Fyrir jól heyrði ég ágæta umræðu í morgunútvarpinu á Rás 2 um orðið þunglyndi. Umræðan spannst af frásögn með fyrirsögninni „Það þýddi ekkert að leggjast í þunglyndi og gefast upp“ á Vísi í nóvember. Sumum fannst orðið þunglyndi notað gáleysislega í þessari frásögn í ljósi þess að það er heiti á alvarlegum geðsjúkdómi en í þessu tilviki var ekki um slíkt að ræða, heldur merkti orðið fremur 'vonleysi' eða eitthvað slíkt, eins og það gerir mjög oft í daglegu tali. Þótt vel megi segja að þetta hafi verið óheppileg orðanotkun er engin ástæða til að gera því skóna að einhverjar illar hvatir hafi legið þar að baki.

Elsta dæmi um orðið þunglyndi er úr 9. bindi Rita Lærdómslistafélagsins frá 1788, í greininni „Registur yfir íslenzk sjúkdóma nöfn“ eftir Svein Pálsson lækni. Þar segir: „Samviskuveiki, Þúnglyndi, Sturlun, Fálæti, Fáleiki, Hiartveiki, Hrellíng, Hugtregi, Hugarvýl, eru almælt samnefni til Gedveikiu.“ Þótt upphaflega sé því um læknisfræðilegt íðorð að ræða hefur hefur orðið þunglyndi lengi verið notað í almennu máli án þess að það vísaði til sjúkdóms. Þetta sést vel á því að í annarri útgáfu Íslenskrar orðabókar frá 1983 er orðið skýrt sem 'ókæti, dapurleiki, gleðileysi; svartsýni'.

Í þriðju útgáfu bókarinnar frá 2002 er fyrsta merkingarskýringin hins vegar 'sálrænn kvilli sem einkennist af vonleysi, hryggð og áhugaleysi' og merkt sem íðorð úr læknisfræði og skyldum greinum, en merkingarskýringin úr fyrri útgáfu bókarinnar kemur þar á eftir. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er þunglyndi svo skýrt 'það að vera þunglyndur', en þunglyndur er sá 'sem er haldinn sálrænum kvilla sem einkennist af vonleysi, hryggð og áhugaleysi'. Þarna er sem sé hin almenna merking orðsins horfin en sú læknisfræðilega – sem er upphafleg í málinu eins og áður segir – stendur ein eftir.

Það breytir því ekki að margt fólk notar orðið enn í þeirri merkingu sem það hefur – eða hafði – í almennu máli, þ.e. um depurð, leiða eða vonleysi, án þess að um sé að ræða vísun til sjúklegs ástands. Ég hef iðulega gert það sjálfur og geri örugglega enn. Með slíkri málnotkun er yfirleitt alls ekki verið að gera lítið úr alvarleik sjúkdómsins eða þeim sem þjást af honum – þetta er einfaldlega málnotkun sem við sem erum komin yfir miðjan aldur ólumst upp við. Samt sem áður er vel skiljanlegt að fólki sem þekkir sjúkdóminn af eigin raun eða hefur komist í návígi við hann sárni þetta og finnist að sér vegið.

Það eru í sjálfu sér ýmis dæmi þess að sama orðið sé bæði nákvæmlega skilgreint íðorð í einhverri fræðigrein, iðngrein eða á öðru afmörkuðu sviði og einnig notað í almennu máli – oftast þá í skyldri merkingu en ekki jafn niðurnegldri. Við getum tekið einfalt dæmi af orðinu magi sem í Íðorðasafni lækna í Íðorðabankanum er skilgreint sem „Sá hluti meltingarvegar sem liggur milli vélinda og skeifugarnar“. En í daglegu tali er magi auðvitað notað í miklu víðari merkingu sem fellur ekki undir þessa skilgreiningu – talað um að vera með beran maga, slit á maganum, barn í maganum o.s.frv. Þetta truflar okkur yfirleitt ekki og veldur ekki misskilningi.

Út frá þessu má segja að það væri ekkert óhugsandi að nota þunglyndi áfram í hinni almennu merkingu sem það hefur haft, jafnframt því að nota það sem íðorð. En vegna þess hve geðsjúkdómum hefur fylgt mikil skömm og fordómar er eðlilegt að fólk sé viðkvæmt fyrir orðanotkun á þessu sviði. Það sem skiptir meginmáli hér, eins og í allri málnotkun, er tillitssemi, umburðarlyndi og virðing fyrir öðru fólki. Við sem höfum vanist því að nota orðið þunglyndi í tiltölulega almennri merkingu þurfum að átta okkur á því að sú málnotkun getur stuðað fólk og ættum því að forðast hana – og fólk sem sárnar þessi málnotkun þarf að hafa í huga að talsverður hluti þjóðarinnar er alinn upp við að nota orðið á þennan hátt og meinar ekkert illt með því.

Þegar ég stofnaði Facebook-hópinn Málspjall fyrir hálfum fimmta mánuði eftir að hafa gefist upp á neikvæðri umræðu í Málvöndunarþættinum var ég með tvö markmið í huga. Annars vegar að skapa vettvang fyrir jákvæða, uppbyggilega, fræðandi og skemmtilega umræðu, fyrirspurnir og svör; og hins vegar að koma á framfæri fjölbreyttum fróðleiksmolum um íslenskt mál, málnotkun og málumhverfi sem fólk gæti haft gagn og gaman af, á máli sem fólk gæti skilið án mikillar málfræðimenntunar eða -þekkingar - fróðleik sem gæti hugsanlega aukið víðsýni fólks og dregið úr fordómum gagnvart öðrum tilbrigðum en þeim sem fólk er alið upp við eða hefur verið kennt að séu „rétt“.

Mér finnst hvort tveggja hafa tekist. Í hópnum eru flesta daga líflegar umræður og svör fást við flestum fyrirspurnum. Samtals eru komin hátt í þúsund innlegg í hópinn frá byrjun, og yfir 16 þúsund athugasemdir, en félagar í hópnum eru nú rúmlega 2700. Ég hef reynt að birta þar pistil á hverjum degi, stundum fleiri en einn á dag. Þessir pistlar eru nú orðnir hátt á annað hundrað og hafa flestir verið á bilinu 300-600 orð – sumir lengri en örfáir styttri. Auk þess hef ég sett inn fjölmargar styttri færslur og hlekki á efni á netinu, nýtt og gamalt. Það má vissulega halda því fram að pistlarnir séu of langir fyrir þennan vettvang, en þá má einnig lesa á heimasíðunni minni.

Ég geri þetta af því að ég hef gaman af því. En líka vegna þess að ég er sannfærður um að það er mikilvægt að íslensk málfarsumræða breytist og ég vil leggja mitt af mörkum til þess – sýna að það er hægt að ræða um íslenskt mál og tilbrigði þess á jákvæðan hátt, án þess að fordæma tiltekin tilbrigði eða fólkið sem notar þau. Og það er ekki bara hægt – það er beinlínis lífsnauðsynlegt fyrir íslenskuna að fólkið sem notar hana finni sig í henni, finnist það eiga hlutdeild í henni og hafa eitthvað um hana að segja. Það er forsenda fyrir því að fólki þyki vænt um málið og vilji halda í það og leggja sig fram um að nota það á öllum sviðum. En þá verðum við öll að átta okkur á því að íslenska er alls konar – og það er styrkur hennar.

Frá því að kórónuveiran fór að geisa hér snemma á árinu hefur fjöldi fólks flutt starfsstöð sína meira og minna inn á heimilið og tengst venjulegum vinnustað gegnum netið. Það hefur iðulega verið sagt að fólk vinni að heiman. Þetta er væntanlega komið til fyrir áhrif frá ensku, work from home, en það er svo sem ekki næg ástæða til að amast við því. Hins vegar er því oft haldið fram að vinna að heiman sé rangt hugsað vegna þess að að heiman merki 'ekki heima' og því hljóti ég vinn að heiman að merkja 'ég vinn ekki heima'.

En það er ekki endilega rétt. Þótt ég er að heiman merki vissulega  'ég er ekki heima' gegnir öðru máli um ég fer að heiman sem merkir 'ég er heima en fer þaðan'. Eins er hægt að tala um horfa að heiman þar sem maður er heima og horfir þaðan, o.fl. Sambandið að heiman getur því annaðhvort merkt kyrrstöðu og þá er maður ekki heima (ég er að heiman), eða stefnu / hreyfingu og þá er maður heima en stefnir þaðan í einhverjum skilningi (ég fer að heiman, ég horfi að heiman).

En hvernig á að skilja að heiman í ég vinn að heiman – er það kyrrstaða eða einhvers konar hreyfing? Hér er grundvallaratriði að fólk gerir mun á því að vinna heima og vinna að heiman – það fyrrnefnda á við þegar heimilið er hinn venjulegi vinnustaður, en það síðarnefnda þegar venjulegur vinnustaður er annars staðar en fólk er heima tímabundið vegna aðstæðna. Í ljósi þess að maður tengist vinnustað utan heimils rafrænt finnst mér hægt að líta svo á að að heiman sé stefna en ekki kyrrstaða í þessu tilviki og þess vegna sé ekkert óeðlilegt við að segja ég vinn að heiman.

Með nafnorðunum minnihluti og meirihluti er hægt að nota lýsingarorðið stór, en einnig mikill. Þegar þessi orð standa með meirihluti skiptir ekki öllu hvort þeirra er notað – stór meirihluti og mikill meirihluti merkir u.þ.b. það sama, t.d. sex af sjö. En ef þau standa með minnihluti er málið mun flóknara – mikill minnihluti merkir að það er mikill munur á stærð minnihluta og meirihluta, en stór minnihluti merkir (í mínu máli a.m.k.) að minnihlutinn er verulegur hluti af heildinni, þótt hann sé vissulega minnihluti. Það mætti t.d. segja að einn af sjö væri mikill minnihluti, en þrír af sjö væru stór minnihluti. Við getum e.t.v. litið svo á að mikill vísi bara til fyrri liðar samsetta orðsins, minni-, en stór vísi til seinni liðarins, hluti.

En málið vandast þegar maður áttar sig á því að orðin stór og mikill hafa sama andheiti, þ.e. lítill. Það veldur engum vandkvæðum þegar orðið stendur með meirihluti – meirihlutinn hlýtur alltaf að vera stærri en minnihlutinn, þannig að lítill meirihluti getur ekki þýtt annað en að stærðarmunur meirihluta og minnihluta er ekki mikill. En hvað merkir lítill minnihluti? Merkir það að um sé að ræða lítinn hluta af heildinni, t.d. einn af sjö – eða að lítill munur sé á stærð hlutanna, t.d. þrír af sjö? Vísar lítill til fyrri liðarins, minni-, eins og mikill, þ.e. til þess að þessi hluti sé litlu minni en hinn – eða vísar það til seinni liðarins, hluti, eins og stór, þ.e. til þess að um sé að ræða lítinn hluta af heildinni?

Stundum er amast við því að sambandið ekki ósjaldan sé látið merkja 'alloft' eins og það gerir oftastnær. Mörgum finnst það órökrétt, því að ó‑ sé neitunarforskeyti; ósjaldan merki því 'oft' og ekki ósjaldan hljóti þá að merkja 'sjaldan', því að neitanirnar, ekki og ó‑, vegi hvor aðra upp. En það er alls ekki alltaf svo að forskeytið ó‑ neiti merkingu stofnsins sem það tengist. Iðulega merkir það miklu fremur 'slæmur, vondur'; ósjór er 'vondur sjór', óvani 'vondur vani', óbragð 'vont bragð', o.s.frv. Ef stofninn er sjálfur neikvæðrar merkingar getur svo farið að u.þ.b. sama merking fáist, hvort sem ó‑ er notað eða ekki; læti og ólæti eru nokkuð svipuð, og sömuleiðis þefur og óþefur.

Það er því ljóst að forskeytið ó‑ hefur alls ekki alltaf beina neitunarmerkingu, þótt sennilega feli það yfirleitt eitthvað neikvætt í sér. Það er þó nokkuð greinilegt að ó‑ í ósjaldan er neitandi merkingar, og ósjaldan eitt sér er andstæðrar merkingar við sjaldan. Það má því halda því fram að það sé „órökrétt“ að láta ekki ósjaldan merkja það sama. En því fer fjarri að tungumálið sé alltaf „rökrétt“, og það er ekki hægt að líta fram hjá því að það er gömul og mjög rík málvenja fyrir því að ekki ósjaldan merki 'alloft'. Í stað þess að neitanirnar vegi hvor aðra upp má segja að þær leggist saman.

Það er alþekkt að merking samsettra orða er sjaldnast bara summa af merkingu samsetningarliðanna – við þurfum að læra merkingu samsetningarinnar sérstaklega og í orðum sem virðast hliðstæð að gerð geta tengsl liðanna verið með ýmsu móti. Orðið hús birtist t.d. í fjölmörgum ólíkum samsetningum. Þannig vísar timburhús til efnis hússins, einingahús fremur til byggingaraðferðar, íbúðarhús til nýtingar, fjölbýlishús til skipulags, eldhús og þvottahús eru ekki einu sinni hús, heldur herbergi – að ekki sé talað um gleraugnahús og nálahús. Þetta lærum við smátt og smátt, á máltökuskeiði eða síðar, og það vefst ekkert fyrir okkur.

Meginreglan er hins vegar sú að merking setningarliða og heilla setninga sé leidd af merkingu einstakra orða. Það er í raun frumforsenda tungumálsins, veldur því að hægt er að læra það – það er auðvelt að ímynda sér hversu óyfirstíganlegt viðfangsefni það væri ef við þyrftum að læra merkingu allra setninga málsins sérstaklega. En þótt þetta sé meginreglan eru samt ótal dæmi um að bæði setningarliðir og heilu setningarnar hafi merkingu sem þarf að læra sérstaklega en er ekki að öllu leyti fyrirsegjanleg út frá merkingu einstakra orða. Þetta eru einkum hvers kyns orðtök og málshættir, en einnig ýmis föst orðasambönd af öðru tagi. Eitt slíkt samband er ekki ósjaldan.

Elsta dæmi um ekki ósjaldan í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans er frá því um 1800, og á tímarit.is má finna hátt í 2500 dæmi um sambandið ekki/eigi ósjaldan, allt frá miðri 19. öld til dagsins í dag. Ekki er alltaf auðvelt að átta sig á merkingu dæmanna, en þó leikur enginn vafi á því að í langflestum þeirra merkir sambandið 'alloft' en ekki 'sjaldan'. Þetta er því grunnmerking sambandsins sem fráleitt væri að hafna. Auðvitað má segja að hægt sé að misskilja það – en sama gildir þá um ótal orðtök og málshætti sem ekki á að túlka bókstaflega. Samhengið sker venjulega úr um merkinguna.

Ég hef margoft séð fólk gera athugasemdir við setningar eins og ferðamenn eru fimm sinnum færri en í fyrra eða tekjurnar eru fjórum sinnum minni en á síðasta ári. Athugasemdirnar lúta oftast að því að tölur hækki við margföldun en lækki ekki og þess vegna sé ekki „rökrétt“ að tala um fimm sinnum færri eða fjórum sinnum minni. En þetta er misskilningur. Tala hækkar því aðeins við margföldun að hún sé margfölduð með hærri tölu en 1. Tala sem er margfölduð með lægri tölu en 1 lækkar – 4 x 0,5 er 2.

Þegar við margföldum með tölu sem er hærri en 1 má segja að við séum að margfalda með almennu broti þar sem 1 er nefnarinn (fyrir neðan strik) en talan sem margfaldað er með er teljarinn (fyrir ofan strik). 5 x 2 má eins skrifa 5 x 2/1 – útkoman er sú sama, þ.e. 10. Þegar nefnarinn er 1 er hins vegar ástæðulaust, og ekki venja, að setja þetta upp sem brot. Ef við tölum um eitthvað sem er fleira, stærra eða hærra en annað erum við að margfalda með teljaranum (og deila með 1).

En þegar við tölum um eitthvað sem er færra, minna eða lægra en annað er teljari brotsins 1, en við margföldum með nefnaranum. Segjum að tekjurnar á síðasta ári hafi verið átta milljónir og séu fjórum sinnum minni í ár – þá er þetta 8 x ¼ = 2. Með því að skipta úr orði sem táknar aukningu (fleiri, stærri, hærri) í orð sem táknar minnkun (færri, minni, lægri) færum við okkur niður fyrir strikið og margföldum með nefnara í stað teljara. Það má líka orða það þannig að sinnum fleira/stærra/hærra sé margföldun, sinnum færra/minna/lægra sé deiling.

Þetta er sett svona upp fyrir fólk sem vill endilega að málið sé rökrétt, til að sýna fram á að þetta er einmitt fullkomlega rökrétt. En það skiptir í raun engu máli. Aðalatriðið er að þetta er alþekkt málvenja og hefur verið það a.m.k. síðan um miðja 19. öld. Ég er alinn upp við þetta og það hefur aldrei hvarflað að mér að merkingin sé eitthvað óljós. Og ég held svo sem að fólk sem hneykslast á þessari málnotkun og þykist ekki skilja við hvað er átt viti alveg hver merkingin er. Það er bara þessi krafa um „rökrétt“ mál sem flækist fyrir því – að ástæðulausu.

Í gær sá ég á vef Fréttablaðsins fyrirsögnina „Frelsissviptur, laminn og rændur“, og fyrir helgi sá ég í frétt í DV setninguna „Í gær nafnbirti Morgunblaðið þennan mann“. Þarna eru tvö dæmi um samsettar sagnir sem hafa verið nokkuð áberandi í málinu að undanförnu, ekki síst í umræðu um hvers kyns lögreglumál. Auk frelsissvipta og nafnbirta má nefna haldleggja, ökuleyfissvipta, myndbirta og örugglega fleiri. Samsettar sagnir af þessu tagi, með nafnorð sem fyrri lið, eru ekki ýkja margar í málinu þótt sumar eigi sér vissulega hefð. Finna má nokkurra áratuga gömul dæmi um flestar þessara sagna en notkun þeirra virðist hafa aukist mjög á allra síðustu árum og einhverjar bæst við.

Til skamms tíma hefði fremur verið sagt maðurinn svipti hana frelsi en maðurinn frelsissvipti hana, fremur lögreglan lagði hald á efnið en lögreglan haldlagði efnið, fremur blaðið birti mynd af honum en blaðið myndbirti hann, fremur blaðið birti nafn hennar en blaðið nafnbirti hana. Þarna er andlag sagnarinnar (beint andlag ef hún hefur tvö, eins og svipta) gert að fyrri lið samsettrar sagnar. Samsetta sögnin fær svo nýtt andlag sem getur haft mismunandi uppruna – í forsetningarlið eins og með haldleggja og myndbirta, sem eignarfallseinkunn eins og með nafnbirta, og e.t.v. kemur fleira til greina. Nýja andlagið fær þolfall, a.m.k. í þessum dæmum, óháð því hvaða fall það hafði í stöðu sinni með ósamsettri sögn.

Í öllum þessum tilvikum eru til samsett nafnorð með viðskeytinu -ing sem samsvara sögnunum – frelsissvipting, haldlagning, myndbirting, nafnbirting. Viðskeytið -ing gegnir því hlutverki að mynda verknaðarnafnorð af sögnum – svipting er 'það að svipta', lagning er 'það að leggja', birting er 'það að birta' o.s.frv. Þegar orð með -ing eru samsett kemur tvennt til. Annaðhvort er -ing-nafnorð myndað fyrst af sögninni og öðrum lið svo bætt framan á það (birta+ing > birting, nafn+birting > nafnbirting), eða samsetta sögnin er mynduð fyrst og síðan myndað verknaðarnafnorð af henni með því að skeyta við hana -ing (nafn+birta > nafnbirta, nafnbirta+ing > nafnbirting.

Ef marka má tímarit.is eru flest eða öll samsettu -ing-orðin eldri en samsettu sagnirnar – í mörgum tilvikum töluvert eldri. Það bendir til þess að fyrri möguleikinn hér á undan sé sá rétti. Það er í sjálfu sér viðbúið – samsett nafnorð af þessu tagi eru algeng í málinu og eiga sér langa hefð en samsettar sagnir sjaldgæfar. En það þýðir aftur að samsettu sagnirnar eru myndaðar af samsettu nafnorðunum en ekki öfugt. Þetta er í raun og veru mjög áhugaverð niðurstaða vegna þess að þarna er hefðbundnu orðmyndunarferli snúið við. Málnotendur vita að -ing-nafnorði samsvarar venjulega sögn og búa hana til út frá nafnorðinu með því að draga -ing frá (nafnbirting÷ing > nafnbirta) í stað þess að -ing-nafnorðið sé myndað af sögn eins og venja er.

Slík „öfug“ orðmyndun er svo sem ekki einsdæmi þótt hún sé sjaldgæf. Sögnin jólaskreyta er t.d. meira en hálfrar aldar gömul og sennilega mynduð af nafnorðinu jólaskraut þótt vissulega sé hugsanlegt að sögnin skreyta sé tekin og jóla- bætt framan við til að sýna um hvers konar skreytingu er að ræða. En fjölgun og aukin notkun sagna af þessu tagi gæti bent til þess að tilfinning málnotenda fyrir eðli og gerð íslenskra sagna sé eitthvað að breytast. Þessar sagnir trufla mig ekki sérstaklega, og hér má hafa í huga að oft er talað um að íslenska sé sagnamál fremur en nafnorða, og betra sé að nota færri orð en fleiri. Þessar sagnir bæði stytta setningar og fækka nafnorðum í þeim. Fólk getur svo haft misjafnar skoðanir á því hvort það sé næg réttlæting fyrir þessari nýbreytni.

Eitt þeirra atriða sem helst eru á reiki í beygingu íslenskra orða er eignarfall eintölu sterkbeygðra karlkynsorða. Þar er frá fornu fari um tvær endingar að ræða, ‑s, eins og í hests, akurs, og ‑ar, eins og í matar, staðar. Sum orð taka eingöngu aðra endinguna og hafa alltaf gert, önnur geta tekið hvora endinguna sem er, og enn önnur hafa alveg skipt um flokk, og taka nú alltaf aðra endingu en í fornmáli. En færsla orða milli flokka að þessu leyti er ekki ný bóla; þegar í fornmáli hafði fjöldi orða tvímyndir í eignarfalli, eins og veggs og veggjar, beðs og beðjar, garðs og garðar, vegs og vegar o.fl.

Í nútímamáli virðist vera nokkuð sterk tilhneiging til að setja ‑s í stað ‑ar í mörgum nafnorðum. Orðið vefur var venjulega vefjar í eignarfalli þótt vefs kæmi einnig fyrir, og sú mynd er yfirleitt notuð í nýju merkingunni sem orðið bætti við sig þegar það gekk í endurnýjun lífdaga fyrir aldarfjórðungi. Myndir eins og tugs í stað tugar eru mjög algengar, og einnig kemur fyrir staðs í stað staðar, mökks í stað makkar, þátts í stað þáttar, læks í stað lækjar, og fjölmörg fleiri. Í raun sýnist mér að hægt sé að finna dæmi um -s-eignarfall í stað -ar á stórum hluta þeirra sterku karlkynsorða þar sem stofninn endar á einu samhljóði, og margar þeirra mynda koma fyrir þegar á 19. öld eða fyrr.

Þetta er í sjálfu sér skiljanleg tilhneiging. Meirihluti sterkra karlkynsnafnorða endar frá fornu fari á ‑s í eignarfalli, og ekki skrítið að sá sægur dragi fleiri til sín. En annað gæti líka komið til; ‑s er nefnilega frá merkingarlegu sjónarmiði miklu betri eignarfallsending en -ar, því að hún getur ekki táknað neitt annað en eignarfall eintölu í karlkyni eða hvorugkyni. Aftur á móti er ‑ar margræð ending, getur einnig táknað nefnifall fleirtölu í karlkyni, eins og í hestar, strákar, pennar,  og nefnifall og þolfall fleirtölu í kvenkyni, eins og í skálar, vélar. Það má því hugsanlega halda því fram að með því að auka veg ‑s‑endingarinnar aukist skýrleiki málsins.

Reyndar haga sum karlmannsnöfn sér þveröfugt að þessu leyti, því að í þeim sækir -ar-endingin á. Haraldar og Höskuldar eru nú mun algengari myndir en eldri myndirnar Haralds og Höskulds, og í mörgum öðrum nöfnum sækir -ar-ending á – iðulega er t.d. sagt Ágústar og Þórhallar í stað Ágústs og Þórhalls áður, svo að dæmi séu tekin. Stofn þeirra nafna sem hafa tilhneigingu til að fá ‑ar‑endingu endar á samhljóðaklasa, þ.e. fleiri en einu samhljóði; og þegar eignarfalls‑s‑ið bætist við eru þar komin a.m.k. þrjú samhljóð saman. Slíkir samhljóðaklasar geta verið strembnir í framburði, og ein leið til að komast fram hjá þeim erfiðleikum er að losa sig við eitt samhljóðið með því að skipta um endingu; setja ‑ar í stað ‑s. Vegna þess að mannanöfn eru sjaldan notuð í fleirtölu er -ar-endingin tæpast tvíræð í þeim.

Vitaskuld má segja að eðlilegt og æskilegt sé að halda sig við hefð í beygingu orða, og ég skil vel að fólki bregði við þegar það heyrir eða sér aðra eignarfallsmynd en það er vant. Hins vegar fæ ég ekki séð að þessar breytingar séu ýkja alvarlegar. Fjöldi orða hefur hvort eð er skipt um beygingarflokk, og slíkir smámunur gera forna texta ekki illskiljanlega. Hér er ekki heldur um það að ræða að nein beyging hverfi úr málinu; bæði ‑s‑ og ‑ar‑endingarnar halda velli, þótt þær séu ekki á alveg sömu orðum og áður. Þessar breytingar minnka því ekki fjölbreytni málsins á neinn hátt, að því er ég best fæ séð. Ég sé því enga ástæðu til að berjast gegn þeim af miklum krafti.

Í gær sá ég á vef RÚV pistil með fyrirsögninni „Ekki hægt að „humma“ Þorparann“. Í pistlinum kom sögnin humma fyrir nokkrum sinnum og nafnorðinu humm brá einnig fyrir – alltaf innan gæsalappa sem bendir til þess að pistilskrifara hafi þótt ástæða til að afsaka notkun þessara orða. Það stafar væntanlega af því að þessi notkun sagnarinnar er nokkuð augljóslega komin beint úr ensku – þar merkir sögnin hum ‘raula, söngla (með lokaðan munn)’ samkvæmt Ensk-íslenskri orðabók. Þessi málnotkun er ekki einsdæmi – elsta dæmi sem ég hef fundið um sambandið humma lag er frá 1980 en annars eru dæmin um þetta frá allra síðustu árum.

Sögnin humma er vitaskuld til í íslensku, í merkingunni ‘ræskja sig’. Yfirleitt er hún samt ekki notuð um það þegar maður ræskir sig vegna einhvers hroða í hálsinum, heldur hefur ræskingin merkingu – gefur til kynna að maður vilji fá orðið, gera athugasemdir við orð annarra, eða eitthvað slíkt. Nafnorðið humm er líka í orðabókum og skýrt þannig að það tákni hik, vandræði eða óvissu. Sögnin er líka algeng í sambandinu humma fram af sér. Bæði sögnin og nafnorðið eru því viðurkennd í málinu, en það er ekki hefð fyrir þeim í þeirri merkingu sem þeim var gefin í pistlinum sem vísað er til í upphafi.

En þótt þessi notkun sagnarinnar sé nokkuð augljóslega komin úr ensku er það í sjálfu sér ekki næg ástæða til að amast við henni – nema hefð sé fyrir öðru orðalagi á íslensku um þessa athöfn. Spurningin er hvort svo sé. Er hægt að nota sögnina raula um þetta, eða fylgir texti með þegar maður raular? Eða er einhver önnur sögn í málinu sem venja er eða hægt er að nota í þessari merkingu? Eða er bara í fínu lagi að nota humma?

Íslenska hefur þrjú málfræðileg kyn. Það væri sannarlega mjög mikið inngrip í málkerfið og meira en lítið vafasamt að ætla sér að breyta þessu. En með upptöku persónufornafnsins hán er ekki verið að bæta við fjórða kyninu í íslensku, því að hán er hvorugkyns og hvorugkyn er til í málinu. Það er bara verið að koma með nýtt orð sem leysir orð sem fyrir er af hólmi að hluta til. Í staðinn fyrir að hafa eitt orð, það, til að tákna þriðju persónu eintölu, höfum við nú tvö, það og hán.

Þetta er meira að segja ekkert einsdæmi í málinu. Til skamms tíma, meðan þéringar tíðkuðust enn, höfðum við tvö fornöfn til að tákna aðra persónu – venjulega fornafnið þú, í fleirtölu þið, og svo þér bæði í eintölu og fleirtölu. Þessi fornöfn höfðu með sér verkaskiptingu, þannig að þú var notað við allar venjulegar aðstæður en þér við fólk sem maður þekkti ekki eða til að sýna virðingu. Svipað má segja um fyrstu persónuna – þar höfum við ég, í fleirtölu við, en fornafnið vér var notað í upphöfnu tali bæði fyrir eintöluna og fleirtöluna.

Ég hef heyrt því haldið fram að þótt ekki sé verið að bæta við kyni sé þarna verið að breyta málkerfinu með því að búa til nýja málfræðilega formdeild, nýja tegund af flokkun – í fólk, sem vísað er til með hán, og dýr og dauða hluti, sem vísað er til með það. En slík flokkun er þegar fyrir hendi í kerfinu, a.m.k. hjá þeim sem vilja binda orð eins og éta, löpp o.fl. við dýr en nota borða, fótur o.s.frv. um fólk.

Í skólum er yfirleitt kennt að orðflokkarnir skiptist í opna og lokaða flokka. Opnir eru þá þeir flokkar sem geta bætt við sig nýjum orðum – aðallega nafnorð, en einnig lýsingarorð, sagnir, og að einhverju marki atviksorð. Samtengingar, forsetningar og fornöfn eru aftur á móti taldir lokaðir orðflokkar því að í þá bætist ekki ný orð. Það er líka talað um þetta sem mun á inntaksorðum og kerfisorðum. En ef fornöfn eru lokaður orðflokkur, hvernig er þá hægt að bæta við nýju fornafni?

Það er augljóst af hverju nafnorð, lýsingarorð og sagnorð eru opnir flokkar – það hlýst af eðli þessara flokka. Það eru alltaf að koma ný fyrirbæri eða nýjar hugmyndir sem þurfa nöfn, það þarf að lýsa fyrirbærum á nýjan hátt, og það eru alltaf að koma til nýjar athafnir eða aðgerðir. Um fornöfn, forsetningar og samtengingar gegnir öðru máli. Orð af þessum flokkum hafa fyrst og fremst hlutverk innan málsins, eru kerfisorð – lýsa ákveðnum venslum milli orða og setninga. Slík vensl breytast ekki svo glatt og þess vegna er sjaldan þörf fyrir ný orð af þessum flokkum. En lokuðu orðflokkarnir eru reyndar ekki harðlokaðir.

Orðið allur er t.d. greint sem lýsingarorð í eldri málfræðibókum en nú er það alltaf greint sem óákveðið fornafn og samkvæmt því hefur þar bæst orð í lokaðan orðflokk. Það hafa líka bæst við forsetningar og samtengingar frá fornu máli til nútímamáls. Það má sem sé halda því fram að ástæðan fyrir því að þessir flokkar eru venjulega taldir lokaðir sé ekki sú að þeir geti ekki tekið við nýjum orðum, heldur fremur sú að við þurfum svo sjaldan ný orð af því tagi sem þessir flokkar hafa að geyma. En ef við þurfum á þeim að halda, þá er alveg hægt að bæta þeim við.

Þannig er í þessu tilviki. Ég get alveg tekið undir það að handstýring tungumálsins er almennt séð óæskileg. En það er ekki síður óæskilegt að hópur fólks upplifi sig utangarðs í móðurmáli sínu. Vissulega er ekkert auðvelt að breyta málnotkun sinni þegar um er að ræða fyrirbæri sem eru jafn inngróin í málkerfi manns og persónufornöfn. Ég þarf alltaf að hugsa mig um þegar ég nota hán – en það þarf ég líka að gera þegar ég nota orðin ær og kýr. Þetta tekur tíma – en það þýðir ekki að það sé ógerlegt.