Í gær var spurt í hópnum „Málspjall“ um merkingu orðsins blæti í samböndum eins og hafa blæti fyrir einhverju. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið skýrt 'hlutur eða fyrirbæri sem veldur kynörvun hjá ákveðnum einstaklingum' en sú merking er ekki gömul. Þetta orð kemur fyrir í fornu (skálda)máli og merkir upphaflega 'hlutur eða vera sem e-r tilbiður og færir fórnir; skurðgoð, hjáguð' – skylt nafnorðinu blót. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er orðið merkt úrelt og skýrt 'fórn' eða ‚'fórnardýr'. Í Íslenskri orðabók er það einnig skýrt 'fórnardýr' og 'hlutur sem er dýrkaður sem goðvera, skurðgoð' en í nýjustu útgáfu bókarinnar hefur merkingunni sem tilgreind er í Íslenskri nútímamálsorðabók verið bætt við.

Við þá merkingu stendur „sálfr.“ sem sýnir að í þessari merkingu er blæti eins konar íðorð, enda er það flettiorð í tveimur söfnum í Íðorðabankanum. Í íðorðasafni úr læknisfræði er orðið skilgreint 'Hlutlægt (áþreifanlegt, sýnilegt) eða á annan hátt skynjanlegt fyrirbæri, sem af vissri þráhyggju er eftirsótt eða dýrkað, s.s. til persónulegrar kynörvunar, eða vegna meintra yfirnáttúrulegra eiginleika' og í orðasafni úr uppeldis- og sálarfræði er það skilgreint 'e-r hlutur, sem með ólíkindum veldur kynörvun' og í nánari skýringu segir 'Einatt e-ð, sem konum heyrir til, þegar karlmenn eiga í hlut, t.d. nælonsokkar eða hanskar'. Í báðum tilvikum er orðið notað sem samsvörun við enska orðið fetish – sú notkun var tekin upp seint á síðustu öld.

Í Veru 1999 segir: „fer jafnvel út í áhuga á fetishisma, sem hefur verið þýtt munalosti eða blæti og felst í ofurást á hlutum, oft fötum svo sem skóm og undirfötum.“ Í Degi 2000 segir: „Blæti er eitt af þessum orðum sem einn snillingur smíðaði fyrir orðið fetish sem er notað í erlendum tungum um eitthvað sem veitir einhverjum kynferðislega örvun en samræmist ekki hefðbundnum skilningi samfélagsins á kynferðislegri örvun.“ Í Morgunblaðinu 2000 segir: „Alþjóðaorðið fyrir þesskonar hluti er „fetish“ en hefur verið kallað „blæti“ á íslensku.“ Í DV 2003 segir: „Enska orðið fetish þýðir í stuttu máli að eitthvað hafi kynörvandi áhrif á fólk. Íslenska orðið yfir þetta er blæti sem verður að teljast misheppnuð orðasmíð.“

Skýringin á fetish í ensku virðist í fljótu bragði falla vel að áðurnefndum skýringum orðabóka og íðorðasafna á blæti: 'a sexual interest in an object or a part of the body other than the sexual organs' eða 'kynferðislegur áhugi á hlut, eða á líkamshluta öðrum en kynfærum'. En á þessu er þó mikilvægur munur: Enska orðið vísar ekki til hlutar eða fyrirbæris heldur til óvenjulegs eða óeðlilegs áhuga á tilteknum hlut, fyrirbæri, líkamshluta eða athöfn, og sá áhugi þarf ekki að vera af kynferðislegum toga – fetish er líka skýrt 'an interest in an activity or object that makes someone spend an unreasonable amount of time doing it or thinking about it' eða 'áhugi á athöfn eða hlut sem veldur því að óeðlilega löngum tíma er varið í það eða hugsun um það'.

Svona hefur orðið blæti einmitt oftast verið notað undanfarið – ekki um hlut eða fyrirbæri, heldur um óvenjulegan eða óeðlilegan áhuga, ekki endilega kynferðislegan, mjög oft í sambandinu blæti fyrir. Elsta dæmi sem ég finn um þessa notkun er í Morgunblaðinu 2003: „Í þessum myrkraverkum finnst flugan í huganum sem hefur blæti fyrir að sitja í kjallara náungans.“ Í Fréttablaðinu 2006 segir: „Ég er með rosa blæti fyrir skóm og fötum og snyrtivörum.“ Í Fréttablaðinu 2011 segir: „Merkilegt nokk virðist varaforsetaframbjóðandinn fyrrverandi Sarah Palin einnig hafa blæti fyrir sogrörum sem hægt er að beygja til og frá.“ Í Morgunblaðinu 2010 segir: „Hann hefur blæti fyrir góðri samsetningu á bindi og axlaböndum.“

Orðið blæti á sér því áhugaverða sögu. Þegar það var gert að íðorði var hinni gömlu merkingu, 'hlutur sem er dýrkaður sem goðvera, skurðgoð‘' eiginlega haldið en merkingunni 'til kynörvunar' bætt við. En seinna færðist aðalmerking orðsins frá hlutnum eða fyrirbærinu yfir í áhugann á þessu og þá kom til sambandið blæti fyrir – og jafnframt varð merkingin almennari þannig að kynferðisleg merking þarf ekki að vera til staðar. Væntanlega má rekja þessa breytingu til áhrifa frá enska orðinu fetish sem blæti var gert að samsvörun við. Það er því ljóst að skýringar orðsins í íslenskum orðabókum og íðorðasöfnum eru ófullnægjandi og villandi – ná ekki yfir langalgengustu notkun orðsins blæti á síðustu árum.