablaðinu 2013. Í mbl.is 2024 segir: „Ég er að hugsa um að gera erfðaskrá og erfa hann að láninu.“

Það kann að virðast sérkennilegt að nota sömu sögnina bæði um að fá arf og ánafna arfi en hliðstæð dæmi eru þó til í málinu eins og Margrét Jónsdóttir bendir á í áðurnefndri grein. Í setningu eins og ég leigði íbúð á Njálsgötunni getur leigði merkt bæði 'var með á leigu' og 'leigði út'. Í setningu eins og ég lánaði peninga merkir lánaði venjulega 'veitti lán' en er líka stundum haft í merkingunni 'fékk að láni' en það eru trúlega dönsk áhrif. Notkun erfa í merkingunni 'arfleiða' verður hins vegar varla rakin til erlendra áhrifa því að bæði í dönsku og ensku eru mismunandi sagnir hafðar um að 'fá í arf' og 'arfleiða'. Einnig má nefna að sögnin versla merkti áður oft 'selja', síðar 'kaupa og selja' en hefur nú oft merkinguna 'kaupa'.

Í grein Margrétar er bent á að þegar sögnin erfa er höfð í þessari merkingu fylgir henni ýmist forsetningin að eða af enda er þeim forsetningum oft blandað saman. En erfa einhvern að / af einhverju getur aðeins merkt 'arfleiða', aldrei 'fá í arf', þannig að þótt erfa sé notuð í merkingunni 'arfleiða' er sú notkun alltaf aðgreind frá notkun hennar í merkingunni 'fá (í) arf'. Það er ekkert í gerð sagnarinnar erfa sem segir að hún merki frekar 'fá (í) arf' en 'arfleiða' og því er í sjálfu sér ekkert undarlegt þótt hún sýni tilhneigingu til að hafa báðar merkingarnar, rétt eins og leigja. En þrátt fyrir að notkunin í merkingunni 'arfleiða' valdi sjaldnast misskilningi vegna mismunandi setningafræðilegs umhverfis er rétt að halda sig við hefðbundna merkingu.