Category: Málfar

„Í öðrum og betra heimi“

Línurnar „ef andana langar í öl og vín / í öðrum og betra heimi“ er að finna í ljóðinu „Í bíl“ eftir Örn Arnarson. Nýlega var hér spurt hvort orðmyndin betra væri rétt. Þetta er eðlileg spurning – miðstig lýsingarorða í karlkyni er venjulega eins í öllum föllum í nútímamáli og það er eina beygingin sem gefin er upp í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Því hefði mátt búast við að þarna stæði betri heimi en ekki betra heimi. Samt sem áður er ljóst að betra heimi er hvorki prentvilla né einsdæmi – á tímarit.is eru alls tvö hundruð dæmi um það samband í þolfalli og þágufalli, dreifð yfir síðustu hálfa aðra öld. Um betri heimi eru aftur á móti 1.400 dæmi. Hundrað dæmi eru um eignarfallið betra heims, en tæp þrjú hundruð um betri heims.

Í fornu máli endaði nefnifall karlkynsorða í miðstigi á -i eins og í nútímamáli, en aukaföllin enduðu aftur á móti á -a – miðstigið af góður beygðist því betri – betra betra betra. Þetta fór að breytast á 16. öld og á 18. öld virðist beygingin að mestu komin í það horf sem algengast er í nútímamáli eftir því sem Björn Karel Þórólfsson segir í bókinni Um íslenskar orðmyndir á 14. og 15. öld og breytingar þeirra úr fornmálinu. Í Íslenzkri málmyndalýsingu frá 1861 segir Halldór Kr. Friðriksson: „Nú látum vjer öll föllin í eintölu í karlkyni endast á ari.“ Sama segir Valtýr Guðmundsson í Islandsk Grammatik frá 1922. Það virðist samt ljóst að eldri beygingin hefur alltaf lifað að einhverju leyti og hefur verið með töluverðu lífsmarki fram undir þetta.

Þarna er þó ýmislegt sem þyrfti að skoða nánar. Ekki er ótrúlegt að þetta sé misjafnt eftir lýsingarorðum, og eins virðist eldri beygingin í fljótu bragði vera hlutfallslega algengari í þágufalli en eignarfalli. En hvað sem því líður eru aukaföll með -a greinilega á undanhaldi. Í Risamálheildinni eru um 650 dæmi um sambandið betri heimi en aðeins átta um betra heimi, þar af þrjú úr textum frá því fyrir miðja síðustu öld – og hundrað dæmi um betri heims en sjö um betra heims. Vegna þess að betra í aukaföllum er hin forna beyging, sem virðist hafa lifað að einhverju marki og a.m.k. verið töluvert notuð undanfarna hálfa aðra öld, finnst mér samt ekki koma til greina að telja hana ranga þótt ekki sé ástæða til að mæla sérstaklega með henni.

Ein trefj

Í frægu atriði Radíusbræðra, Davíðs Þórs Jónssonar og Steins Ármanns Magnússonar, leika þeir sér að því að búa til eintölu með því að klippa fleirtöluendingu aftan af orðum og fá þannig út óvenjulegar eða ótækar myndir. Sum orðin eru ekki til í eintölu í venjulegu máli – trefjar sem verður *trefj í eintölu, menjar sem verður *menj og fornminjar sem verður *fornminj. Út frá fleirtölunni klyfjar búa þeir til eintöluna *klyfj í stað venjulegu myndarinnar klyf, og einnig búa þeir til eintöluna *fenj í stað fen út frá þágufalli fleirtölu fenjum. Frá merkingarlegu sjónarmiði er ekkert því til fyrirstöðu að nota þessi orð í eintölu en hljóðskipunarreglur málsins valda því að eintölumyndir með j eru vafasamar ef ekki ótækar með öllu.

Ýmis orð í málinu hafa j í sumum beygingarmyndum en ekki öðrum. Af karlkynsorðum má nefna her og beður sem eru herjum og beðjum í þágufalli fleirtölu, af kvenkynsorðum skel og nyt, í fleirtölu skeljar og nytjar, og af hvorugkynsorðum ber og engi, í þágufalli fleirtölu berjum og engjum. Þessi orð hafa upphaflega j í stofni en það fellur hins vegar brott við ákveðnar aðstæður – einkum í enda orðs (við segjum ekki *herj, *skelj, *nytj, *berj heldur her, skel, nyt, ber) og á undan samhljóðum (við segjum ekki *herjs, *beðjs, *berjs heldur hers, beðs, bers). Auk þess fellur j brott á undan nefnifallsendingunni -ur (við segjum ekki *beðjur heldur beður) vegna þess að hún var áður -r. Ástæðan fyrir brottfalli j er hljóðfræðileg sérstaða þess.

Í fornu máli var j svokallað hálfsérhljóð – óatkvæðisbært hljóð, eins konar millistig milli sérhljóðs og samhljóðs. Í nútímamáli er það yfirleitt flokkað sem samhljóð en þó er oft lítill munur á því og sérhljóðinu í. Vegna hljóðfræðilegs eðlis síns verður j alltaf að hafa sérhljóð næst sér, annaðhvort á undan eða eftir. Í myndum eins og *herj, *herjs o.s.frv. er sú krafa ekki uppfyllt og því hlýtur j að falla brott. Beygingarending sem hefst á sérhljóði bjargar hins vegar málinu – í myndum eins og herjum, skeljar, berjum o.s.frv. fær j sérhljóð endingarinnar næst á eftir sér og helst því í þeim myndum. Í ýmsum orðum hafa þó áhrifsbreytingar riðlað þessu svo að j hefur fallið brott þar sem það gat haldist, eða helst þar sem það hefði átt að falla brott.

Stöku sinnum verða þó til orð sem brjóta þessar reglur, einkum þegar reynt er að búa til nafnorð af sögnum með samhljóð og j í stofni. Eina algenga orðið af því tagi þar sem j er í enda orðs án sérhljóðs við hlið sér er hvorugkynsorðið grenj af sögninni grenja – elsta dæmi um það er frá 17. öld. Fyrir utan grenj er hvorugkynsorðið emj af sögninni emja eina orðið af þessu tagi sem gefið er í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls, en við bæði orðin er athugasemd: „Orðið er einkum haft í þágufalli og nefnifalli og þolfalli með greini. Engin dæmi hafa fundist um eignarfall.“ Myndirnar sem þarna eru nefndar hafa allar endingar sem hefjast á sérhljóði – emji, grenji; emjið, grenjið. Í þessum myndum bjargar endingarsérhljóðið því j-inu.

Ef búin væri til eintölumynd eftir fleirtölumyndunum trefjar, menjar og fornminjar ættu þær því að vera *tref, *men og *fornmin frekar en *trefj, *menj og *fornminj. Eins og áður segir væri ekkert við þessar myndir að athuga frá merkingarlegu sjónarmiði – það eru engar merkingarlegar ástæður fyrir því að þessi orð eru ekki til í eintölu og við myndum örugglega venjast þessum eintölumyndum ef þær kæmust í notkun. Það þarf aftur á móti ekki að búa til eintölu af klyfjar og fen því að hún er til í málinu eins og áður segir – en er ekki *klyfj og *fenj, heldur klyf og fen. Orðmyndir þeirra Radíusbræðra eru hins vegar bráðskemmtilegt dæmi um það hvernig hægt er að leika sér að tungumálinu og fá okkur til að hugsa um orð á nýjan hátt.

Auglýsingaherferð VIRK

Í svari starfsendurhæfingarsjóðsins VIRK við gagnrýni á auglýsingaherferð sjóðsins segir m.a.: „Tökuorðið „kombakk“ […] hefur unnið sér sess í heimi lista, einkum tónlistar, íþrótta og stjórnendamenningar. Um það vitna dæmi sem koma upp þegar leitað er að orðinu á netinu, bæði í fjölmiðlum og á óformlegri stöðum á borð við bloggsíður og samfélagsmiðla.“  „Orðið Kombakk hefur í þessu samhengi yfirtóna eftirvæntingar, ólíkt hinu miklu hlutlausara orði „endurkoma“ […].“ „Ákvörðunin um að nota kombakk sem yfirskrift þessarar mikilvægu vitundarvakningar var tekin að vel athuguðu máli […].“ „Lagið Back To Life (However do you want me) styrkir þessa tilfinningu, eins og tónlist er ævinlega ætlað að gera.“

Ég svaraði og sagði: „Takk fyrir svarið, sem olli mér samt miklum vonbrigðum og bendir til að þið áttið ykkur ekki á alvarleik málsins og hversu slæmt fordæmi þið eruð að gefa með þessari herferð. Ég ber virðingu fyrir því mikilvæga starfi sem VIRK vinnur, en þeim mun sárgrætilegra finnst mér að það skuli auglýst undir enskum formerkjum. Það er alveg rétt að kombakk hefur lengi verið notað í íslensku, en fyrst og fremst í óformlegu máli. Ég hef ekkert á móti tökuorðum en þegar til eru ágæt íslensk orð í sömu merkingu er æskilegt að halda sig við þau. Það kann að vera rétt að kombakk höfði betur til fólks en endurkoma þótt ég efist stórlega um það – ég sé ekki betur en orðið endurkoma sé oftast notað í jákvæðu samhengi, ekkert síður en kombakk.

Það alvarlegasta er þó að meginboðskapur auglýsingarinnar, Back to life, back to reality, er á ensku. Fyrir utan að það er álitamál hvort það standist lög finnst mér það algerlega forkastanlegt. Ég trúi ekki öðru en þið áttið ykkur á því þegar þið hugsið málið hvað þið eruð að gera með þessu. Ef við göngumst inn á það að enska sé heppilegri en íslenska í einhverju samhengi þótt verið sé að höfða til Íslendinga erum við að opna flóðgátt sem ómögulegt verður að loka. Við erum með því að gera lítið úr íslenskunni, tala hana niður, segja að hún dugi ekki – við erum að kveða upp dauðadóm yfir henni. Ég trúi ekki að það sé vilji aðstandenda VIRK að gera það og skora enn og aftur á ykkur að endurskoða þessa auglýsingaherferð.“

Frábær Skrekkur

Þriðja árið í röð hef ég nú setið þrjú kvöld í röð í Borgarleikhúsinu og horft á 25 atriði í undankeppni Skrekks, hæfileikakeppni grunnskólanna í Reykjavík. Ástæðan er sú að ég er í dómnefnd um „Skrekkstunguna“, íslenskuviðurkenningu keppninnar, sem ákveðið var í hitteðfyrra að taka upp vegna þess að aðstandendum fannst íslenska vera mjög á undanhaldi í keppninni og vildu reyna að snúa þeirri þróun við. Það hefur svo sannarlega tekist. Íslenska varð strax meira áberandi þegar viðurkenningin var fyrst veitt fyrir tveimur árum, hlutur hennar stækkaði enn töluvert í fyrra, og í ár fannst mér verða alger bylting. Sáralítið bar á ensku í keppninni – í langflestum atriðum var allur texti, talaður, sunginn og ritaður, á íslensku.

Í Skrekk er hin sjónræna hlið mjög mikilvæg en samt sem áður tókst sumum skólunum að hafa íslenskuna beinlínis í aðalhlutverki í atriðum sínum – lifandi, frjóa og skapandi íslensku. Það var einstaklega ánægjulegt að horfa og hlusta á þetta – en að sama skapi verður verkefni dómnefndarinnar, að velja sigurvegara, sérlega snúið. Það er samt tilhlökkunarefni vegna þess að við vitum að sigurvegarinn verður verðugur. Ég hvet ykkur til að horfa á úrslitakeppni Skrekks á mánudagskvöld í beinni útsendingu í Ríkissjónvarpinu – þá verður jafnframt tilkynnt hvaða skóli fær Skrekkstunguna. Frammistaða unglinganna gleður mann sannarlega á þessum annars dapra og drungalega degi og fyllir mann bjartsýni fyrir hönd íslenskunnar.

Undarlegt, undanlegt og undalegt

Í Málvöndunarþættinum var nýlega spurst fyrir um myndina undanlegt sem fyrirspyrjandi hafði rekist á í blaði frá 1925 og velti fyrir sér hvort þessi mynd hefði verið notuð í stað undarlegt. Ég hafði aldrei rekist á þetta og taldi í fyrstu að þetta hlyti að vera prentvilla, en þegar ég fór að skoða málið skipti ég um skoðun. Á tímarit.is eru alls um 180 dæmi um atviksorðið undanlega og lýsingarorðið undanlegur, í ýmsum beygingarmyndum – elsta dæmið frá árinu 1900. Í Risamálheildinni eru dæmin um 70, þar af um helmingur af samfélagsmiðlum. Þetta eru alltof mörg dæmi til að hægt sé að gera ráð fyrir að alltaf sé um prentvillu að ræða, þannig að myndin undanleg- hefur greinilega verið í einhverri notkun frá því í upphafi síðustu aldar.

Auðvitað er enginn vafi á því að undanleg- er komið af undarleg-, hvort sem við viljum kalla það afbökun, misskilning eða eitthvað annað. Lýsingarorðið undarlegur kemur fyrir þegar í fornu máli og er skylt nafnorðinu undur en eins og kemur fram í Íslenskri orðsifjabók hafa orðið víxl á -ur (áður -r) í því orði og -ar- í undarlegur. Trúlegt er að þessi víxl dragi úr gagnsæi orðsins undarlegur – valdi því að málnotendur tengi orðið ekki endilega við undur. Þessi skortur á gagnsæi veldur því svo að meiri líkur eru á að orðið breytist vegna þess að það styðst ekki við annað orð sem fólk þekkir. Heyranlegur munur á r og n í lok atkvæðis inni í orði er mjög lítill og þess vegna viðbúið að fólk misheyri stundum undan- fyrir undar-.

En stundum virðist r-ið líka falla alveg brott og þess vegna mætti búast við því að finna ritháttinn undaleg- án r. Ég hafði ekki tekið eftir slíkum dæmum, frekar en dæmum um undanleg-, en þau reyndust samt vera til þegar að var gáð – um ritháttinn undaleg- eru um 70 dæmi á tímarit.is, það elsta frá árinu 1900 eins og elsta dæmið um undanleg-. Það er hins vegar athyglisvert að dæmin í Risamálheildinni eru miklu fleiri eða tæp 150 – langflest af samfélagsmiðlum. Þetta er alveg öfugt við dæmin um undanleg- sem voru mun fleiri á tímarit.is en í Risamálheildinni. Vegna þess að textarnir í Risamálheildinni eru flestir frá þessari öld gæti þetta bent til þess að framburðurinn þar sem r fellur alveg brott sé að færast í vöxt.

Það er sem sé trúlegt að áður hafi fólk yfirleitt heyrt þarna eitthvert samhljóð en það hafi iðulega verið svo veikt að fólk gat skynjað það sem n í stað r – og sú skynjun endurspeglaðist í rithættinum. Núna er trúlegt að fólk heyri oft ekkert samhljóð á þessum stað og sú skynjun endurspeglast þá líka í rithættinum. Ég legg áherslu á að ég er auðvitað ekki að mæla með því að við hverfum frá hinum hefðbundna rithætti. Þetta er hins vegar forvitnilegt dæmi um það hvernig skert gagnsæi orða, ásamt óskýrum eða breyttum framburði, getur valdið því að málnotendur fari að skynja þau á nýjan hátt. Stundum leiðir þessi breytta skynjun til málbreytingar, en í þessu tilviki eru dæmin (enn) of fá til að hægt sé að tala um breytingu.

Hvítabirnir og ísbirnir

Spendýrið ursus maritimus heitir á íslensku ýmist hvítabjörn eða ísbjörn – síðarnefnda orðið er komið af isbjørn í dönsku. Í viðtali í Fréttablaðinu 2011 segir Ævar Petersen dýrafræðingur: „Hvítabjörn er þekkt í íslensku að minnsta kosti frá 12. öld en ísbjörn kom fyrst fram í rituðu máli snemma á 19. öld og var í raun lítið sem ekkert notað fyrr en á 20. öld. Orðið bjarndýr var mikið notað á 19. öld um hvítabirni en það er núna yfirleitt haft sem almennt heiti yfir birni – hvíta, brúna og svarta.“ Það er rétt að elsta dæmi um ísbjörn er frá 1827, en allt frá því í lok nítjándu aldar hefur það verið mun algengara orð en hvítabjörn. Á tímarit.is eru rúm níu þúsund dæmi um fyrrnefnda orðið en tæp tvö þúsund og tvö hundruð um það síðarnefnda.

Þótt orðið ísbjörn eigi sér hliðstæðu í dönsku og sé sniðið eftir henni er það eftir sem áður vitanlega íslenskt orð – báðir orðhlutarnir, ís og björn, eru íslenskir. Merkingarleg tengsl orðhlutanna eru hliðstæð við tengslin í orðinu skógarbjörn sem kemur fyrir í fornu máli og engum dettur í hug að gera athugasemdir við – í báðum tilvikum er dýrið kennt við búsvæði sitt, ís eða skóg. Vegna þess að hvítabjörn kemur fyrir í fornu máli en ísbjörn er mun yngra í málinu finnst mörgum samt æskilegra að nota fyrrnefnda orðið, og það er í sjálfu sér ekkert við því að segja. Hins vegar ætti það að vera liðin tíð að orð mynduð úr íslensku hráefni sem falla fullkomlega að málinu séu litin hornauga og látin gjalda þess að eiga sér hliðstæðu í dönsku.

„Back to life, back to reality“

Starfsendurhæfingarsjóðurinn VIRK rekur nú auglýsingaherferð undir kjörorðinu „Er þinn vinnustaður klár í kombakk?“. Í frétt um herferðina segir: „Kyninningarherferðin [svo] hverfist um hugtakið „Kombakk“. Hjartað í herferðinni er […] hljómsveitin Retro Stefson, sem hefur gert sína útgáfu af sígildum danssmelli, Back to Life með Soul II Soul í tilefni af Kombakk-herferðinni.“ Sett hefur verið upp síðan kombakk.is þar sem textinn „Back to life, back to reality“ úr áðurnefndu lagi rúllar sífellt og gerðar hafa verið sjónvarpsauglýsingar með laginu sem eru að megninu á ensku – þessi texti sunginn hvað eftir annað en sáralítil íslenska er í auglýsingunum. Það er ljóst að meginboðskapur auglýsinganna á að felast í þessum enska texta.

Ljóst er að markhópur auglýsinganna er aðallega Íslendingar og því álitamál hvort þær samrýmast ákvæðum 6. greinar Laga um eftirlit með viðskiptaháttum og markaðssetningu nr. 57/2005 þar sem segir: „Auglýsingar sem höfða eiga til íslenskra neytenda skulu vera á íslensku.“ En óháð því hvort þetta stenst lög eða ekki er þetta algerlega ótækt og til háborinnar skammar. Þarna er verið að höfða til Íslendinga með því að gera enskunni hátt undir höfði. Þetta er þeim mun alvarlegra sem aðstandendur VIRK eru m.a. ríki og sveitarfélög en í 5. grein Laga um stöðu íslenskrar tungu og íslensks táknmáls nr. 61/2011 segir: „Ríki og sveitarfélög bera ábyrgð á að varðveita og efla íslenska tungu og skulu sjá til þess að hún sé notuð.“

Hvernig í ósköpunum stendur á því að íslensk samtök, sem m.a. opinberir aðilar standa að auk samtaka launafólks og atvinnurekenda, velja herferð sinni og vefsíðu enskt kjörorð og heiti? Hvernig í ósköpunum stendur á því að þessi samtök velja að koma boðskapnum fyrst og fremst á framfæri með texta á ensku? Hvernig í ósköpunum stendur á því að við látum þetta yfir okkur ganga? Það er ekki hægt að kalla þetta annað en fullkomna vanvirðingu við íslenskuna og íslenskan almenning. Það er ekki eins og það sé eitthvað flókið að finna íslenska samsvörun við kombakk, og fyrst verið er að kosta upp á að fá hljómsveit til liðs við herferðina hefði verið nær að fá hana til að semja nýjan íslenskan texta frekar en grafa upp 35 ára gamalt lag á ensku.

Íslenskan á í vök að verjast gagnvart ásókn ensku á öllum sviðum – enskunotkun í samfélaginu fer sívaxandi vegna mikils fjölda fólks af erlendum uppruna sem hér býr og starfar og vegna umfangs ferðaþjónustunnar þar sem enska er aðalmálið. Stafræn áhrif enskunnar gegnum netið, samfélagsmiðla, efnis- og streymisveitur o.fl. eru líka gífurlega mikil. Þess vegna kemur það úr hörðustu átt þegar samtök eins og VIRK leggja sitt af mörkum til að veikja varnir íslenskunnar með fullkomlega óþarfri, ástæðulausri og kjánalegri enskunotkun. Ég vonast til að VIRK sjái sóma sinn í því að breyta kjörorði herferðarinnar og heiti vefsíðunnar – og taka úr birtingu auglýsingar sem eru aðallega á ensku og gera auglýsingar á íslensku í staðinn.

Endurvinnsla orða: tómthússkattur

Í húsnæðisstefnu Samfylkingarinnar fyrir væntanlegar Alþingiskosningar segir: „Heimilum sveitarfélögum að leggja svokallaðan tómthússkatt á tómar íbúðir.“ Þótt orðið tómthússkattur sé nýtt í málinu er ekki hægt að segja annað en það sé mjög gagnsætt, en hins vegar getur það truflað fólk að orðið tómthús er fyrir í málinu í allt annarri merkingu, 'bú sem hefur hvorki jörð né skepnur, þurrabúð' eins og segir í Íslenskri nútímamálsorðabók – þar sem það er að vísu merkt „gamalt“. Orðið er aðallega þekkt í samsetningunni tómthúsmaður sem er skýrt 'sjómaður eða daglaunamaður í verstöð eða kauptúni sem hefur ekki afnot af jörð, þurrabúðarmaður' í Íslenskri nútímamálsorðabók – og einnig merkt þar „gamalt“.

Ég er almennt séð hlynntur því að endurnýta orð sem hafa lokið hlutverki sínu í fyrri merkingu. Um þetta eru ýmis dæmi í málinu, þekktust líklega sími sem merkti 'þráður' í fornu máli og skjár sem áður merkti 'gegnsæ himna í glugga, notuð í stað rúðu'. Nýlegt dæmi er svo bur sem áður var karlkynsorð og merkti 'sonur' en var nýlega gert að hvorugkynsorði í merkingunni 'afkvæmi til að nota í kenninöfnum. Vissulega hefur slík endurnýting stundum mætt andstöðu –Helgi Hálfdanarson skrifaði t.d. grein sem hét „Orð á glapstigum“ gegn hinni nýju merkingu orðsins skjár, og ýmsar athugasemdir voru líka gerðar við breytinguna á orðinu bur, enda þótt það hafi áður verið bundið við skáldamál og sennilega aldrei verið hluti af daglegu máli.

Þótt orðin tómthús, tómthúsmaður og tómthúsbýli séu sjaldgæf í nútímamáli, og ekki notuð nema í sögulegu samhengi, eru þau vissulega ekki alveg horfin úr málinu. Því má spyrja hvort réttlætanlegt sé að taka upp orðið tómthússkattur þar sem fyrri hlutinn er sameiginlegur eldri orðunum en tengist þeim ekki merkingarlega. Þetta er vissulega álitamál, en í mínum huga snýst það fyrst og fremst um það hvort líklegt sé að þetta geti valdið misskilningi – gæti fólk sem lærir nýja orðið en þekkir ekki þau gömlu misskilið þau ef það rekst á þau í textum? Ég held ekki – ég sé ekki að hægt sé að fá nokkra merkingu, rétta eða ranga, í gömlu orðin út frá því nýja og fólk muni því fletta þeim upp í orðabókum eins og það hefði þurft að gera hvort eð er.

Framburður erlendra heita í íslensku

Mér finnst ég taka eftir því að framburður ýmissa erlendra staðaheita hafi breyst í seinni tíð. Heiti ríkjanna California og Pennsylvania í Bandaríkjunum voru í mínu ungdæmi oftast aðlöguð íslenskum framburðarreglum – borin fram með áherslu á fyrsta atkvæði og það fyrrnefnda með innskots-d á milli r og n, -rdn­- (eins og í lýsingarorðinu forn) og það síðarnefnda með a í -van-. Nú heyri ég æ oftar að framburður þessara heita er að nálgast ameríska framburðinn – sambandið -rn- í Kalifornía er borið fram án d-innskotsins (eins og í samsetningunni hor-nös) og Pennsylvanía er borið fram með ei í stað a, Pennsylveinía. Bæði heitin eru líka oft borin fram með aðaláherslu á þriðja atkvæði, KaliFORnía og PennsylVEInía.

Þetta er auðvitað ekkert óvænt eða óeðlilegt. Áður fyrr heyrðu Íslendingar þessi heiti mjög sjaldan, eins og aðra útlensku, og framburður þeirra tók því oftast mið af ritmyndinni. En með auknum kynnum okkar af erlendum málum – fyrst með kvikmyndum og sjónvarpi, síðar með neti, ferðalögum og ferðafólki – heyrir fólk þessi heiti mjög oft með sínum ameríska framburði, og mjög skiljanlegt að það taki hann upp. Það er samt líka skiljanlegt að þeim sem hafa alist upp við ritmálsframburð þessara heita bregði við breyttan framburð þeirra og telji að þar sé um óæskileg ensk áhrif að ræða, enda sé þarna verið að bregða út af hefð. Mér finnst samt engin ástæða til að amast við þessu, en hins vegar er þetta angi af miklu stærra máli.

Skylt þessu er framburður ýmissa erlendra skammstafana. Skammstöfun enska heitisins Union of European Football Associations, eða Samband evrópskra knattspyrnusamtaka, er UEFA og farið með hana sem orð sem borið er fram eitthvað í átt við eifa. Þessi framburður er einnig iðulega notaður í íslensku og það hefur oft verið gagnrýnt. Það kæmi til greina að nota íslenska skammstöfun, SEKS, og bera hana annaðhvort fram sem orð eða hvern bókstaf fyrir sig. En íslenskt heiti sambandsins á sér enga hefð, öfugt við t.d. European Union, EUEvrópusambandið, skammstafað ESB. Það væri hægt að bera þetta fram u-e-f-a– en er það eitthvað betra? Þetta er bara eins og hvert annað enskt heiti sem er látið halda sínum framburði.

En þetta snýst ekki bara um framburð enskra heita og orða. Vegna þess hversu áberandi enskan er í umhverfi okkar er algengt að hún hafi áhrif á framburð okkar á heitum og orðum úr öðrum tungumálum – í Málvöndunarþættinum hefur þetta stundum verið kallað „Rídsjard Wogner-heilkennið“. Það má vissulega gagnrýna þetta en það kemur hins vegar íslensku sáralítið við – segir ekkert um kunnáttu í íslensku heldur sýnir fremur þekkingarskort á umræðuefninu og öðrum erlendum tungumálum en ensku. Þetta er á sinn hátt alveg sambærilegt við þann ritmálsframburð sem Íslendingar notuðu yfirleitt á erlend heiti áður fyrr – framburðurinn miðast við þá fyrirmynd sem við höfum, sem áður var ritmálið en nú enskur framburður.

Það er auðvitað hægt að hafa þá skoðun að öll erlend orð sem notuð eru í íslensku samhengi, hvort sem það eru mannanöfn, staðaheiti eða annað, eigi að laga að íslenskum framburðarreglum – ekki nota í þeim nein hljóð, hljóðasambönd eða áherslumynstur nema þau sem komi fyrir í íslensku. Ég veit samt ekki um fólk sem hafi þessa skoðun enda væri hún fullkomlega óraunhæf – alveg jafn óraunhæf og sú skoðun sem ég veit ekki heldur til að hafi verið sett fram, að við eigum alltaf að bera öll erlend orð fram eins og þau eru borin fram í upprunamálinu. Þarna verður að fara einhvern milliveg og oft er tilviljun hvernig sá millivegur verður, en óneitanlega mótast hann oft af því að leiðin til okkar liggur iðulega í gegnum ensku.

19% – eða hvað?

Í nýlegri skýrslu OECD um innflytjendur á Íslandi kemur fram að hlutfall þeirra innflytjenda sem telja sig vera fullfæra eða sæmilega færa í landsmálinu er lægra á Íslandi en í öllum öðrum löndum OECD – aðeins 19%. Í nýlegri grein í Vísi var þetta borið saman við um 95% í Portúgal, 85% í Ungverjalandi og tæp 80% á Spáni. Þar er vissulega sláandi munur, en nærtækara væri að bera Ísland saman við önnur Norðurlönd. Hlutfallið er tæp 45% í Finnlandi, tæp 50% í Danmörku, rúm 55% í Noregi og rúm 60% í Svíþjóð – meðaltal OECD er rétt tæp 60%. Þetta er ekki óeðlilegur munur í ljósi þess að í Noregi og Finnlandi er varið um fjórum sinnum meira opinberu fé á mann í tungumálakennslu innflytjenda og í Danmörku allt að tíu sinnum meira.

En hugsanlegt er að annað bætist við sem auki enn á þennan mun. Tölur um málakunnáttu eru ekki byggðar á neins konar samræmdum prófum, heldur á sjálfsmati innflytjenda eins og áður er nefnt („respondents who considered their Icelandic to be either “fluent” or “advanced”“). Þá má spyrja á hverju innflytjendur byggi mat sitt á eigin íslenskufærni. Það hlýtur að byggjast að einhverju leyti á reynslu þeirra, og fólks í kringum þá, af því að nota íslensku og viðbrögðum Íslendinga þegar þeir reyna að tala málið. Eins og hér hefur margoft verið nefnt skortir okkur þolinmæði gagnvart „ófullkominni“ íslensku, svo sem erlendum hreim, röngum beygingum og óvenjulegri orðaröð, og skiptum iðulega yfir í ensku ef viðmælandinn talar ekki kórrétt.

Vegna þessa er ekki ótrúlegt, þótt ekki sé hægt að fullyrða neitt um það, að margir innflytjendur meti íslenskukunnáttu sína lægra en ella – þótt þeir tali íslensku að einhverju marki finna þeir að Íslendingum finnst íslenskan þeirra ófullnægjandi og telja þá jafnvel alls ekki tala málið. Hugsanlegt er að innflytjendur í öðrum OECD-löndum, með sambærilega kunnáttu í tungumálum þeirra landa, mæti öðru viðmóti og meti þar af leiðandi kunnáttu sína hærra. Um þetta er ekkert hægt að fullyrða en viðbrögð Íslendinga gagnvart „ófullkominni“ íslensku eru þekkt og gefa ástæðu til að velta þessu fyrir sér. Þetta þyrfti vitanlega að rannsaka áður en farið er að tala um „það grátlega litla hlutfall útlendinga sem sér ástæðu til að læra íslensku“.

Það er ljóst að hvatinn til að læra íslensku hlýtur alltaf að verða minni en hvatinn til að læra tungumál stórþjóða, einfaldlega vegna þess að íslenska nýtist hvergi nema á Íslandi, og því er ekki líklegt að fólk vilji verja tíma og fé í íslenskunám nema það ætli sér að vera hér til frambúðar. Við það ráðum við ekki, en allt hitt sem veldur því að of fáir innflytjendur læra íslensku getum við ráðið við – ef við bara viljum. Við getum sett miklu meira fé í kennslu íslensku sem annars máls, við getum breytt hugarfari okkar og viðbrögðum gagnvart „ófullkominni“ íslensku, og við getum hætt að haga okkur eins og það sé allt í lagi að enska sé notuð við ýmsar aðstæður. Allt eru þetta Íslendingavandamál, ekki útlendingavandamál.