Day: 6. nóvember, 2023

Fyrir rúmum tveimur árum var orðasambandið slá met hér nokkuð til umræðu. Það er væntanlega komið úr dönsku, slå en rekord, og virðist vera u.þ.b. hundrað ára gamalt í íslensku. Þrátt fyrir það er varla hægt að segja að það hafi komist inn í orðabækur – það er hvorki undir sögninni slá í Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók. Í fyrrnefndu bókinni  má hins vegar finna dæmið „slá met þ.e. ná betri árangri“ undir met, og í þeirri síðarnefndu er sambandið slá metið skýringarlaust undir met. En þótt merking sambandsins, 'gera betur en áður hefur verið gert', sé skýr, er það notað á tvo mismunandi vegu. Orðið met vísar nefnilega ýmist til þess árangurs sem verið er að lýsa eða til þess árangurs sem áður hafði bestur náðst.

Elsta dæmi sem ég finn um sambandið er í Morgunblaðinu 1922: „þar hleypur Guðjón Júlíusson, sem slær met hvar sem hann hleypur og meira að segja Jóns Kaldals.“ Í Vísi 1930 segir: „En auk betra veðurfars, betri brauta, betri tækja og betri kenslu, hafa enskir íþróttamenn svo miklu fleiri  tækifæri til að ,,slá“ met en íslenskir íþróttamenn.“ Í Alþýðublaðinu 1930 segir: „Að vísu er nú búið að „slá“ met Marinós, og var það gert af Þorsteini Einarssyni.“ Eins og þarna sést var „slá“ stundum haft innan gæsalappa fyrstu árin sem bendir til þess að þessi málnotkun hafi ekki verið alveg viðurkennd. En af dæmunum má ráða að sambandið var þegar í upphafi notað á tvo mismunandi vegu. Þetta kemur greinilega fram þegar lýsingarorð fylgir.

Í Morgunblaðinu 2016 segir: „Þess má geta að umferð um Hvalfjarðargöng sló nýtt met á árinu 2015 en fyrra metið var frá árinu 2007“. Metið sem var slegið er þarna augljóslega nýja metið, ekki metið frá 2007. En í DV 1991 segir: „Bandaríska sveitin hljóp á 37,67 sek. og sló gamla metið sem var 37,79 sek.“ Þarna er metið sem sagt er að hafi verið slegið ekki nýja metið heldur það gamla. Það er vel hægt að víxla því til hvors metsins er vísað með slá met í þessum setningum – vísa til þess gamla með Þess má geta að umferð um Hvalfjarðargöng var meiri en nokkru sinni áður á árinu 2015 og sló gamla metið frá árinu 2007 en vísa til þess nýja með Bandaríska sveitin sló nýtt met og hljóp á 37,67 sek. en gamla metið var 37,79 sek.

Þannig virðist þetta hafa verið alla tíð frá því að farið var að nota þetta samband í íslensku – það hefur alltaf getað vísað ýmist til metsins sem verið var að setja eða eldra mets, og þannig er það enn. Í Fréttablaðinu 2012 segir: „Árið 2011 var slegið met í áheitasöfnun þegar söfnuðust 43.654.858 kr.“ og í Fréttablaðinu 2021 segir: „Hana vantaði bara nokkra daga til að slá met Helmut Kohl.“ Ég held reyndar að sama gildi um slå en rekord í dönsku hvort sem „tvískinnungur“ sambandsins í íslensku er ættaður þaðan eða ekki. Hvort tveggja er algengt en líklega er vísun til eldra mets þó algengari, ekki síst vegna tíðni sambandanna slá öll met og slá öll fyrri met sem bæði eru gömul í málinu – þar er augljóst að vísað er til eldri meta.

Þótt vísun orðsins met í slá met sé óumdeilanlega mismunandi kemur í sama stað niður hvor merkingin er lögð í sambandið. Þegar þetta var til umræðu hér fyrir tveimur árum spurði ég hvort fólk gæti notað sambandið á báða vegu. Þau sem svöruðu sögðust geta það og ég held að þannig sé það líka með sjálfan mig. Hins vegar held ég að það sé útlokað að nota slá met í vísun til tveggja mismunandi meta í sömu setningu – það er ekki hægt að segja *Bandaríska sveitin sló nýtt met og hljóp á 37,67 sek. og sló þar með gamla metið sem var 37,79 sek. En hversu langt þarf að vera á milli veit ég ekki – væri hægt að nota sambandið á tvo mismunandi vegu í tveimur samliggjandi málsgreinum? Eða í sömu frétt? Því verður að vera ósvarað að sinni.

Eitt algengasta og mikilvægasta orðið í umræðum þessa dagana er vopnahlé. Það orð er gamalt í málinu en kemur þó ekki fyrir í fornsögum þrátt fyrir mikinn fjölda bardagalýsinga í þeim. Elstu dæmi um orðið eru í Minnisverðum tíðindum frá lokum 18. aldar – „hann lét sér í tíma segiast og keypti sér vopna-hlé uns fridur ákiæmi“ 1797 og „áleit Pignatelli, það naudsynlegt, að tilbjóda franska Herforíngjanum vopnahlé“ 1798. Orðið var algengt strax á seinni hluta 19. aldar en tíðnin margfaldaðist við lok fyrri heimsstyrjaldarinnar. Það dró úr notkun orðsins á millistríðsárunum en allt frá því að fór að hilla undir lok seinni heimsstyrjaldarinnar hefur það verið mjög algengt, enda ekkert lát á hvers kyns styrjöldum og skærum.

Eitt dæmi er um hlé í þessari merkingu í fornmáli – „þá er nokkuð hlé varð á bardaganum“ segir í Rómverja sögu. En annars er notað orðið hvíld. Það gat vissulega líka merkt 'það að hvíla sig' eins og það gerir enn, en í langflestum dæmum um orðið í Íslendingasögum, Sturlungu og Heimskringlu er það þó notað um hlé á bardaga. Í Brennu-Njáls sögu segir: „Þeir tóku hvíld og sóttu að í annað sinn.“ Í Egils sögu segir: „Þá beiddist Ljótur hvíldar.“ Í Gísla sögu segir: „Verður nú hvíld á aðsókninni.“ Í Heiðarvíga sögu segir: „Nú verður á hvíld nokkur og binda menn sár sín.“ Í Heimskringlu segir: „Eftir þetta varð hvíld á orustu og greiddust sér hvor skipin.“ Í Sturlungu segir: „Þeir börðust lengi nætur og tóku hvíldir sem við skinnleik.“

Nokkur dæmi eru um þessa merkingu orðsins hvíld á 19. öld. Í Skírni 1848 segir: „Frá því nú og til þess um dagmál daginn eptir (þann 24.) varð svo að segja engin hvíld á orustunni.“ Í Skírni 1864 segir: „Bardaginn tókst um miðnætti með hörðustu atgöngu og varð engi hvíld á í fjórar stundir.“ Í Skírni 1877 segir: „Nú varð nokkur hvíld á bardögunum.“ En vissulega má segja að hvíld merki ekki alveg sama og vopnahlé. Oftast er vopnahlé formleg ákvörðun sem aðilar semja um, þótt stundum sé um einhliða ákvörðun annars aðila að ræða, en hvíld er óformlegt hlé að frumkvæði annars eða beggja aðila og engir formlegir samningar gerðir um það. Þetta breytir því þó ekki að bæði hvíld (í eldra máli) og vopnahlé merkir 'hlé á bardaga'.

Ég ætla samt ekki að leggja til að við hættum að tala um vopnahlé og tökum aftur upp orðið hvíld – til þess er hvíld of almennt orð auk þess sem vopnahlé á sér langa hefð. Vissulega má segja að það sé gagnsætt að nokkru marki – við vitum hvað bæði vopn og hlé merkir. Við þurfum samt að vita hver tengsl orðhlutanna eru og auðvitað gætu þau verið önnur – vopnahlé gæti alveg eins merkt 'hlé til að vopnast'. En vegna þess að við þekkjum orðið og vitum hvað það merkir hugsum við ekki út í þetta. Öðru máli gegnir með orðið mannúðarhlé sem er nýtt – þar þurfum við að læra hver tengsl orðhlutanna eru og átta okkur á því að orðinu er ekki ætlað að merkja 'hlé á mannúð' þótt sannarlega hafi verið gert langt hlé á mannúð á Gaza-svæðinu.