Í morgun var hér vakin athygli á því að í fréttum Ríkisútvarpsins hefði verið notað orðalagið skall á um verkfall flugumferðarstjóra – í fréttum klukkan átta var sagt „Verkfall flugumferðarstjóra skall á nú klukkan fjögur í nótt“. Í fréttum klukkan níu var hins vegar sagt „Verkfall flugumferðarstjóra sem hófst klukkan fjögur í nótt stendur enn.“ Málshefjandi sagðist „vanari því að stórhríð skelli á!“ og það væri „stórpólitískt hvernig tungumálið er notað“. Þarna er væntanlega átt við að orðalagið sé ekki hlutlaust, en í umræðum var bent á að það væri löng hefð fyrir því að tala um að verkfall skelli á, og það hefði t.d. iðulega verið notað í Þjóðviljanum sáluga sem gera má ráð fyrir að hafi oftast fremur verið hlynntur verkföllum en andvígur.

Í Íslensk-danskri orðabók 1920-1924 er sambandið skella á skýrt 'om n-t, der paakommer pludseligt, is. om Vejret', þ.e. 'um eitthvað sem gerist skyndilega, einkum um veðrið' og í Íslenskri orðabók er það skýrt 'e-ð dynur skyndilega yfir' og tekin dæmin „bylurinn skall skyndilega á“ og „á miðnætti skellur verkfallið á“. Sambandið hefur alla tíð verið mjög algengt – um 60 þúsund dæmi eru um það á tímarit.is og um 38 þúsund dæmi í Risamálheildinni. Óeiginleg merking þess er gömul – elsta dæmi sem ég finn um hana er í Skírni 1855: „nú mundi þess ekki langt að bíða, að óveður umbyltinganna skylli á.“ Elsta dæmi um verkfall í þessu sambandi er í Morgunblaðinu 1919: „En um sömu mundir var verkfallið skollið á.“

Það sem skellur á er langoftast veður – bylur, hríð, stormur, rok, rigning, úrhelli, frosthörkur, óveður o.s.frv. Ýmis önnur náttúrufyrirbæri skella einnig á – þruma, skriða, snjóflóð, vatnsflóð, jarðskjálfti, og einnig myrkur og nótt. Við þetta bætast hörmungar af ýmsu tagi, ýmist af manna völdum eða náttúrunnar – vandræði, átök, stríð, styrjöld, ófriður, hungursneyð, og í seinni tíð bankahrun, fjármálakreppa, covid, samkomubann o.fl. Það er sameiginlegt öllum þessum dæmum að það sem skellur á er óvelkomið og óæskilegt og því mjög neikvætt. Aðeins sárafá dæmi eru um annað, eins og „áður en keppni skellur á í deildunum“ í Morgunblaðinu 2017 og „Hann segir að fundað hafi verið um málið áður en EM skall á“ í Fréttablaðinu 2020.

En svo er það verkfall. Á tímarit.is eru um 1950 dæmi um verkfall með skella á – til samanburðar eru um 2050 dæmi um verkfall með hefjast. Hátt í 800 dæmi eru svo um verkfall með skella á í Risamálheildinni. Sérstaða verkfalla felst í því að viðhorf fólks til þeirra getur verið misjafnt. Þau skapa vissulega vandræði, og eiga að gera það, og eru að því leyti óvelkomin og óæskileg í augum margra eins og þau náttúrufyrirbæri og hörmungar sem nefnd voru að framan – en jafnframt eru þau mikilvæg baráttutæki launafólks og jákvæð að því leyti. En vegna þess hvernig skella á er notað að öðru leyti má halda því fram að í notkun þess um verkföll felist dulin en líklega oftast ómeðvituð afstaða – sambandið hefur augljóslega á sér blæ neikvæðni.

Það þýðir auðvitað ekki að fólk sem talar um að verkfall skelli á sé þar með að lýsa andstöðu sinni við verkfallið. Þannig hefur það a.m.k. örugglega sjaldnast verið þegar þetta samband var notað í Þjóðviljanum áður fyrr. Þetta er fast orðasamband, rótgróið í málinu, sem við grípum til umhugsunarlaust. Það breytir því ekki að tenging þess við óæskileg fyrirbæri og atburði getur haft ómeðvituð áhrif á viðhorf okkar til verkfalla. Ég er samt alls ekki að hvetja til þess að við forðumst þetta samband – því fer fjarri. En þetta er hins vegar gott dæmi um mikilvægi þess fyrir okkur, bæði sem sendendur og viðtakendur, að við gerum okkur grein fyrir þeim duldu og ómeðvituðu skilaboðum sem felast oft í orðanotkun sem í fljótu bragði virðist hlutlaus.