Day: 11. mars, 2024

Ég hef iðulega haldið uppi vörnum fyrir eða sleppt því að fordæma ýmis orð, orðasambönd og orðanotkun sem er eða virðist vera bein yfirfærsla úr ensku – sumum þætti jafnvel eðlilegt að tala um „hráa ensku“. Meðal þessa er snjóstormur, eigðu góðan dag, ávarpa vandamál, áskorun, í tárum, í sársauka, í persónu, gaslýsing, byrðing, móment, fasa út, slæsa, sína, lúkk, kósí, ókei, næs, ranta, meika sens o.m.fl. Ég þykist vita að mörgum þyki ég alltof frjálslyndur í þessu. Mín afstaða er hins vegar sú, eins og ég hef oft sagt, að við eigum ekki að láta orð eða orðasambönd gjalda upprunans. Ef þau eru komin í einhverja notkun í íslensku er yfirleitt bæði ástæðulaust og tilgangslaust að beita sér gegn þeim og nær að snúa sér að brýnni vandamálum.

Ég hef sem sé engar áhyggjur af því þótt ýmis orð, orðasambönd og orðanotkun úr ensku rati inn í íslensku. Það sem mér finnst hins vegar ástæða til að huga að, og jafnvel hafa áhyggjur af, er hvers vegna þetta gerist. Fyrir því geta verið ýmsar ástæður. Stundum vantar íslenskuna orð yfir tiltekna merkingu og þá er oft ekkert að því að taka upp erlent orð og laga það að íslensku eftir atvikum. Vissulega þykir mörgum æskilegra að smíða nýyrði úr íslenskum hráefnum en við munum aldrei geta smíðað nýyrði yfir öll ný fyrirbæri og hugtök. Þar að auki geta tökuorð haft ákveðna kosti fram yfir nýyrði, svo sem að þau vekja ekki óheppileg hugrenningatengsl vegna líkinda við önnur orð – hins margrómaða gagnsæis.

Stundum kjósa málnotendur að nota tökuorð þrátt fyrir að til sé íslenskt nýyrði og fyrir því geta líka verið mismunandi ástæður. Nýyrðið getur þótt of stirt eða hallærislegt, eða tökuorðið hefur verið búið að vinna sér hefð áður en nýyrðið kom til og málnotendur kæra sig ekki um að skipta. Nafnorðið flatbaka er dæmi um hvort tveggja – það er stirðara en pitsa sem var líka komið í notkun áður en flatbaka varð til. Einnig kemur fyrir að merkingu íslensks orðs sem samsvarar ensku orði að hluta er hliðrað svo að það samsvari enska orðinu betur. Engin íslensk sögn samsvaraði nákvæmlega ensku sögninni address og því hefur merkingu sagnarinnar ávarpa verið hnikað til. Þetta finnst mér hvort tveggja geta verið góðar og gildar ástæður.

Öðru máli gegnir hins vegar ef enskt orðalag er yfirfært beint þótt til sé íslenskt orð eða orðalag sem gæti gegnt nákvæmlega sama hlutverki. Ástæðan fyrir notkun enskættaða orðalagsins er þá ekki alltaf skortur á íslensku orði eða þörf fyrir betra orð, heldur oft þekkingarleysi eða hugsunarleysi – fólk þekkir ekki hefðbundið íslenskt orðalag eða hugsar ekki út í hvernig venja sé að orða eitthvað á íslensku. Þarna skiptir auðvitað máli hver á í hlut. Fólk sem hefur atvinnu af því að nota tungumálið, svo sem rithöfundar, fjölmiðlafólk, auglýsingafólk, almannatenglar, þýðendur o.fl., ber miklu ríkari ábyrgð en almennir málnotendur. Það er eðlilegt og mikilvægt að halda því við efnið, en vitanlega þarf að gæta kurteisi og forðast persónulegar athugasemdir.

En það er ekki endilega ástæða til að amast við tökuorði eða tökumerkingu þótt það sé strangt tekið óþarft, í þeim skilningi að til sé íslenskt orð eða orðasamband sem nota mætti í staðinn. Þvert á móti – nýjungar auðga málið og ekkert að því að málnotendur geti valið milli rótgróins íslensks orðalags og nýrra og ferskra orða og orðasambanda, þótt af erlendum uppruna séu. En ef ástæðan fyrir notkun tökuorðsins eða tökumerkingarinnar er þekkingarleysi eða hugsunarleysi er hætta á að þetta verki þveröfugt – valdi því að hefðbundið orðalag falli í skuggann eða gleymist og auki þannig einhæfni, dragi úr fjölbreytni, og rjúfi auk þess samfelluna í málinu. Þess vegna er mikilvægt að lesa sem mest til að auka orðaforða sinn.

Á mbl.is var í gær áhugavert viðtal við skoskan mann sem hefur búið hér síðan 2016 – var að ljúka BA-prófi frá Háskólanum á Bifröst og hefur náð mjög góðu valdi á íslensku. Það er margt gott í þessu viðtali sem ástæða er til að taka undir, m.a. áherslan á mikilvægi þess að bjóða upp á fleiri hentug og ódýr íslenskunámskeið: „Barry segir mikilvægast að gefast ekki upp á íslenskunni. Hann bætir þó við að það vanti betri úrræði fyrir þá sem vilji læra íslensku og því verði stjórnvöld að bæta úr. Hann telur þau íslenskunámskeið sem eru í boði vera oft á óhentugum tímum og á stöðum sem geti verið erfitt að komast á. Einnig eru þessi námskeið dýr og fólk veit ekki að það getur fengið endurgreitt í gegnum stéttarfélagið.“

Barry leggur áherslu á mikilvægi þess að læra íslensku til að komast inn í samfélagið, en bendir á, eins og hér hefur oft verið gert, að Íslendingar þurfi að huga að málhegðun sinni við fólk sem er að læra íslensku: „Mér finnst líka að Íslendingar þurfi að vera aðeins betri í að skipta ekki yfir í ensku þegar þeir lenda í einstaklingum sem eiga íslensku ekki að móðurmáli. Þetta snýst um að finna gott jafnvægi.“ En þarna kemur líka fram algengur og lífseigur, en jafnframt mjög alvarlegur, misskilningur sem mikilvægt er að leiðrétta – um það hversu erfitt tungumál íslenska sé. „Þetta er líklega eitt erfiðasta tungumál í heimi til að læra en fyrir mig var það hluti af skemmtuninni. Að tala tungumál  sem kannski hálf milljón manns á jörðinni talar.“

Íslenska er ekki eitt erfiðasta tungumál í heimi. Því fer fjarri. Það er þjóðsaga sem einhvern veginn hefur komist á kreik og við virðumst vilja viðhalda – það er eins og við séum stolt af því, að það sé okkur metnaðarmál að íslenska sé erfið. Auðvitað er hún erfið ef stefnt er að því að kunna hana til hlítar (hvað svo sem það merkir) – en það gildir um öll tungumál. Það sem viðheldur þjóðsögunni er ekki síst óþol okkar gagnvart „ófullkominni“ íslensku sem kemur m.a. fram í því hversu fljót við erum að skipta í ensku. Við þurfum að slaka á kröfunum um kórrétta íslensku og kveða þessa þjóðsögu niður því að hætt er við að hún hræði útlendinga og fæli frá íslenskunámi. Íslenska með erlendum hreim og beygingarvillum er líka íslenska.

Ég fékk fyrirspurn um hvort orðið mannskari væri til, í merkingunni 'hópur fólks'. Orðið skari er vitanlega gamalt í málinu og vel þekkt í merkingunni 'hópur, flokkur, fjöldi', sem og ýmsar samsetningar – áhorfendaskari, barnaskari, fuglaskari, krakkaskari, stjörnuskari o.fl. Því mætti ætla að mannskari væri einnig til og jafnvel algengt, en það er þó ekki að finna í orðabókum, hvorki Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók, og aðeins eitt dæmi um það er í Ritmálssafni Árnastofnunar – „Eg blanda mjer í mannskarana í stórstöðunum“ í öðrum árgangi ritsins Margvíslegt Gaman og alvara sem Magnús Stephensen gaf út 1818. Á tímarit.is má þó finna 72 dæmi um orðið, það elsta frá 1912, og 66 dæmi eru í Risamálheildinni.

Orðið mannskari er stofnsamsett en það er athyglisvert að nær allar aðrar samsetningar með -skari eru eignarfallssamsetningar. Það á við um öll orðin sem nefnd eru hér að framan og flest önnur sem ég hef fundið dæmi um. Helsta undantekningin er herskari sem áður merkti 'herflokkur' en merkir nú bara 'mikill fjöldi' – nokkurn veginn sama og orðið skari eitt og sér. Langflest þeirra örfáu dæma sem finnast um samsetninguna mannaskari eru úr bundnu máli þar sem bragformið kallar á tvíkvæðan fyrri lið. Það eru til ýmsar eignarfallssamsetningar með -mannaskari þar sem fyrri liðurinn er samsettur, svo sem embættismannaskari, blaðamannaskari o.fl., en eignarfallssamsetning er meginregla í orðum af þessu tagi.

Það er ekki bara í samsetningum með -skari sem mann- sker sig úr í því að mynda stofnsamsetningu. Sama máli gegnir um samsetningar með -fjöldi og -mergð sem hafa svipaða merkingu og -skari – fyrri liður þeirra er nær alltaf í eignarfalli fleirtölu en undantekningar eru orðin mannfjöldi og mannmergð. Vissulega er mannafjöldi til en þá vísar fjöldi oftast til ákveðinnar tölu eins og í „Mannafjöldi er misjafn nokkuð á þessum skipum, en meðaltal mun vera 14 á skip“ í Norðurlandi 1903, og „Í 7. töflu eru taldir bæir og mannafjöldi við línurnar“ í Tímariti Verkfræðingafélags Íslands 1923. Einnig eru fáein dæmi um mannamergð en þar af nokkur úr bundnu máli þar sem tvíkvæður liður þarf að vera, eins og í mannaskari.

En hvers vegna myndar rótin mann- ekki eignarfallssamsetningar með -fjöldi, -mergð og -skari eins og flestar eða allar aðrar rætur? Um það er hæpið að fullyrða nokkuð en mér finnst freistandi að tengja það við tvíræðni orðsins maður. Ef notaðar eru eignarfallssamsetningar eins og mannafjöldi, mannamergð og mannaskari gæti leikið vafi á því hvort vísun fyrri hlutans væri almenn, eða hvort vísað væri til karlmanna eingöngu. En rótin mann- tengist karlmönnum ekkert sérstaklega – eða miklu síður – í huga fólks eins og m.a. sést á því að fólk sem hefur leitast við að koma með önnur orð fyrir maður til nota í almennri merkingu hefur stungið upp á manneskja, man og menni – sem öll eru af þessari rót. Þetta er samt bara skot út í loftið.