Month: október 2021

Í boðhætti er annarrar persónu fornafnið þú venjulega hengt á sagnstofninn og tekur þá ýmsum breytingum. Í stað ú kemur u, og í stað þ kemur ð, d eða t eftir lokasamhljóði (eða samhljóðasambandi) stofnsins – kalla-ðu, seg-ðu, far-ðu; kom-du, tel-du, kenn-du; gleyp-tu, rek-tu, vit-tu. En slík viðskeyting er ekki bundin við boðhátt, heldur getur líka gerst í öðrum setningagerðum þar sem annarrar persónu fornafnið fer á eftir sögninni, bæði í spurningum eins og fórstu þangað?, sagðirðu eitthvað?, og setningum sem hefjast á öðrum lið en frumlagi, eins og áðan varstu leiðinlegur, þangað skaltu fara, núna gerðirðu mér grikk.

Í boðhættinum bætist viðskeytta fornafnið við beran stofn sagnarinnar en í hinum tilvikunum bætist það aftan við beygingarendingar tíðar, háttar, persónu og tölu. Þessar myndir eru yfirleitt ekki nefndar í kennslubókum og handbókum, en þær eru hafðar með í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Þar eru þær nefndar spurnarmyndir sem er ekki að öllu leyti heppilegt vegna þess að þær eru ekki bara notaðar í spurningum eins og áður segir, heldur líka í öðrum setningagerðum sem hefjast ekki á frumlaginu.

Í talmáli er viðskeyting fornafns ekki bundin við aðra persónu eintölu. Fleirtölumyndinni þið er líka skeytt við sögnina – fariði(ð) burt!, fóruði(ð) heim?. Sama má segja um þriðju persónu fornöfn, bæði í eintölu og fleirtölu – fórann burt?, varún heima?, erða(ð) satt?, gátuðau þetta?. Sama máli gegnir ef aukafallsfrumlag fer á eftir sögninni – vantarðig eitthvað?, varðér kalt?, finnstðeim gaman?. En slík viðskeyting er ekki bundin við fornöfn í frumlagshlutverki, heldur er almenn framburðarregla þegar kerfisorð (fornöfn, forsetningar, atviksorð) sem byrja á þ- eða h- standa í áherslulausri stöðu.

Þess vegna er yfirleitt ekki litið svo á að viðskeyttar myndir eins og fórann, varún o.s.frv. séu sérstakar orðmyndir, beygingarmyndir sagna, heldur tvö orð sem renna saman í framburði og því er viðskeyting annarra fornafna en þú yfirleitt ekki sýnd í ritmáli. Eina undantekningin er fornafn annarrar persónu fleirtölu, þið, þar sem viðskeyttu myndirnar koma stundum fyrir í riti. Vegna þess að sagnir enda á -ð í annarri persónu fleirtölu fellur ð framan af fornafninu, og þar sem ð fellur oft brott í enda orðs í áhersluleysi stendur yfirleitt ekkert eftir af fornafninu nema i – fariði, komiði, segiði, og slíkar myndir sjást stöku sinnum í ritmáli. Einnig er til að skrifað sé fariðið, komiðið, segiðið, en það er sjaldgæfara.

Það er eðlilegt að líta á spurnarmyndir í annarri persónu eintölu sem sérstakar orðmyndir vegna þess að fornafnið tekur þar miklum breytingum – u kemur í stað ú, og upphafshljóðið lagar sig að lokasamhljóði stofnsins. Það er líka hægt að færa setningafræðileg rök fyrir því að X-u-myndirnar séu sérstakar orðmyndir en ekki framburðarmyndir af X+þú, en það er of flókið til að fara út í hér. Mér finnst hins vegar ástæðulaust að sýna viðskeytingu þið og annarra fornafna en þú í riti vegna þess að sú viðskeyting lýtur almennum framburðarreglum málsins.

En þá er rétt að leggja áherslu á að stafsetning er vitanlega frjáls nema í skólum og stofnunum á vegum opinberra aðila, þannig að fólk sem vill skrifa fariði eða fariðið gerir það bara.

Íslensk málstefna 2021-2030 hefur nú verið birt á vef Íslenskrar málnefndar. Ég fékk drög að stefnunni til umsagnar í vor og lýsti ánægju með þau að flestu leyti og sagði: „Drögin eru mjög í þeim anda sem ég hef talað fyrir undanfarin ár og ég held að ég geti skrifað undir nánast hverja einustu efnisgrein í þeim.“ En hélt svo áfram:

„Þó er einn galli á drögunum sem mér finnst bráðnauðsynlegt að bæta úr – grundvallaratriði sem er skautað algerlega fram hjá og „glimrer ved sit fravær“. Það er málstaðallinn. Það orð (eða orðið staðall) kemur alls ekki fyrir í drögunum, og aðeins á einum stað er vikið að réttu máli og röngu. Í ljósi þess að íslensk málfarsumræða hefur í marga áratugi snúist að verulegu leyti um þessi hugtök, og gerir jafnvel enn, er óhjákvæmilegt að um þau sé fjallað ítarlega í íslenskri málstefnu. Annars heldur hin ófrjóa umræða áfram óbreytt, málinu til skaða. [. . .]

Ég er ekki andvígur því að einhver málstaðall sé til. Þvert á móti – það er mikilvægt að hægt sé að vísa til einhvers viðmiðs um vandað, formlegt mál. En það viðmið verður að vera raunhæft og má ekki ganga í berhögg við málkennd umtalsverðs hluta málnotenda. Það má heldur ekki vera einstrengingslegt, heldur verður að rúma mismunandi málvenjur. Oftast eru engin skynsamleg rök fyrir því að taka eina málvenju fram yfir aðra. Málið bíður engan skaða af tilbrigðum í framburði, beygingarmyndum, fallstjórn, merkingu orða o.s.frv.

Ég hef oft rætt þann vanda sem við stöndum frammi fyrir með íslenskan málstaðal – að okkur skortir vettvang til að ræða hann og breytingar á honum, og aðferðir til að gera breytingar á honum. Ég veit ekki hvar á að taka á þessu ef ekki í íslenskri málstefnu. Vitanlega verða einstök atriði málstaðalsins ekki hluti af málstefnunni, en hún verður að leggja einhverjar meginlínur um hann og tryggja að hann verði lagaður að þörfum samtímans. Það er forsenda fyrir því að þessi annars ágæta málstefna nýtist eins vel og hún á skilið og nauðsynlegt er.“

Þetta sagði ég í athugasemdum í vor. Í endanlegri gerð málstefnunnar er málstaðallinn vissulega nefndur, og tekið undir það að hann hljóti að taka breytingum, en við það situr. Ekkert er sagt um hvernig staðallinn eigi að breytast, hvernig eigi að standa að breytingum á honum, og hvernig hann eigi að vera. Ég er hræddur um að það leiði til þess að við hjökkum í sama farinu og mér finnst mjög slæmt að Íslensk málnefnd skuli ekki hafa haft vilja eða kjark til að taka ákveðnar á þessum málum. Nú sitjum við uppi með þessa stefnu – eða stefnuleysi – næsta áratug.

Annað sem ég sakna í málstefnunni er ítarleg umfjöllun um stöðu ensku í íslensku málsamfélagi. Við þurfum að viðurkenna að enskan er komin til að vera í samfélaginu og það er óhjákvæmilegt að hún verði hér fyrirferðarmikil í framtíðinni, samhliða íslensku, en það þarf að marka henni bás. Við hvaða aðstæður er eðlilegt eða óhjákvæmilegt að nota ensku? Hvernig tryggjum við hagsmuni fólks sem ekki kann íslensku? Hvernig tryggjum við hagsmuni fólks sem ekki kann ensku? Hvernig geta íslenska og enska átt friðsamlegt og gott sambýli í málsamfélaginu?

Þriðja atriðið sem vantar í málstefnuna er umræða um kynhlutlaust mál – það er ekki nefnt einu orði sem er furðulegt og raunar alveg fráleitt í ljósi þeirrar umræðu sem hefur verið um það upp á síðkastið og mun örugglega halda áfram. Skoðanir um kynhlutlaust mál eru vissulega mjög skiptar, og erfitt að ná þar nokkurri sátt, en það réttlætir ekki að málið sé ekki nefnt. Vandinn hverfur ekki þótt honum sé sópað undir teppið. Ný skýrsla sem Íslensk málnefnd hefur látið gera um kynhlutlaust mál (og ég hef ýmsar athugasemdir við) er engin afsökun fyrir því að sleppa því algerlega úr málstefnunni.

Niðurstaða mín er sú að Íslensk málstefna 2021-2030 sé frjálslynd og víðsýn og að flestu leyti mjög góð – svo langt sem hún nær. Hún nær bara alltof skammt og hætt er við að áhrif hennar verði minni en skyldi vegna þess að hún fer sums staðar eins og köttur kringum heitan graut, tekur ekki á viðkvæmum málum og ágreiningsefnum og sópar ýmsum vanda undir teppið. Það er mjög dapurlegt.

Ég var að lesa skýrslu Íslenskrar málnefndar um kynhlutlaust mál og varð óneitanlega fyrir nokkrum vonbrigðum. Þar segir í upphafi:

„Í íslenskri málstefnu 2021–2030 sem nú er í vinnslu er áhersla lögð á að gera öllum sem tala íslensku jafn hátt undir höfði og gæta þess að málnotkun sé ekki útilokandi og að nota orð og orðfæri um mismunandi þjóðfélagshópa sem fólk í þeim hópum kýs sjálft en það getur þýtt að leggja þurfi af viðtekið orðfæri sem ekki er lengur viðeigandi, eða er meiðandi. Tungumálið er þáttur í sjálfsmynd einstaklinga og skiptir því miklu máli fyrir hvern og einn að vera ekki skilgreindur sem hluti af einhverju sem hann vill ekki vera. Ákveðnir hópar, einkum kynsegin fólk og femínistar, hafa barist fyrir auknu jafnrétti í málnotkun og aukinni notkun kynhlutlausra orða. Mikilvægt er að hafa í huga að kyn persónufornafna getur haft áhrif á sjálfsmyndina og það getur verið særandi að vera skilgreindur eftir kyni sem viðkomandi telur sig ekki tilheyra. Barátta þessara hópa fyrir kynhlutlausri málnotkun fellur því að markmiði málstefnunnar um að tungumálið sé ekki útilokandi.“

Undir þetta má taka heils hugar, en því miður er þessu sjónarmiði ekki fylgt eftir í skýrslunni. Þar er slegið úr og í og ekki hvatt til þess að stefna að kynhlutlausu máli. Vissulega er rétt að það er fjarri því að vera einfalt og því fylgja ýmis vandkvæði. En það er ekki næg ástæða til að gefast upp fyrir vandamálinu. Ég hef ævinlega tekið málstað íslenskunnar og hvatt til þess að hún sé notuð alls staðar þar sem þess er kostur. En þótt íslenskan sé mikilvæg eru málnotendurnir mikilvægari. Réttur tungumálsins er mikill en réttur málnotendanna er meiri. Þess vegna hefði ég vonað að í skýrslu málnefndarinnar yrði tekin eindregnari afstaða með rétti málnotenda.

En reyndar held ég að málnotendur séu komnir langt á undan málfarsyfirvöldum að þessu leyti. Mér fannst t.d. áberandi í kosningastefnuskrám flokka og í kosningaauglýsingum hversu mikið var um að notað væri hvorugkyn í stað karlkyns, og ég held að fyrir mörgu ungu fólki sé það bara sjálfsagt mál. Vitanlega verður alls konar ósamræmi og óreiða, og hugsanlega einhver misskilningur, á meðan breytingin gengur yfir – en það er fráleitt að láta eins og það sé einsdæmi. Þannig er það með allar breytingar og öll tilbrigði í málinu. Það er líka sagt: „Ef kynhlutlaust mál yrði regla án undantekninga skapast augljóslega hætta á að málfar fyrri kynslóða og einnig þorra núlifandi manna verði torskildara í framtíðinni.“ Sama má segja um allar málbreytingar. Við misskiljum ýmislegt í gömlum textum vegna þess að við áttum okkur ekki á því hvernig málið hefur breyst. En það er enginn heimsendir.