Day: 30. júlí, 2023

Fyrr í dag var hér spurt: „Hvaðan kemur orðalagið að ná á <einhverjum> í merkingunni að ná í viðkomandi (t.d. í síma)? Hver er hugsunin? Er blæbrigðamunur m.v. það síðarnefnda eða er merkingin nákvæmlega sú sama?“ Í svörum hefur komið fram að sumum finnst eðlilegra að nota þolfall, ná á einhvern, nefnt hefur verið að þetta gæti verið landshlutabundið, og svolítið mismunandi skoðanir um merkingarmun hafa komið fram. Mér fannst því ómaksins vert að skoða þetta nánar og komst að því að þetta orðalag virðist ekki vera gamalt í málinu. Í elsta dæminu sem ég finn um það, í Morgunblaðinu 1955, er notað þolfall: „Heyrðum við síðan ekki frá honum í hart nær 30 tíma, þrátt fyrir tilraunir okkar um að ná á hann.“

Tvö næstu dæmin eru úr Nýjum vikutíðindum, það fyrra frá 1967: „Loksins sagði hann: „Ég vil líka gjarnan ná á hana, og ég veit engu meira en þið, hvar hún er niður komin.““ Hitt dæmið er frá 1971: „Við getum aðeins lofað forsjónina fyrir að við skyldum ná á honum áður en hann kom henni í framkvæmd.“ Í Degi 1987 segir: „Það getur reynst erfitt að ná á honum og Dagur hefur fundið fyrir því eins og aðrir.“ En annars fer þetta orðalag ekki að sjást fyrr en eftir aldamót. Í Víkurfréttum 2001 segir: „Helga Hrönn Þórhallsdóttir, húðsjúkdómalæknir hefur verið með stofu þar síðustu ár en hægt er að ná á hana á fimmtudögum.“ Fjölda dæma má svo finna um þetta samband frá síðustu tveimur áratugum, á tímarit.is og í Risamálheildinni.

Eins og dæmin hér að framan sýna er ýmist notað þolfall eða þágufall með ná á. Þolfallið er þó miklu algengara og í raun alveg yfirgnæfandi nema í elstu dæmunum. Hugsanlega er þó einhver fótur fyrir því að landshlutamunur sé á fallnotkun í þessu sambandi – a.m.k. eru flest nýleg dæmi um þágufallið úr blaðinu Norðurslóð sem er gefið út á Dalvík. Það er ljóst að merkingin getur verið bæði 'ná sambandi við' (í síma eða tölvupósti) og 'hitta' (í raunheimum). Merkingarmunurinn á ná á og ná í er óljós og ekki mikill, en mér finnst þó ná á oft vísa til þess að það sé erfitt eða tilviljun að komast í tæri við fólk, og jafnvel að það hafi reynt að koma sér undan því að láta ná sambandi við sig. En þetta er alls ekki algilt.

Ég get hins vegar ekki svarað því hvernig þetta er tilkomið. Ef eingöngu væri notað þágufall mætti ímynda sér að þetta væri stytting úr ná tökum á eða eitthvað slíkt, en það gæti ekki skýrt þolfallið. Hugsanlega skiptir líka máli að ná í er miklu margræðara samband – það merkir ekki bara 'ná sambandi við', heldur líka 'sækja'. Þannig getur ég náði í Hönnu í gær bæði merkt 'ég náði sambandi við Hönnu' og 'ég sótti Hönnu'. Þetta getur líka merkt 'koma höndum yfir, hreppa' – ég náði í síðasta jakkann á útsölunni. Aftur á móti getur ná á varla merkt annað en 'ná sambandi við', annaðhvort rafrænt eða í raunheimum, og er í þeim skilningi „skýrara“ en ná í. Þetta er samt bara tilgáta, en hitt er ljóst að ná á er fremur nýtilkomið og færist í vöxt.

Hér hafa undanfarið verið miklar umræður um enskunotkun í íslenskri ferðaþjónustu. Í því sambandi er rétt að rifja upp að á undanförnum árum hafa komið út þrjár merkar skýrslur um tungumál í ferðaþjónustunni, unnar í samvinnu Háskólans á Hólum og Árnastofnunar – höfundar eru Anna Vilborg Einarsdóttir, Ágústa Þorbergsdóttir og Sigríður Sigurðardóttir. Skýrslurnar heita Ráðandi tungumál í íslenskri ferðaþjónustu, Staða málstefnu í stoðkerfi ferðaþjónustunnar. Skiptir hún máli? og Nöfn fyrirtækja í íslenskri ferðaþjónustu.

Óhætt er að segja að skýrslurnar dragi upp dökka mynd af stöðu íslensku innan ferðaþjónustunnar og viðhorfum til íslensku innan greinarinnar. Hér fylgja nokkrar tilvitnanir í skýrslurnar:

• „Niðurstöður gefa vísbendingar um að ferðaþjónustuaðilar telji að enska verði að vera ráðandi tungumál í ferðaþjónustu, sérstaklega í markaðssetningu og færri en fleiri sjá ástæðu til þess að nota íslensku meðfram ensku. Ferðaþjónustuaðilum virðist ekki auðvelt að halda íslenskri tungu á lofti eða nota hana í sinni þjónustu en brýnt er að þeir átti sig á vandanum og velti fyrir sér hvernig best er að taka á málinu.“ (Ráðandi tungumál, bls. 2)
• „Margir (36%) sögðu að starfsfólk hefði áhuga á að læra íslensku og sæktu slík námskeið ef þau væru í boðið. Starfsfólk sem veldi það gerði það yfirleitt á eigin kostnað. Svörin sýna að meirihluti starfsfólks hefur áhuga á að læra íslensku. Þeir sem sögðu starfsfólk ekki hafa áhuga á því sögðu skýringuna oftast þá að fólk stoppaði svo stutt við.“ (Ráðandi tungumál, bls. 19)
• „Þannig svöruðu 42% þátttakenda því til að íslenskunám væri ekki í boði í nágrenninu eða að ekkert framboð væri á hagnýtu íslenskunámi sem kæmi að notum í vinnunni. Eða að spurningin ætti ekki við þar sem enginn erlendur starfsmaður væri hjá fyrirtækinu. 49% svarenda sögðu að starfsfólkið hefði ekki áhuga á íslenskunámi, að námið væri á óheppilegum tíma, eða að þau tilgreindu eitthvað annað, s.s. að engir erlendir starfsmenn væru í fyrirtækinu o.fl. Fæstir eða 9% svarenda sögðu starfsfólkið stoppa of stutt við á vinnustaðnum til að það tæki því fyrir það að læra íslensku, námið væri of dýrt fyrir starfsfólkið eða að vinnustaðurinn hefði ekki áhuga á að styrkja íslenskunám starfsfólksins. Þá kom fram að vetrarnámskeið gögnuðust sumarstarfsfólki lítið.“ (Ráðandi tungumál, bls. 28)
• „Við höfum ekki staðið okkur vel í að auðvelda fólki að læra málið. Þrýstingur á að læra það er lítill og sjálf grípum við allt of fljótt til enskunnar. Þetta kemur vel fram í viðtölunum. Enginn sagðist hafa hvatt erlent starfsfólk til að læra íslensku. Þeir sem vilja læra íslensku hafa sjálfir haft frumkvæðið að því og flestir greiddu fyrir það sjálfir.“ (Ráðandi tungumál, bls. 47-48)
• „Niðurstöður rannsóknarinnar gefa vísbendingu um að andvaraleysi gagnvart stöðu íslensku sé ríkjandi hvort sem það er hjá opinberum aðilum eða stoðkerfi ferðaþjónustunnar.“ (Staða íslensku, bls. 23)
• „Við má bæta að kominn er tími til spyrja erlenda ferðamenn um áhuga þeirra á að sjá og heyra íslensku á ferð um landið til þess að fá þær niðurstöður á hreint og vinna út frá þeim. Í viðræðum okkar við aðila, bæði innan og utan ferðaþjónustunnar, hafa komið fram meiningar um að hagstæðast væri að leyfa enskunni að taka við af íslenskunni.“ (Staða íslensku, bls. 24)
• „Niðurstaðan er sú að þrátt fyrir að stjórnvöld hafi lagt fram þá kröfu til sveitarfélaganna að þau móti sína eigin málstefnu hafa þau yfirleitt ekki gert það og skipuleggjendur ferðaþjónustu og umsjónaraðilar hennar hafa ekki brugðist við ruðningsáhrifum ensku á íslensku í auglýsingum. Dæmi um þetta er stefnurammi Samtaka ferðaþjónustunnar til ársins 2030 undir fororðunum: Leiðandi í sjálfbærri þróun, þar sem ekkert er fjallað um tungumál […] Er ekki kominn tími til að spyrja um sjálfbærniáform ferðamálayfirvalda gagnvart íslenskri tungu?“ (Staða íslensku, bls. 24)
• „Verði íslenska ekki gjaldgeng í ferðaþjónustu á Íslandi og enska verður tekin fram yfir hana mun hljómur og ásýnd landsins breytast. Þar með glatast mikilvæg sérstaða og um leið verðmæti.“ (Nöfn fyrirtækja, bls. 31)

Vitanlega berum við öll ábyrgð á íslenskunni og eins og hér hefur oft verið lögð áhersla á er mikilvægt að Íslendingar breyti framkomu sinni og viðhorfum gagnvart erlendu starfsfólki – sýni því þolinmæði og ýti undir íslenskunotkun þess. En ábyrgð ferðamálayfirvalda og þeirra sem reka fyrirtæki í ferðaþjónustu er sérstaklega mikil og því miður verður ekki séð að þeim sé þessi ábyrgð nógu ljós.