Þetta er pottþétt atviksorð

Orðið pottþétt hefur verið hálfgert tískuorð undanfarin ár. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið pottþéttur sagt lýsingarorð og skýrt 'alveg traustur', og sambandið þetta er pottþétt er skýrt 'þetta er alveg öruggt'. Í Íslenskri orðabók eru skýringarnar þær sömu en auk þess er þar skýringin 'pottheldur' og það orð er aftur skýrt 'alveg vatnsheldur'. Í elstu dæmum um orðið hefur það alltaf þessa bókstaflegu merkingu. „Stígvélin pottþéttu“ eru auglýst í Austra 1907, og í auglýsingu í Mána 1917 segir: „Og bændur lands og búalýður blessar þvílíkt verk, / að búa til svona vatnsföt, bæði pottþétt, mjúk og sterk.“ Orðið var sjaldgæft lengi framan af og er t.d. ekki að finna í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924.

En upp úr 1940 er farið að nota orðið í líkingum. Í Vísi 1943 segir: „En aðrir hafa reynst svo „pottþéttir“ að þátttaka þeirra í miðilsfundum hefir engan árangur borið.“ Í Austurlandi sama ár segir: „allt samstarf við „vinstri“ mennina var hégómi einn, nema með pottþéttum málefnasamningi um stjórnarstörf.“ Í Þjóðviljanum 1950 segir: „Hin sameiginlega blökk ríkisstjórnarafturhaldsins reyndist þannig pottþétt gegn öllum tilraunum til að umbóta á þessu sviði.“ Í Mjölni sama ár segir: „Svikamyllan er þannig pottþétt.“ Í Tímanum 1951 segir: „Fjögurra hjarta sögnin, sem þú tapaðir um daginn, var alveg pottþétt.“ Í þessum dæmum hefur orðið þá merkingu sem lýst er í orðabókum, þ.e. 'alveg traustur, öruggur'.

Eftir 1950 er orðið fyrst og fremst notað í þessari yfirfærðu merkingu þótt stöku dæmi séu einnig um bókstaflegu merkinguna. Það er samt athyglisvert að allt fram um 1980 er orðið iðulega haft innan gæsalappa – svo virðist sem yfirfærða merkingin hafi þótt óformleg og ástæða til að afsaka notkun hennar á prenti. Þannig segir í Vísi 1958: „En þótt samvizka Bretans kunni að vera „pottþétt“, eru þeir fleiri, sem heyra en þeir einir.“ Í Alþýðublaðinu 1961 segir: „Vörn FH sýndi mjög góðan leik í síðari hálfleik og virtist allt að „pottþétt“. Í Þjóðviljanum 1978 segir: „Persónulýsingar sjúklinganna eru allar „pottþéttar“ frá geðlæknisfræðilegu sjónarmiði, að þvi er ég best veit.“

Notkun orðsins eykst mjög á áttunda áratugnum og sérstaklega eftir 1980. Þá fara líka að koma fram ný tilbrigði í notkuninni, t.d. sambandið pottþéttur á. Elsta dæmi sem ég hef fundið um það er í Vísi 1973: „Russ Kunkel er alveg pottþéttur á því sem hann er að gera.“ Þarna merkir sambandið 'öruggur á, fær í' en svolítið annað tilbrigði er í „En ég er alveg pottþéttur á að við gætum það“ í Þjóðviljanum 1976. Þar merkir sambandið 'handviss um'. Í samböndum eins og pottþétt skemmtun, pottþétt stuð og fleiri hliðstæðum sem algeng eru í auglýsingum merkir orðið 'öruggt, sem klikkar ekki', en undirliggjandi er einnig gæðamat – pottþétt stuð merkir ekki bara 'öruggt stuð' heldur líka 'mikið stuð'.

En orðið er ekki bara lýsingarorð. Í seinni tíð er myndin pottþétt mun oftar notuð sem atviksorð í merkingunni 'örugglega' eða 'vel‘. Elsta dæmi sem ég hef fundið um það er í Þjóðviljanum 1978: „Að mínu áliti hefði Hrafn átt að endurskoða handrit sitt og leysa sumar senurnar, því margar hverjar voru of pottþétt skrifaðar.“ Í Helgarpóstinum 1979 segir: „Þetta var pottþétt vitrun.“ Í Morgunblaðinu 1981 segir: „Nei, þetta er pottþétt fiðrildi.“ Í tveimur seinni dæmunum er setningarstaðan þannig að pottþétt gæti verið lýsingarorð, en samhengið sýnir að merkingin er þarna 'örugglega' og því um atviksorð að ræða. Trúlegt er að dæmi á við þessi, þar sem setningarstaðan passar bæði við atviksorð og lýsingarorð, séu undirrót breytingarinnar.

Í fljótu bragði sýnist mér að í allt að tveimur þriðju nýlegra dæma um orðmyndina pottþétt á tímarit.is sé um atviksorð að ræða frekar en lýsingarorð. Nokkur nýleg dæmi: „Nú er kórónaveiran pottþétt að koma til Íslands“, „Þannig að á næsta ári geti ég pottþétt komist í keppnir og tryggi mér sæti á leikunum“, „Atvinnumennska í fótbolta hefði pottþétt hentað mér vel“, „Jón Sigurðsson var pottþétt með sárasótt eftir danskar vændiskonur“, „Hann er pottþétt lasinn, hugsar hún“. Þetta er þó líklega enn frekar óformlegt mál.