Category: Málfar

Eitt af því sem grefur undan íslenskunni um þessar mundir er sívaxandi óþörf og ástæðulaus enskunotkun á ýmsum sviðum, svo sem í hvers kyns merkingum, auglýsingum, skiltum o.fl. Þetta var til umræðu á málræktarþingi í gær og er meðal þess sem tekið er fyrir í ályktun Íslenskrar málnefndar um stöðu íslenskunnar árið 2025. Þessi óþarfa enska hefur kannski ekki svo mikil bein áhrif á tungumálið þótt erfitt sé að fullyrða nokkuð um það, en óbeinu áhrifin eru þeim mun meiri og alvarlegri. Það eru áhrifin sem þessi enskunotkun hefur á hugarfar okkar. Við hættum að kippa okkur upp við það þótt ýmislegt sem gæti verið á íslensku sé á ensku, hættum að taka eftir því, en það síast samt inn í okkur og ryður enskunni braut inn á önnur svið.

Óþörf enskunotkun er sérstaklega alvarleg hjá þeim sem ættu að standa vörð um íslenskuna. Í fyrstu grein Laga um stöðu íslenskrar tungu og íslensks táknmáls frá 2011 segir „Íslenska er þjóðtunga Íslendinga og opinbert mál á Íslandi“, og í 8. grein laganna segir „Íslenska er mál Alþingis, dómstóla, stjórnvalda, jafnt ríkis sem sveitarfélaga, skóla á öllum skólastigum […]“. Háskóli Íslands ætti að hafa sérstakar skyldur við íslenskuna og í málstefnu skólans segir líka: „Háskólanum ber því rík skylda til að stuðla að viðgangi íslenskrar tungu […]. Talmál og ritmál Háskólans er íslenska, jafnt í kennslu, rannsóknum og stjórnsýslu. Íslenska er því sjálfgefið tungumál í öllu starfi skólans og notuð nema sérstakar ástæður séu til annars.“

Þess vegna brá mér þegar ég fór að skoða dagskrá Menntakviku, sem er árleg ráðstefna Menntavísindasviðs Háskóla Íslands og verður haldin fyrstu helgi í október. Dagskráin er mjög metnaðarfull og þar er á fimmta tug málstofa um fjölbreytileg efni. Málstofurnar eru allar á íslensku nema þrjár – en samt sem áður er öll dagskrárumgjörðin á ensku. Þar eru orð eins og Program, Titles, Participants, Topics, Presentation types, Chair, submissions in this session o.fl. Nú er mér ljóst að þarna er verið að nota erlendan hugbúnað sem væntanlega er ekki í boði á íslensku. Slíkt er ekkert óeðlilegt ef um er að ræða alþjóðlega ráðstefnu, og einnig getur verið eðlilegt að nota þetta innanhúss sem vinnuumhverfi við gerð dagskrárinnar.

En þegar dagskráin er birt almenningi er þetta vitanlega óboðlegt. Ráðstefnan er öllum opin, fer að langmestu leyti fram á íslensku, langflestir fyrirlesarar eru íslenskir, og búast má við að nær allir ráðstefnugestir séu íslenskir eða skilji a.m.k. íslensku. Þess vegna er skýlaus krafa að dagskráin sé birt í íslensku umhverfi, enda þótt hún sé unnin í hugbúnaði á ensku – birting dagskrár á ensku getur ekki fallið undir klausuna „nema sérstakar ástæður séu til annars“ í málstefnu Háskólans. Mér dettur auðvitað ekki í hug að „einbeittur brotavilji“ liggi þarna að baki – þetta er dæmigert hugsunarleysi og skilningsleysi á að svona hlutir skipta máli. Ég hef skrifað Háskólanum og gert athugasemdir við þetta, en ekki fengið nein viðbrögð.

Í „Málvöndunarþættinum“ var nýlega spurt um orðmyndina svefniherbergi sem fyrirspyrjandi sagðist oft heyra fólk segja, og velti fyrir sér hvernig stæði á þessu auka-i inni í miðju orði. Í umræðum var nefnt að þessi mynd hefði verið algeng „í gamla daga“. Ég finn nokkuð á annan tug dæma um hana á tímarit.is fram að síðustu aldamótum, það elsta frá 1957 (flest dæmin sem koma þar upp í leit eru skönnunarvillur) en eftir það verður hún mjög algeng. Að vísu þarf að taka tíðninni á tímarit.is með fyrirvara vegna þess að þetta orð kemur langoftast fyrir í fasteignaauglýsingum sem eru endurbirtar margsinnis. En myndin er þó ekki bundin við auglýsingar – um 180 dæmi eru um hana í Risamálheildinni, nær öll af samfélagsmiðlum.

En einnig er slæðingur af dæmum um svefnerbergi, án h, á tímarit.is – að vísu langflest úr margendurbirtum fasteignaauglýsingum frá fyrsta áratug þessarar aldar. Í Risamálheildinni er á annan tug dæma af samfélagsmiðlum um þessa mynd. Bæði á tímarit.is og í Risamálheildinni er einnig að finna fáein dæmi um myndina svefnbergi, og í Risamálheildinni eru einnig nokkur dæmi af Bland.is um svefnibergi, þar á meðal tvö þar sem augljóslega er verið að vekja athygli á þessari mynd – annað frá 2009, „Hahahaha svefnibergi er best!“ og hitt frá 2013, „og mamma segir svefnibergi þegar hún talar um svefnherbergi“. Í umræðu í „Málvöndunarþættinum“ sagði einn þátttakandi: „Annars heyri ég fyrir mér svefnibergi þegar ég hugsa tilbaka.“

Í umræðunni var bent á að tengihljóðin eða tengistafirnir a, i, u eru oft notuð í samsettum orðum til að brjóta upp samhljóðaklasa – eins og vissulega er í svefnherbergi. Það er alveg hugsanlegt að myndin svefniherbergi hafi orðið til við slíkt innskot, en mér finnst þetta samt ekki dæmigert orð fyrir þá orðmyndun. Í samsettum orðum þar sem seinni liður hefst á h fellur það hljóð nefnilega iðulega brott í framburði – venjulegur framburður á eldhús er t.d. eldús. Sama gildir um svefnherbergi – algengur framburður á því er svefnerbergi. En þegar h fellur brott er ekki lengur neinn samhljóðaklasi sem þarf að einfalda og því eru ekki neinar forsendur fyrir innskotshljóði. Það eru líka engin dæmi um t.d. eldahús eða eitthvað slíkt.

Þótt meginskilin í orðinu séu í svefn og herbergi er það ævinlega borið fram með aukaáherslu á -bergi, en annað atkvæðið, -her-, er áherslulaust enda þótt það sé fyrsta atkvæði í seinni lið orðsins. Vegna þessa áhersluleysis verður framburður þess oft óskýr – h fellur iðulega brott eins og áður segir, og r jafnvel líka. Þá er eingöngu e eftir af orðhlutanum -her- og e í áhersluleysi nálgast oft i enda er i dæmigert áherslulaust sérhljóð en e ekki. Framburðurinn verður þá oft eitthvað í líkingu við svefnibergi þótt sérhljóðið sé sennilega sjaldnast skýrt i heldur einhvers konar óákveðið sérhljóð (táknað [ə] í alþjóðlega hljóðritunarkerfinu). En vegna þess að við erum svo bundin við stafsetninguna tökum við sennilega sjaldnast eftir þessu.

Myndirnar svefnerbergi og svefnibergi eiga sér sem sagt eðlilegar skýringar. Myndin svefnbergi endurspeglar hugsanlega framburð sem er svo hraður eða óskýr að liðurinn -her- fellur (nær) alveg brott. Þá er eftir myndin sem byrjað var á – svefniherbergi. Þar gæti vissulega verið um að ræða innskot tengihljóðs, en mér finnst líka hugsanlegt að þetta sé einhvers konar blendingsmynd. Fólk heyrir svefnibergi sem er algengur framburður eins og áður segir (og e.t.v. sá algengasti í óformlegu tali) og telur því að fyrri hluti orðsins eigi að vera svefni- en þekkir hins vegar úr ritmynd orðsins að þar á að vera -her- og skrifar þess vegna svefniherbergi sem er þá einhvers konar sambland af framburðarmynd og ritmynd. En þetta er bara tilgáta.

Í skýrslu OECD um málefni innflytjenda á Íslandi sem birt var fyrir ári kom fram að hlutfall innflytjenda í ríkjum OECD sem telja sig hafa sæmilega færni í tungumáli landsins þar sem þeir búa er hvergi lægra en á Íslandi – innan við 20%, en tæp 45% í Finnlandi, tæp 50% í Danmörku, um 55% í Noregi og um 60% í Svíþjóð, en meðaltalið í ríkjum OECD er tæp 60%. Þetta er vitaskuld óviðunandi með öllu en endurspeglar það að fjárveitingar til kennslu íslensku sem annars máls (miðað við fjölda innflytjenda) eru ekki nema brot af því sem önnur Norðurlönd verja til kennslu í þjóðtungum sínum. Í skýrslunni er hvatt til þess að opinberar fjárveitingar til íslenskukennslu innflytjenda verði stórhækkaðar og umfang kennslunnar aukið, sem og gæði.

Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar frá 21. desember 2024 segir m.a.: „Ríkisstjórnin mun hlúa að íslenskri tungu og menningararfi þjóðarinnar [...]“, „Lögð verður áhersla á íslenskukennslu […].“ „Styðja þarf skólakerfið til að […] tryggja inngildingu barna sem ekki hafa íslensku að móðurmáli […]“ og „[I]nnflytjendur fái tækifæri til að læra íslensku og taka virkan þátt í samfélaginu.“ Þess hefði mátt vænta að þessara markmiða sæi stað í fyrsta fjárlagafrumvarpi ríkisstjórnarinnar og aukið væri myndarlega við fé til kennslu í íslensku sem öðru máli, í samræmi við tillögur í áðurnefndri skýrslu OECD. En því er ekki að heilsa – þvert á móti. Samkvæmt frumvarpinu mun fé til kennslunnar minnka verulega í stað þess að aukast.

Þetta kemur skýrast fram í lið 22.20, „Framhaldsfræðsla og menntun óflokkuð á skólastig“. Undir þeim lið sagði í fjárlögum þessa árs: „Fjárheimild málaflokksins er aukin tímabundið um 250 m.kr. til eflingar íslenskukennslu fyrir útlendinga.“ En í nýja frumvarpinu segir: „Fjárheimild málaflokksins lækkar um 250 m.kr. vegna tímabundinna verkefna sem falla niður.“ Ekki kemur fram hver þessi tímabundnu verkefni séu en augljóst er að það er áðurnefnd aukning – liðurinn „Íslenskukennsla fyrir útlendinga“ lækkar úr 564,4 milljónum króna í 360,7 milljónir króna. Þótt fjárveitingin á þessu ári hafi verið „tímabundin“ er verkefnið það vitaskuld ekki – útlendingum á Íslandi hefur ekki fækkað og það er ekki búið að kenna þeim íslensku.

Undir lið 29.70, „Málefni innflytjenda og flóttamanna“ segir: „Fjárheimild málaflokksins lækkar um 150 m.kr. Um er að ræða tímabundna fjárheimild vegna aðgerðaáætlunar um inngildingu innflytjenda og flóttamanna sem fellur nú niður.“ Þegar þessar 150 milljónir komu inn í fjárlögum þessa árs var það til að hrinda í framkvæmd aðgerðaáætlun fyrri ríkisstjórnar um inngildingu innflytjenda og flóttafólks í íslenskt samfélag. Vitanlega gerist slíkt ekki á einu ári og þess vegna fráleitt að fjárveitingin haldist ekki áfram. Vissulega tók þessi aðgerðaáætlun til margra þátta og óvíst að mikið af því fé sem ætlað var til hennar hafi farið beinlínis í íslenskukennslu, en hvers kyns aðrar aðgerðir til inngildingar styrkja líka íslenskuna.

Nú eru rúmlega áttatíu þúsund erlendir ríkisborgarar á Íslandi og hefur fjölgað um þrjátíu þúsund á fimm árum og um fimmtán þúsund síðustu tvö og hálft ár. Íslenskukennsla og inngilding þessa fjölda er ekkert áhlaupaverk sem hægt er að afgreiða á einu ári eins og öllum sem hafa snefil af þekkingu og skilningi á tungumálanámi hlýtur að vera ljóst. Að læra nýtt tungumál er langtímaverkefni, ekki síst fyrir fólk sem er í fullri vinnu eins og þorri innflytjenda er. Þess vegna er dapurleg skammsýni hjá stjórnvöldum að stórlækka framlög til íslenskukennslu og inngildingar og furðulegt skilningsleysi að halda að tímabundin framlög til eins árs hafi leyst vandann. Ég hef miklar áhyggjur af því að stjórnmálafólk átti sig ekki á þessu.

Það er nokkuð ljóst að fólki með annað móðurmál en íslensku mun enn fara fjölgandi á næstu áratugum. Atvinnurekendur kalla eftir meira vinnuafli – fjórðungur fólks á vinnumarkaði er nú af erlendum uppruna og því hefur verið spáð að eftir 20-30 ár verði hlutfallið allt að helmingur. Þótt þessir innflytjendur eigi fæstir ensku að móðurmáli er enskan samskiptamál milli okkar og þeirra, og einnig innbyrðis milli fólks af mismunandi þjóðernum. Hlutfall enskunotkunar á móti íslenskunotkun hlýtur því að fara hækkandi og ef ekkert verður að gert er alls ekki óhugsandi, og jafnvel líklegt, að um miðja þessa öld muni enska hafa tekið við af íslensku sem aðalsamskiptamálið í atvinnulífi landsins. Það væri þróun sem erfitt yrði að snúa við.

Íslenskukennsla innflytjenda er verkefni sem við höfum lengi vanrækt. Að sumu leyti er það skiljanlegt – fjölgun innflytjenda hefur verið svo ör að kerfið var gersamlega óviðbúið og vanbúið til að takast á við hana, bæði á þessu sviði og öðrum. Það er veruleg hætta á að hér verði til – og eru kannski þegar orðin til – heil samfélög þar sem íslenska er lítið sem ekkert notuð, þar sem fólk er fast í láglaunastörfum, og þar sem brottfall barna úr skólum er mjög hátt. Við það bætist að fólk sem ekki hefur íslensku á valdi sínu á þess lítinn kost að taka þátt í lýðræðislegri samfélagsumræðu og kosningaþátttaka þess er lítil. Það ætti ekki að þurfa að benda á eða útskýra hversu alvarlegt það er fyrir íslenskt samfélag og lýðræði í landinu.

En því lengur sem við bíðum með að takast á við verkefnið af alvöru, þeim mun óviðráðanlegra verður það – og því alvarlegri verða afleiðingarnar, bæði fyrir fólkið sjálft, íslenskt samfélag, og íslenska tungu. Við þurfum að verja miklu meira fé til þess að gera íslenskuna að sameign allra sem hér búa þannig að hún geti áfram verið burðarás samfélagsins. Ég treysti því að í meðförum Alþingis verði sú aðför að íslenskukennslu sem felst í fjárlagafrumvarpinu stöðvuð og í stað áformaðs niðurskurðar verði fjárveitingar auknar myndarlega þannig að við förum að greiða inn á þá innviðaskuld við íslenskuna sem hefur myndast á undanförnum árum og er ekki síður alvarleg en innviðaskuldir á öðrum sviðum. Að öðrum kosti erum við á hættulegri braut.

Í fyrirsögn á Vísi í morgun stóð „Upplifir að þau hafi verið lögð í gildru“ og í fréttinni sagði: „Íslenskur fjölskyldufaðir segir að Útlendingastofnun hafi lagt hann og eiginkonu hans í gildru með misvísandi ráðleggingum.“ Ég staldraði við orðalagið leggja í gildru en seinna í fréttinni segir reyndar „Hann segir að það hafi verið líkt og ætlunin hafi verið að plata þau, leiða þau í gildru“ – sem er hið venjulega orðalag. Í dálknum „Málið“ í Morgunblaðinu 2020 segir: „Maður var sagður hafa verið „lagður í gildru“. Trúlega hefur hann verið leiddur í gildru (eins og á glapstigu t.d.). Þeir sem hafa fyrir því að leggja gildru fyrir mann ætlast eðlilega til einhvers á móti. Gildran hafði verið lögð fyrir manninn. Þá er lágmark að hann gangi í hana sjálfur.“

Úr því að ástæða þótti til að fjalla um þetta í „Málinu“ fyrir fimm árum er ljóst að dæmið úr Vísi hér að framan er ekki einsdæmi og ég finn fáein önnur á netinu, það elsta í DV 2005: „Saklausi kórdrengurinn hann Cristiano lagður í gildru.“ Á Bland.is 2005 segir: „þá getur þú líka prófað að leggja hann í gildru.“ Á Hugi.is 2006 segir: „þá myndi hann leiða þau á einhvern stað, […] þéttan gróður þar sem auðvelt væri að leggja þau í gildru.“ Á Bland.is 2007 segir: „Það er verið að leggja barnaníðinga í gildru á netinu.“ Á Twitter 2021 segir: „Var Eiður lagður í gildru af fólki sem vildi hann út?“ Í frétt á Vísi 2016 segir bæði „Lögreglan í Saugerties í New York ríki lagði gildru fyrir hana“ og „einn þeirra hafi verið sendur til að leggja hana í gildru“.

Í sambandinu leggja í gildru blandast sem sé saman tvö gömul og vel þekkt orðasambönd, leiða í gildru og leggja gildru fyrir. Það er í sjálfu sér skiljanlegt – sagnirnar leggja og leiða eru hljóðfræðilega svipaðar og auk þess gæti verið um að ræða áhrif frá sambandinu leggja í einelti sem segja má að sé merkingalega hliðstætt. En þótt ýmis dæmi séu um svipaða blöndun orðasambanda og hún sé oftast meinlítil er samt ástæða til að vekja athygli á henni og vinna gegn henni meðan þess er kostur. Í þessu tilviki virðist blöndunin hvorki vera gömul í málinu né algeng þannig að möguleiki ætti að vera að kveða hana niður. Það er alltaf æskilegt að halda sig við málhefð ef þess er kostur, nema ríkar ástæður séu til annars – sem er ekki í þessu tilviki.

Í gær hnaut ég um setninguna „Nýmálað hús Myndlistarskólans í Reykjavík á horni Rauðarárstígar og Laugavegs hefur vakið athygli fyrir litadýrð“ í frétt á vef Ríkisútvarpsins. Nú hefur fréttinni reyndar verið breytt þannig að í staðinn fyrir „á horni Rauðarárstígar og Laugavegs“ stendur „á horni Rauðarárstígs og Laugavegar“ – eignarfallsendingunum -s og -ar hefur sem sé verið víxlað og eru nú í samræmi við það sem venjulega hefur verið kennt. Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er eingöngu gefið eignarfallið Rauðarárstígs en hins vegar bæði Laugavegs og Laugavegar. Í athugasemd við síðarnefnda orðið segir: „Upprunalegt eignarfall af orðinu vegur er vegar en eignarfallinu vegs bregður einnig fyrir.“

Í Alþýðublaðinu 1954 segir Sveinbjörn Sigurjónsson: „Laugavegs er rangt, því að ef. af orðinu vegur í merkingunni leið er yfirleitt vegar, ekki vegs.“ Í Málfarsbankanum segir: „Vegar er eignarfall af vegur þegar orðið merkir: leið o.s.frv. […] Samt sem áður getur vegs komið fyrir í samsetningum á borð við heitið Laugavegsapótek.“ Í ritdómi í Íslandi 1929 segir: „Laugavegs Apóthek […] þýðir á íslenzku Lyfjabúð Laugavegar“. Það er vel þekkt að orð hafa oft aðra eignarfallsmynd í samsetningum en ein og sér, en myndin Laugavegs á sér einnig langa hefð utan samsetninga. Um hana eru hátt í tuttugu þúsund dæmi á tímarit.is, þau elstu frá því fyrir 1900 – en dæmin um „réttu“ myndina Laugavegar eru ekki nema rétt á fjórða þúsund.

Eignarfallið vegs í merkingunni 'leið' kemur reyndar fyrir þegar í Reykjahólabók frá fyrri hluta sextándu aldar, og vegna aldurs og tíðni er ljóst að Laugavegs hlýtur að teljast rétt. Eignarfallið (Rauðarár)stígar hefur hins vegar allt aðra stöðu en er þó ekki einsdæmi. Í Morgunblaðinu 1940 segir: „Laugarnessókn, austan Rauðarárstígar.“ Í Tímanum 1979 segir: „Í fyrrakvöld var ekið á fullorðna konu á mótum Skúlagötu og Rauðarárstígar.“ Í Morgunblaðinu 1998 segir: „Á horni Njálsgötu og Rauðarárstígar.“ Það má líka finna myndirnar Laugavegs og Rauðarárstígar á síðunni frostiberg í texta frá 2016 við mynd af húsinu sem vísað var til í áðurnefndri frétt Ríkisútvarpsins: „Stórhýsi Egils Vilhjálmssonar, á horni Laugavegs og Rauðarárstígar nýrisið.“

Einnig má finna fáein dæmi um -ar-eignarfall annarra stígs-heita. Í Vísi 1952 segir: „og þar sett fram gagnrýni vegna ósamrýmis milli götuljósanna á horni Skólavörðustígar og Laugavegs annars vegar og ljósanna á mótum Bankastrætis og Laugavegar hins vegar.“ Í Vísi 1955 segir: „Hinn áreksturinn varð milli hjólreiðamanns og bifreiðar á mótum Barónsstígar og Laugavegar.“ Í DV 1987 segir: „Umferðarslys varð í veðurblíðunni í gær á mótum Bergstaðastrætis og Bjarnarstígar.“ Í Morgunblaðinu 2000 segir: „Rúmgott og bjart versl.húsn. á horni Barónsstígar og Laugavegar.“ Í Morgunblaðinu 2001 segir: „Vorum að fá í sölu þetta glæsilega verslunarhúsnæði á horni Skólavörðustígar og Óðinsgötu.“

En eignarfallsmyndir með -stígar eru ekki bundnar við götuheiti. Á vef Ríkisútvarpsins 2012 segir: „Í gær mættu bæjarbúar með skóflur og hófu gerð gangstígar.“ Á mbl.is 2017 segir: „Þannig sé nú unnið að gerð hjólastígar milli Akureyrar og þéttbýlisins í Hrafnagili.“ Í Vísi 2022 segir: „Framkvæmdir hófust við Litluhlíð fyrir neðan Bústaðaveg í maí í fyrra við gerð nýs göngu- og hjólastígar.“ Einnig má finna dæmi um eignarfallið stígar eitt og sér. Í Vikunni 1965 segir: „Við enda eins stígarins gnæfði stytta af Pan.“ Í Mosfellsblaðinu 2000 segir: „Mikil handvömm virðist í lagningu þessa stígar.“ En erfitt er að leita rafrænt að dæmum um eignarfallið stígar án greinis vegna þess að það fellur saman við fleirtöluna.

Enda þótt eignarfallinu stígar hafi lengi brugðið fyrir er ekki að sjá í Risamálheildinni að tíðni þess fari vaxandi – sárafá dæmi eru um það af samfélagsmiðlum. Það er ljóst að þetta eignarfall er of sjaldgæft til að hægt sé að telja það málvenju og þar með er það ekki „rétt mál“ samkvæmt hefðbundinni skilgreiningu. Þess vegna var rétt að breyta því á vef Ríkisútvarpsins – en eðlilegt hefði verið að leyfa Laugavegs að standa. Hitt er annað mál að eins og ég hef skrifað um eru fjölmörg dæmi um það frá ýmsum tímum að karlkynsorð flakki milli -s- og -ar-eignarfalls, og ýmis orð höfðu tvímyndir þegar í fornu máli. Það væru engin málspjöll og algerlega meinlaust þótt eignarfallið Rauðarárstígar breiddist út og yrði málvenja.

Í gær og dag var ég á ráðstefnunni „Samfélagið er lykillinn að íslensku“ í Háskólanum á Akureyri en þar var fjallað um kennslu íslensku sem annars máls. Ráðstefnan var mjög vel sótt af fólki úr háskólum, framhaldsskólum, grunnskólum og einkaskólum auk þess sem þarna var áhugafólk úr ýmsum áttum, eins og ég. Þetta var stórfróðleg og bráðskemmtileg ráðstefna þar sem glögglega kom í ljós hversu mikil gróska er á þessu sviði og hvað þau sem vinna á sviðinu eru hugmyndarík og dugleg við að prófa og þróa nýjar aðferðir. Enda er það eins gott – fátt er mikilvægara fyrir framtíð íslenskrar tungu og íslensks samfélags en að okkur takist að kenna þeim sem setjast hér að íslensku og rótfesta þau þannig í íslensku samfélagi.

Ráðstefnunni lauk með ávarpi menningar-, nýsköpunar- og háskólaráðherra. Það vakti athygli og olli vonbrigðum að í ávarpi sínu gaf hann engar vonir um að ríkisstjórnin hygðist efla kennslu íslensku sem annars máls og minntist ekkert á þann niðurskurð til íslenskukennslu innflytjenda sem áformaður er í fjárlagafrumvarpinu og ég hef skrifað um. Spurður um þennan niðurskurð benti ráðherrann á að hann væri ekki í sínu ráðuneyti en þar væru hins vegar í gangi ýmis ný verkefni á þessu sviði – sem hann nefndi þó engin dæmi um. Svör ráðherrans skutu því miður frekari stoðum undir þá tilfinningu mína að stjórnvöld átti sig alls ekki á því hvað er í húfi fyrir íslenskuna og samfélagið ef við gerum ekki stórátak í íslenskukennslu innflytjenda. Núna.

Í „Málspjalli“ var í dag spurt um það hvenær ætti að nota snemma og hvenær snemmt. Þegar ég var að undirbúa svar við þessu komst ég að því að bæði orðin eru talin atviksorð, bæði í Íslenskri orðabók og Íslenskri nútímamálsorðabók. Sú greining á snemma er óumdeilanleg en öðru máli gegnir um snemmt. Vissulega lítur það út eins og dæmigert atviksorð – endar á -t eins og t.d. samt. En -t getur eins verið hvorugkynsending lýsingarorðs og þegar að er gáð verður ekki betur séð en snemmt hafi oftast setningarstöðu lýsingarorðs. Í stað þess er venjulega hægt að setja dæmigerðar lýsingarorðsmyndir eins og gott og vont, en alls ekki hrein atviksorð eins og vel og illa. Við getum sagt þetta er of gott/vont eins og þetta er of snemmt, en ekki *þetta er of vel/illa.

Eftir stendur samt að snemmt virðist aðeins koma fyrir í þeirri einu mynd en ekki beygjast í kynjum, tölum og föllum eins og lýsingarorð. Í Íslenskri málfræði Björns Guðfinnssonar segir: „Hvorugkyn lýsingarorða verður oft að atviksorði. Á það þá tíðast við sögnina, en lagar sig á engan hátt eftir fallorðinu. Oftast má í þessum samböndum komast að því, hvort um lýsingarorð eða atviksorð er að ræða, með því að breyta um tölu fallorðsins eða setja orð af öðru kyni í stað þess, sem fyrir er, og athuga, hvort vafaorðið lagar sig eftir fallorðinu eða ekki.“ Björn skýrir þetta með dæmunum „Hann málaði húsið rautt“ og „Hann málaði húsin rauð“ um lýsingarorð, og „Hann lyfti steininum hátt“ og „Hann lyfti steinunum hátt“ um atviksorð.

Erfitt er að beita þessu prófi á snemmt – og þegar að er gáð eru orðabækur raunar ekki á einu máli um greiningu orðsins. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er orðið sagt „an. og adv.“, þ.e. lýsingarorð í hvorugkyni og atviksorð. Í Ordbog over det norrøne prosasprog er snemmt ekki flettiorð – dæmi um það er að finna undir lýsingarorðinu snemmur. Raunar er snemmt eina beygingarmyndin undir því flettiorði fyrir utan tvö dæmi um efsta stigið snemmst sem hefur stöðu atviksorðs í þeim dæmum – og fjögur af sex dæmum um snemmt eru einnig talin atviksorð. Í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans er snemmt ekki heldur flettiorð, heldur aðeins snemmur – og undir því er að finna ýmsar beygingarmyndir, en þó engin dæmi um snemmt.

Nokkur dæmi um aðrar beygingarmyndir lýsingarorðsins en hvorugkyn eintölu má einnig finna á tímarit.is. Í Þjóðólfi 1867 segir: „á Íslandi mundi það þykja snemmr gróðr.“ Í Eir 1899 segir: „Hún stofnar oss öllum í hættur, er haft geta snemman dauða í för með sér.“ Í Heimi 1913 segir: „En fyrir þessa snemmu fótaferð stöku manna, gekk þó fljótar að vekja á bæjunum.“ Í Nýja dagblaðinu 1937 segir: „Hann var dauðþreyttur á snemmri fótaferð kaldra morgna.“ Í Tímanum 1964 segir: „Þaðan flyzt hann á snemmum tamningaraldri vestur í Hreppa í Árnessýslu.“ Í Degi 1984 segir: „því varla að vænta mjög snemmrar blómgunar.“ Í Stúdentablaðinu 2004 segir: „Ég vissi að það væri í það snemmsta að ætla að skoða kanínur í mars.“

Það er ljóst að þótt aðrar myndir af lýsingarorðinu en snemmt hafi alltaf verið sjaldgæfar hafa þær lifað lengi í málinu og eitthvert líf virðist vera í þeim enn, jafnvel í óformlegu máli – a.m.k. eru nokkur dæmi af samfélagsmiðlum í Risamálheildinni. Á Hugi.is 2004 segir: „Mér finnst að við ættum að stofna félag gegn of snemmum jólaundirbúningi.“ Á Hugi.is 2007 segir: „Gladdu svo kallinn með snemmri jólagjöf þegar hann kemur heim úr vinnunni.“ Á Málefnin.com 2008 segir: „Mér finnst að skuggarnir séu frekar í snemmri kantinum, 8:00 eða 9:00 frekar en seinna um morguninn.“ Það kæmi því til greina að hafa lýsingarorðið snemmur í orðabókum, og a.m.k. væri eðlilegt að greina snemmt sem lýsingarorð fremur en atviksorð.

Fyrir nokkru fórum við að átta okkur á því að við hefðum vanrækt að byggja upp ýmsa mikilvæga innviði samfélagsins eða halda þeim við, og þá varð til orðið innviðaskuld. Elstu dæmi um það eru frá 2018 en síðan hefur það breiðst mjög út og er nánast orðið tískuorð. Stundum hefur verið reynt að leggja mat á þessa skuld og í nýlegri skýrslu Samtaka iðnaðarins er hún metin á 680 milljarða, en þar er eingöngu vísað til efnislegra innviða svo sem vegakerfis, fráveitna, fasteigna o.s.frv. En við stöndum líka í innviðaskuld við óefnisleg kerfi samfélagsins svo sem heilbrigðiskerfi og menntakerfi, og það er ekki síður nauðsynlegt að greiða inn á þá skuld. Einnig hefur verið bent á innviðaskuld við skapandi greinar og íslenska menningu.

En einn er sá innviður sem hefur oftast gleymst í þessari umræðu þótt hann sé í raun forsenda fyrir tilvist íslensks samfélags. Það er íslenskan. Þess vegna var ánægjulegt að lesa viðtal Vísis við Höllu Hrund Logadóttur alþingismann þar sem hún bendir á að „tungumálið sé einn af mikilvægustu innviðum samfélagsins sem huga verði að“ og „vill að þingheimur hugsi um íslenska tungu með sama hætti og hann hugsar um innviði á borð við samgöngur og orkumál“. Þetta er meginatriði. Íslenskan er ekki einungis mikilvægasta samskiptatæki okkar og menningarmiðlari, heldur grundvallarþáttur í sjálfstæði okkar og þjóðarímynd – burðarás samfélagsins. Ef brestir koma í þann innvið er hætt við að samfélagið fari sömu leið.

Ný ríkisstjórn hefur lagt áherslu á mikilvægi þess að vinna á innviðaskuldinni og segist vera byrjuð á því. Í ljósi þess skýtur skökku við að í fjárlagafrumvarpi næsta árs er  lagt til að þeim greiðslum inn á innviðaskuld við íslenskuna sem fyrri ríkisstjórn hóf í fjárlögum þessa árs skuli nú hætt. Erlendum ríkisborgurum á Íslandi hefur fjölgað um fimmtíu þúsund undanfarinn áratug – úr um 10% upp í um 20% íbúa. Þetta eru ekki ómagar á þjóðinni – atvinnuþátttaka þeirra er mjög mikil, og við þurfum á þeim að halda. En inngilding svo fjölmenns hóps í samfélagið, þar á meðal íslenskukennsla, er risastórt verkefni sem ekki verður hrist fram úr erminni og fráleitt að lækka fjárveitingar til þessa málaflokks þótt dregið hafi úr fólksstraumi til landsins í fyrra.

Ég trúi ekki öðru en að í meðförum Alþingis verði umrædd lækkun á framlögum til íslenskukennslu og inngildingar afturkölluð. En það er ekki nóg – við þurfum að bæta verulega í. Í skýrslu OECD um málefni innflytjenda á Íslandi sem birt var fyrir ári kom fram að fjárveitingar til kennslu íslensku sem annars máls (miðað við fjölda innflytjenda) eru ekki nema brot af því sem önnur Norðurlönd verja til kennslu í þjóðtungum sínum, og það endurspeglast í því að hlutfall innflytjenda sem telur sig hafa sæmilega færni í tungumáli landsins þar sem þeir búa er hvergi lægra en á Íslandi. Innviðaskuld okkar við íslenskuna felst ekki síst í þessu – við þurfum að verja miklu meira fé til þess að gera hana að sameign allra sem hér búa.

Við þurfum samt að varast ómálefnalega mismunun á grundvelli íslenskukunnáttu, og gæta þess að láta skort á íslenskukunnáttu ekki bitna á fólki. En það á ekkert skylt við þjóðrembu að telja mikilvægt að þau sem hér búa læri íslensku. Það er öllum í hag. Skortur á íslenskukunnáttu veldur því iðulega að verðmæt þekking og kunnátta innflytjenda nýtist ekki heldur sitja þeir fastir í láglaunastörfum og börn þeirra eru í mikilli hættu að falla brott úr námi vegna ófullnægjandi íslenskukunnáttu. Skortur á íslenskukunnáttu leiðir líka til þess að innflytjendur taka lítinn þátt í almennri þjóðfélagsumræðu og þátttaka þeirra í kosningum er mun minni en innfæddra. Í ljósi hás hlutfalls innflytjenda er þetta vitaskuld alvarlegt fyrir lýðræði í landinu.

Fjölgun innflytjenda skall fremur skyndilega á og hefur verið mjög ör og við áttuðum okkur ekki á því að nauðsynlegt væri að bregðast við henni – og vorum líka vanbúin til þess. En nú hefur margoft verið bent á, bæði í áðurnefndri skýrslu OECD og víðar, að staðan er alvarleg og íslenskan er á undanhaldi. Við höfum þess vegna enga afsökun fyrir því lengur að láta reka á reiðanum. Eftir því sem lengri tími líður án þess að við sinnum þessum málum minnka líkurnar á að innflytjendur sjái ástæðu til að læra íslensku vegna þess að það verða til samfélög þar sem íslenskan verður í raun óþörf. Til skamms tíma er kannski þægilegast og ódýrast fyrir okkur að stinga höfðinu í sandinn – en viljum við það? Nú reynir á Alþingi og ríkisstjórn.

Innleggshöfundi í „Málspjalli“ í gær fannst „sérkennilegt og óviðeigandi“ að spurningaþáttur á sjónvarpsstöðinni Sýn (áður Stöð 2) héti „Kviss“ og vísbendingar í þættinum væru nefndar hint. Vissulega eru bæði orðin tekin óbreytt úr ensku, quiz og hint, þótt ritháttur annars og framburður beggja sé lagað að íslenskum reglum. Orðið kviss í þessari merkingu er líklega ekki mikið eldra í íslensku en síðan um aldamót, en hint er töluvert eldra. Það er að finna í Slangurorðabókinni frá 1982, skýrt 'óljós ábending, vísbending, vink' og sömuleiðis er þar samstofna sögnin hinta (að) sem er skýrð 'gefa í skyn, vekja grun um'. Bæði orðin eru einnig í síðustu útgáfu Íslenskrar orðabókar en merkt ??, þ.e. 'framandorð sem vafi leikur á hvort talist getur íslenskt, sletta'.

Sögnin virðist nokkru eldri í málinu en nafnorðið. Elstu dæmi um hana eru í Morgunblaðinu 1972: „Er síðan hintað að því að Loftleiðir séu eins og járnbrautarlest“, „þá var hintað að ýmsu mjög furðulegu“ og „í bréfinu ber hann fram margvíslegar ásakanir […] og hintar að einu og öðru“. Í viðtali í Vísi skömmu síðar vísar þáverandi umsjónarmaður útvarpsþáttarins „Daglegt mál“ til þessara dæma og er greinilega ekki sáttur. Í Skólablaðinu 1973 segir: „þess má geta að forsíða alþýðublaðs var ekki hönnuð erlendis einsog hintað er að í ritdómi.“ Í Stúdentablaðinu 1975 segir: „Hann […] hintaði að hlutum sem erfitt er að sanna.“ Í Helgarpóstinum 1979 segir: „Að sönnu hafði verið hintað og það kvisast út að eitthvað stæði til í herbúðum krata.“

Elsta dæmi sem ég finn um hvorugkynsorðið hint er í Helgarpóstinum 1981: „Hef mín persónulegu hint.“ Í Tímanum 1982 segir: „Við getum gefið ykkur nokkur hint“ og „Bara lítil hint“. Í Þjóðviljanum 1982 segir: „Gefðu mér nú hint.“ Í Morgunblaðinu 1986 segir: „sérð öll spilin og fékkst ákveðið hint í inngangsorðunum.“ Í Læknanemanum 1986 segir: „Ekki fengum við nein „hint“.“ Það eru þó ekki nema fáein dæmi um þessi orð, hvort heldur er sögnin eða nafnorðið, á tímarit.is en þeim mun fleiri í Risamálheildinni. Þar eru hátt í fjögur þúsund og fjögur hundruð dæmi um nafnorðið hint, öll nema rúmlega hundrað af samfélagsmiðlum, og um fjögur hundruð dæmi um sögnina hinta, einnig langflest af samfélagsmiðlum.

Þessi orð eru því bæði mjög algeng í óformlegu máli, einkum nafnorðið, og hafa væntanlega verið það undanfarin fjörutíu ár eða svo. Það er rétt að benda á að skýringar Íslenskrar orðabókar og Slangurorðabókarinnar á hint, ‚vísbending, (óljós) ábending‘ eru ófullnægjandi. Eins og enska orðið getur hint í íslensku samhengi einnig merkt 'merki um' eða 'vottur af'. Í blaðinu 2006 segir: „Púðrið gefur húðinni fínlega silkiáferð og hint af silfri.“ Í DV 2009 segir: „þá finnst mér svartur litur, með ljósum grátónum og kannski hint af lit með annað slagið vera málið í sumar.“ Á Bland.is 2006 segir: „Er ég að skynja hint af kaldhæðni þarna?“ Vitanlega er merkingin mjög skyld, en samt ekki alltaf hægt að setja vísbending í staðinn fyrir hint.

Þótt þessi orð séu tekin beint úr ensku, nafnorðið óbreytt en sögnin að viðbættu viðskeytinu -a, er það í sjálfu sér ekki næg ástæða til að amast við þeim að uppfylltum tveimur skilyrðum. Annað er að þau falli að hljóðkerfi og beygingakerfi málsins. Augljóslega falla þau ágætlega að beygingakerfinu og koma fyrir í fjölmörgum mismunandi beygingarmyndum. Það er ekki heldur hægt að segja annað en þau falli að hljóðkerfinu – vissulega eru ekki til mörg hvorugkynsorð með -int önnur en hin sjaldgæfu (töku)orð kvint og pint, og ekki aðrar sagnir með -inta en hin sjaldgæfa trinta sér, en fjöldi orða er til með annað sérhljóð á undan -nt(a). Hitt skilyrðið er að orðin útrými ekki þeim orðum sem fyrir eru – það er okkar að sjá til þess.

Í Kastljósi í kvöld var forsætisráðherra spurð hverju það sætti að framlög til kennslu íslensku sem annars máls væru skorin niður þrátt fyrir að OECD hefði bent á að færri innflytjendur næðu tökum á þjóðtungunni hér en í öðrum OECD-löndum. Þessu svaraði ráðherrann svo: „Mest af þeim framlögum sem eru að minnka ef svo má segja í málaflokki útlendingamála er vegna þess að umfang þeirra sem eru að koma til landsins er að minnka. Það kom auðvitað stórkostlegur kúfur hér á sínum tíma, það var stór hópur sem kom frá Úkraínu, það var hópur sem kom frá Venesúela og það hafa orðið breytingar í þeim málaflokki. Lykilatriðið í þessu er að við erum að nálgast þetta með heildrænum hætti“ – sem mér er ekki alveg ljóst hvað þýðir.

Annaðhvort er forsætisráðherra meðvitað að afvegaleiða umræðuna með þessu svari eða hún áttar sig ekki á því um hvað málið snýst. Það sem hún segir um fækkun þeirra sem eru að koma að utan á augljóslega eingöngu við um hælisleitendur, enda vísar hún sérstaklega til fólks frá Úkraínu og Venesúela. En innflytjendum yfirleitt hefur alls ekki fækkað frá því í fyrra heldur fjölgað, þótt vissulega hafi hægt á fjölguninni. Þær tímabundnu fjárveitingar sem ég hef bent á að eru felldar niður í fjárlagafrumvarpinu, 250 milljónir til eflingar íslenskukennslu fyrir útlendinga og 150 milljónir vegna aðgerðaáætlunar um inngildingu innflytjenda og flóttafólks, áttu að gagnast öllum innflytjendum en alls ekki bara hælisleitendum.

En jafnvel þótt dregið hafi úr fjölgun innflytjenda síðasta ári þýðir það ekki að útlendingum sem hér búa hafi fækkað – nú eru rúmlega áttatíu þúsund erlendir ríkisborgarar á Íslandi og hefur fjölgað um þrjátíu þúsund á fimm árum og um fimmtán þúsund síðustu tvö og hálft ár. Þess vegna eru rök forsætisráðherra fyrir lækkun framlaga til íslenskukennslu og inngildingar fullkomlega haldlaus – íslenskukennsla og inngilding þessa fjölda er ekkert áhlaupaverk sem hægt er að afgreiða með tímabundinni fjárveitingu til eins árs eins og öllum sem hafa snefil af þekkingu og skilningi á tungumálanámi hlýtur að vera ljóst. Að læra nýtt tungumál er langtímaverkefni, ekki síst fyrir fólk sem er í fullri vinnu eins og þorri innflytjenda er.

Íslenskukennsla innflytjenda er verkefni sem við höfum lengi vanrækt. Að sumu leyti er það skiljanlegt – fjölgun innflytjenda hefur verið svo ör að kerfið var gersamlega óviðbúið og vanbúið til að takast á við hana, bæði á þessu sviði og öðrum. En því lengur sem við bíðum með að takast á við verkefnið af alvöru þeim mun óviðráðanlegra verður það – og því alvarlegri verða afleiðingarnar, bæði fyrir fólkið sjálft, íslenskt samfélag, og íslenska tungu. Þess vegna er dapurleg skammsýni hjá stjórnvöldum að stórlækka framlög til íslenskukennslu og inngildingar og furðulegt skilningsleysi að halda að tímabundin framlög til eins árs hafi leyst vandann. Ég treysti því að í meðförum Alþingis verði þessi aðför að íslenskukennslu stöðvuð.