Í framhaldi af viðtali við Þorgrím Þráinsson á Bylgjunni fyrir viku hafa orðið miklar umræður um orðaforða barna og unglinga sem fer minnkandi að margra mati. Þar skiptir þó viðmiðið öllu máli. Ég sé enga ástæðu til að efast um að þetta sé rétt út frá eðlilegu viðmiði okkar flestra, sem er okkar eigin orðaforði. Þegar yngra fólk kann ekki einhver orð sem við kunnum og teljum almennt mál drögum við þá ályktun að orðaforði unga fólksins sé minni en okkar. Að einhverju leyti er þetta auðvitað eðlilegt og óhjákvæmilegt. Þjóðfélagið breytist hratt og ný hugtök og fyrirbæri koma til en önnur verða úrelt á móti. Þessu fylgir breyttur orðaforði og ekkert við því að segja þótt eðlilegt sé að við sem eldri erum sjáum eftir orðum sem við ólumst upp við.

En öðru máli gegnir þegar ensk orð koma í stað íslenskra um hugtök og fyrirbæri sem enn eru í fullri notkun í samfélaginu. Þorgrímur Þráinsson nefndi dæmi um að unglingar þekktu ekki orðið afgangur og töluðu um change-ið í staðinn og í viðtali við Lindu Björk Markúsardóttir í framhaldi af grein sem hún skrifaði fyrir átta árum nefndi hún að mörg íslensk börn þekktu ekki orðið blýantur og töluðu um pencil í staðinn. Það er enginn skortur á hliðstæðum dæmum og frá sjónarmiði íslenskunnar er þetta auðvitað áhyggjuefni, en það táknar samt ekki að orðaforði barnanna hafi minnkað, í þeim skilningi að þau eigi í einhverjum vandræðum með að tala um tiltekna hluti. Þetta bendir hins vegar til þess að tiltekin orð skorti í íslenskan orðaforða þeirra.

Sumum finnst væntanlega að íslenski orðaforðinn sé það eina sem skipti máli. En ef unga fólkið getur talað um tiltekin efni þótt það noti ensk orð en ekki íslensk sýnir það að hæpið er að nota orð eins og „fáfræði“, „vanþekking“ og önnur slík, hvað þá „heimska“, til að lýsa ástandinu. Ég gæti reyndar best trúað að íslenskir unglingar nú á dögum geti talað um fleiri og fjölbreyttari efni en jafnaldrar þeirra fyrir hálfri öld eða svo, en málumhverfi þeirra, einkum hið stafræna, veldur því að ensk orð eru oft nærtækari en þau íslensku. Það er ekki unglingunum að kenna. Og það er ekki heldur foreldrunum að kenna nema þá að litlu leyti. Það stafar af breytingum á samfélagi og tækni sem eru miklu meiri og hafa miklu víðtækari áhrif en við áttum okkur á.

Ef við viljum reyna að stöðva þessa þróun og snúa henni við þurfum við þess vegna að breyta málumhverfi barna og unglinga og hugsa máluppeldi þeirra upp á nýtt. Við þurfum að sjá til þess að þau kynnist sem flestum fyrirbærum og hugtökum í gegnum efni á íslensku, hvort sem það er fræðsluefni, afþreying, skemmtiefni eða annað. Með því móti stuðlum við að því að þau tileinki sér íslenskan orðaforða fremur en enskan – eða a.m.k. samhliða þeim enska. Vandinn er auðvitað sá að það er tilfinnanlegur skortur á fjölbreyttu efni á íslensku sem höfðar til barna og unglinga – þess vegna leita þau í efni á ensku. Þarna stendur upp á stjórnvöld að stórauka styrki til þess að framleiða hvers kyns íslenskt efni, og einnig til að þýða erlent efni á íslensku.

En það táknar auðvitað ekki að foreldrar og aðrir uppalendur séu stikkfrí. Þau þurfa að laga sig að breyttum aðstæðum – átta sig á því að íslensku orðin lærast ekki af sjálfu sér, eins og þau gerðu kannski áður, heldur þarf að halda íslenskunni að börnunum. Hugsanlega þarf að takmarka sjónvarpsáhorf, skjátíma og símanotkun – ég hef ekki næga þekkingu til að hafa neina skoðun á því og hef almennt séð ekki mikla trú á að stýra máli og málnotkun með boðum og bönnum. Foreldrar geta hins vegar reynt að bjóða börnunum upp á efni á íslensku eins og kostur er, hvatt þau til að lesa bækur á íslensku og lesið fyrir þau. Aðalatriðið er þó að tala sem mest við börnin – bæði um hversdagslega hluti og um fjölbreytt efni sem þau hafa áhuga á.

Í innleggi hér fyrir helgi var spurt: „Hefur fólk tekið eftir því að fólk virðist farið að nota „þema“ í bæði karl- og kvenkyni?“ Ég hafði ekki tekið eftir því en fann slæðing af dæmum um hvort tveggja, flest á samfélagsmiðlum. Á Málefnin.com segir 2013: „En samt er þeman í fjölmiðlum alltaf sú sama.“ Á Hugi.is segir 2004: „Að mínu mati finnst mér þetta koma miklu betur út, og rautt passar betur við þemuna.“ Á Málefnin.com segir 2013: „Ég skil þetta þannig að klámið sé að breyta þemunni.“ Á Vísi 2009 segir: „Einhver skrýtinn spænskur þemi í króatíska laginu.“ Í DV 2009 segir: „Með henni voru dansarar með horn og svo virtist sem þeminn væri nautabanar.“ Á Hugi.is segir 2011: „Þetta er málað með þemanum svart, rautt, dökkblátt.“

Farið var að nota orðið í íslensku í þessari mynd á sjöunda áratugnum. Elsta dæmi sem ég finn á prenti er í Þjóðviljanum 1966, í heiti á þýddu ljóði: „Þema með tilbrigðum.“ Í Alþýðublaðinu 1968 segir: „Reynt verði að velja ætíð þau viðfangsefni (þemu) til meðferðar, sem þykja eiga brýnt erindi við fólkið sem sýnt er fyrir og eru tímabærar.“ Í Morgunblaðinu 1968 segir: „Eins og fyrr er þema þeirra ástin, syndin, dauðinn og goðsögnin.“ En myndin tema hafði verið notuð töluvert frá því snemma á öldinni. Elsta dæmi sem ég finn er í Morgunblaðinu 1921 þar sem segir: „Þau tvö temu, sem þátturinn flytur, eru að jafnaði gagnólík.“ Þessi mynd er enn stundum notuð – í Morgunblaðinu 2018 segir: „Þetta er ákaflega blönduð sýning, engin sérstök temu.“

Orðið þema/tema er skýrt 'megininntak verkefnis eða listaverks' í Íslenskri nútímamálsorðabók og er tökuorð úr dönsku þar sem það er skrifað tema og borið fram með t sem skýrir notkun myndarinnar tema fyrstu áratugina. Í ensku er orðið aftur á móti skrifað theme og borið fram með þ og tilkomu myndarinnar þema má væntanlega skýra með auknum enskum áhrifum. Orðið er hvorugkynsorð og eins í öllum föllum eintölu. En flokkur veikra hvorugkynsorða er mjög lítill og hefur nær eingöngu að geyma heiti líffæra og líkamshluta – auga, eyra, hjarta, nýra, milta, eista. Örfá orð annars eðlis slæðast með, eins og bjúga. Orðið þema fellur því ekki að flokknum merkingarlega sem gæti skýrt tilhneigingu til að breyta kyni þess og beygingu.

Langflest nafnorð sem enda á -a í nefnifalli eintölu – og þau eru gífurlega mörg – eru kvenkynsorð. Því er engin furða að þessi sægur togi þema til sín og orðið fái stundum kvenkynsbeygingu, sérstaklega þar sem það rekst illa í sínum hvorugkynsflokki merkingarlega eins og áður segir. Karlkynsmyndir orðsins má aftur á móti skýra út frá aukaföllunum – veik karlkynsorð, sem eru mjög mörg, enda á -a í aukaföllum eins og þema. Það er ekkert einsdæmi að ný nefnifallsmynd sé búin til út frá aukaföllum. Þekkt dæmi um slíkt er myndin talva sem er búin til út frá aukaföllunum tölvu, eftir mynstrinu kaka – köku. Þannig er þemi búið til út frá þema eftir mynstrinu hani – hana. En ég mæli samt með að við höldum okkur við hvorugkynið.

Í tölvupósti sem ég fékk fyrir helgi var bent á að orðið hrynjandi hefði verið notað í karlkyni á fréttavef Ríkisútvarpsins – „Ekki alveg sami hrynjandi í fyrirsögninni við þennan mola og í upphafi kvæðis Jónasar.“ Bréfritari sagði að sér hefði „alltaf þótt fara best á að hafa þetta sem karlkynsorð“ en Málfarsbankinn og orðabækur hefðu það í kvenkyni, og bætti við: „Málfarsbankinn nefnir raunar fleiri orð sem kvenkynsorð sem málvitund mín býður að séu karlkyns, til dæmis stígandi, sem ég held nú að sé í huga meirihluta fólks karlkynsorð.“ Þetta er alveg rétt – Málfarsbankinn segir: „Orðið hrynjandi er kvenkynsorð frá fornu fari ásamt nokkrum fleiri orðum sem enda á -andi: fögur hrynjandi, fögur kveðandi, mikil stígandi.“

Það er hins vegar rétt að benda á að í Íslenskri orðabók eru þessi þrjú orð, hrynjandi, kveðandi og stígandi, öll gefin upp bæði í karlkyni og kvenkyni, en með mismunandi merkingu. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er hrynjandi sagt „kvk/kk“ en aðeins merkingin 'háttbundinn flutningur tóna, hljómfall, taktur' gefin. Aftur á móti eru kveðandi og stígandi aðeins gefin sem kvenkynsorð, það fyrrnefnda í merkingunni 'hljóðfall í flutningi bundins máls, hrynjandi' en það síðarnefnda í merkingunni 'það að e-ð hækkar og magnast jafnt og þétt (t.d. í kveðskap og bókmenntum)'. Í Íslenskri orðsifjabók er stígandi eingöngu gefið sem karlkynsorð og fornmálsdæmi um það eru öll í karlkyni, en það kemur eingöngu fyrir sem nafn eða viðurnefni.

Nafnorð sem enda á -andi eru upphaflega lýsingarháttur nútíðar af sögn og eru langflest karlkynsorð – eigandi, gerandi, nemandi, neytandi, sendandi, þiggjandi, þolandi o.s.frv. Það er því engin furða að orðin hrynjandi, kveðandi og stígandi hafi tilhneigingu til að feta í fótspor þeirra og verða karlkynsorð, sérstaklega þar sem samhljóma karlkynsmyndir eru til í annarri merkingu eins og áður segir. Gömul dæmi eru um öll orðin í karlkyni í sömu merkingu og kvenkynsorðin – um hrynjandi frá 18. öld, um kveðandi frá 19. öld og um stígandi einnig frá 19. öld. Raunar er óljóst á hverju sú fullyrðing Málfarsbankans að stígandi sé kvenkynsorð „frá fornu fari“ byggist – e.t.v. hefur það fengið kvenkyn vegna merkingarlíkinda við hin orðin tvö.

Í áðurnefndu bréfi til mín klykkti bréfritari út með því að segja: „Mætti ekki endurorða umvandanir málfarsbankans og segja að karlkynsmyndir þessara orða hafi fyrir löngu hlotið fastan sess og fari ekki í neinum meginatriðum gegn málfræði íslensku?“ Ég ræð vitaskuld ekki orðalagi Málfarsbankans en get alveg tekið undir þetta. Eins og hér hefur komið fram eiga karlkynsmyndir orðanna sér langa hefð og viðskeytið -andi er langoftast karlkynsviðskeyti. Ég get ekki séð neitt að því að viðurkenna bæði karlkyn og kvenkyn þessara orða sem gott og gilt mál. Málið þolir alveg tilbrigði – það er ekkert nauðsynlegt að við notum það öll á sama hátt. Lifi fjölbreytileikinn!

Undanfarna daga hefur talsvert verið fjallað um viðtal við Þorgrím Þráinsson rithöfund á Bylgjunni á fimmtudaginn var. Þorgrímur hefur verið gífurlega ötull við að fara í grunnskóla og ræða við nemendur og á skilið mikið hrós fyrir það. Hann talaði mikið um símanotkun og mikilvægi þess að banna farsíma í skólum. Ég ætla ekki að hafa skoðun á því – aðeins ræða um það sem hann sagði um samtal sitt við fjóra 15 ára stráka í Hafnarfirði. „Ég spurði strákana: „Strákar, hvað þýðir „orðaforði“? Ekki glætu. Hvað þýðir „hvoru tveggja“? Ekki hugmynd. Þjálfari sagði við mig í gær: „Ég bað um meiri gæði á æfingu. Leikmenn spurðu: „Hvað meinarðu gæði?“ [...] Afgangur? Hvað meinarðu afgangur? Ertu að tala um change-ið?“

Það er auðvelt fyrir okkur fullorðna fólkið að hneykslast á þessu enda sýnist mér enginn skortur á því. Dæmisögur af þessu tagi geta vissulega verið stuðandi en hafa lítið almennt gildi – ekki er hægt að alhæfa neitt um orðaforða unglinga út frá þeim. En spyrjum okkur samt: Af hverju ættu 15 ára unglingar að kunna orð eins og orðaforði, hvoru tveggja, gæði og afgangur? Eða réttara sagt: Hvernig hefðu þau átt að læra þessi orð? Koma þau fyrir í venjulegu málumhverfi þeirra eða í því sem þau lesa eða horfa á? Og við þetta má bæta: Þurfa þau eitthvað á þessum orðum að halda í því þjóðfélagi sem þau eru að alast upp í? Er ekki miklu skynsamlegra og gagnlegra fyrir þau að leggja áherslu á orð sem nýtast og þörf er á í samtímanum?

Áhyggjur af minnkandi orðaforða barna og unglinga eru ekki nýjar. Í Menntamálum 1942 fjallar Stefán Jónsson um „þær breytingar, sem ég tel mig hafa orðið varan við á málfari barna á liðnum 20 árum, og sem að mínum dómi boða alvarlega hættu. Þessi hætta […] er vaxandi útbreiðsla þágufallsvitleysunnar og minnkandi orðaforði barna og unglinga á skólaaldri.“ Í ályktun kennara á Mið-Vesturlandi 1954 segir: „Fundurinn lítur svo á, að minnkandi orðaforði barna sé alvarleg hætta fyrir íslenzkt mál og menningu.“ Í ályktun Kennarafélags Eyjafjarðar 1959 segir: „Mörg rök hníga að því, að íslenzk tunga eigi nú í vök að verjast, bæði vegna áhrifa frá erlendu máli, enskunni, og minnkandi orðaforða barna og stíllausri frásögn.“

Fjölda annarra sambærilegra dæma mætti tína til, bæði eldri og yngri, og samkvæmt þessu hefur orðaforði barna og unglinga stöðugt farið minnkandi undanfarna öld a.m.k. Ef rétt væri mætti búast við að ungt fólk gæti varla stunið upp einu orði nú á tímum. En auðvitað er það ekki svo. Málið er að það er ekki til neinn mælikvarði á stærð orðaforða fólks. Fyrir ýmis erlend mál eru vissulega til stöðluð orðaforðapróf en þau byggjast alltaf á gefnum forsendum um tiltekin orð sem börn og unglingar á tilteknum aldri eigi að kunna – að mati fullorðna fólksins sem semur prófin. En engin slík próf eru til fyrir íslensku, og fullyrðingar um minnkandi orðaforða íslenskra barna og unglinga byggjast eingöngu á tilfinningu – tilfinningu fullorðna fólksins.

Við Þorgrímur erum á svipuðum aldri þótt hann sé aðeins yngri – báðir aldir upp úti á landi í þjóðfélagi sem var svo gerólíkt því sem nú er að það er erfitt að gera sér breytinguna í hugarlund nema hafa upplifað hana. Breyttu þjóðfélagi fylgja breytingar í máli – það er óhjákvæmilegt. Mikill fjöldi nýrra orða bætist við en önnur falla í gleymsku á móti. Þannig hefur þetta alltaf verið þótt endurnýjunin sé væntanlega örari nú en oftast áður vegna hraðra þjóðfélagsbreytinga. Auðvitað er eftirsjá að orðum sem gleymast. En er eitthvað meiri skaði að þeim en sjónvarpslausum fimmtudögum, sendibréfum, sveitaböllum og Bítlunum, svo að nefnd séu fáein horfin fyrirbæri úr hversdagsmenningu unglingsára okkar sem erum á sjötugsaldri?

Ég legg áherslu á að ég er alls ekki að gera lítið úr áhyggjum Þorgríms og annarra af stöðu íslenskunnar. Það má vel vera að orðaforði barna og unglinga fari minnkandi þótt ekkert sé hægt að fullyrða um það og þrátt fyrir nokkuð galgopalegt tal hér að framan er ég sannarlega á því að samfella í málinu sé mikilvæg og óheppilegt ef orðaforðinn endurnýjast of ört. Það er gífurlega mikilvægt að foreldrar tali við börn og lesi fyrir þau og með þeim. Það er svo sameiginlegt verkefni foreldra og skóla að hvetja börn og unglinga til lestrar og skapandi skrifa. Stjórnvöld þurfa svo að stuðla að því með fjárveitingum að til sé gott úrval af hvers kyns fræðslu, list, skemmtun og afþreyingu á íslensku. Þetta er sameiginlegt verkefni okkar allra.

Nýlega var hér vísað til umræðu um blaðafrétt þar sem sagði í myndatexta „Bjarni Benediktsson segir af sér sem fjármálaráðherra eftir álit umboðsmanns Alþingis um að honum hafi brostið hæfi við söluna á hlut ríkisins“ og í fréttinni sjálfri sagði að Bjarni væri „miður sín að hafa séð þá niðurstöðu að sér hafi brostið hæfi í söluferlinu.“ Þetta vildu sumir þátttakendur í umræðunni kalla dæmigerða „þágufallssýki“, og í Málfarsbankanum segir vissulega: „Sögnin bresta getur verið ópersónuleg og stendur þá með henni frumlag í þolfalli. Hana brestur kjark.“ Ég fór að hugsa um þetta aftur eftir fyrirspurn sem kom hér í gær og þegar ég skoðaði málið komst ég að því að þetta er fjarri því að vera svo einfalt að hægt sé að afgreiða það sem „þágufallssýki“.

Jón G. Friðjónsson nefnir fjögur mismunandi fallamynstur frumlags og andlags þegar sögnin bresta er notuð með aukafallsfrumlagi. Tvö þeirra skipta máli hér: þolfall + bresta + þolfall, eins og mig brestur þekkingu, og þágufall + bresta + nefnifall. Um það mynstur nefnir Jón dæmi úr fornu máli: „en þó brestur þeim stundum vísdómurinn, þá er þeim liggur mest við“ úr Göngu-Hrólfs sögu, og „öngvan tíma brestur honum sín regla“ og „takandi það ráð er þeim hafði aldrei brostið“ úr Nikuláss sögu erkibiskups, handriti frá 1375-1400. Jón segir dæmi af þessari gerð „úrelt enda eru slík dæmi nánast eingöngu kunn í fornu máli“ og bætir við: „Rétt er að taka það fram að dæmi af [þessari] gerð eru óskyld því sem kallað er þgf.-sýki eða þágufallshneigð.“

Þar er væntanlega vísað til dæma eins og mér brestur kjarkur sem eru algeng í nútímamáli og hafa verið a.m.k. undanfarna öld – „þeim brast vit og kjarkur til að greiða atkvæði með vantraustsyfirlýsingu Sigurðar prests Stefánssonar“ segir t.d. í Íslendingi 1918 og í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er tekið dæmið „e-n (sj. e-m) brestur e-ð“. Hér stendur „sj.“ fyrir „sjældent“ sem sýnir að þágufallið hefur verið þekkt, og er gefið athugasemdalaust. Jón útskýrir ekki hvers vegna hann segir slík dæmi óskyld fornmálsdæmum með sama fallamynstur en það er trúlega vegna þess að hann telur merkinguna ekki þá sömu. Í fornmálsdæmunum er merkingin 'bregðast, svíkja' eða eitthvað slíkt en í nútímamáli oftast ‚'vanta (e-ð), skorta (e-ð)'.

Vitanlega er það algengt að mismunandi merkingartilbrigðum sagna fylgi mismunandi föll. Þannig tekur bresta t.d. nefnifallsfrumlag í merkingunni 'brotna, slitna, gefa sig'. En í þessu tilviki er munurinn á 'vanta, skorta' og 'bregðast, svíkja' oft óljós. Hvað merkir t.d. að bresta minni? Í Morgunblaðinu 2001 segir: „Fram kom einnig í máli sumra stjórnarmanna að þá brast minni varðandi einstaka þætti málsins“ og í Morgunblaðinu 2003 segir: „Oft var það að þegar mér brast minni ef rifja þurfti upp gamalt vísubrot.“ Merkir þetta að minnið hafi skort eða það hafi brugðist á ögurstundu? Í fyrra tilvikinu væri eðlilegt að segja mig brast minni samkvæmt framansögðu, en í því seinna væri mér brast minni eðlilegt – og alls engin „þágufallssýki“.

Orðið kjarkur er sérlega áhugavert í þessu sambandi vegna þess að fallmyndir þess eru ólíkar. Þegar það fær þágufallsfrumlag kemur andlagið nefnilega oftast fram í nefnifalli í stað þolfalls. Þetta má sjá á tveimur dæmum úr Morgunblaðinu 2003: „stjórnmálamenn brestur kjarkinn og þora ekki að framfylgja settum lögum og reglum“ og „mönnum bresti kjarkurinn til að afmarka raunveruleg viðfangsefni“. Í fyrra dæminu er þolfall + bresta + þolfall, í því seinna þágufall + bresta + nefnifall. Hliðstætt gerist aldrei með sögnina vanta sem einnig hefur mynstrið þolfall + vanta + þolfall – við fáum aldrei *mér vantar matur eða neitt slíkt. Þetta bendir til þess að í bresta sé um að ræða færslu úr einu fallamynstri í annað, frekar en „þágufallssýki“.

Vissulega er ekki ótrúlegt að hin alþekkta þágufallshneigð sem kemur fram með ýmsum sögnum eins og vanta, langa, dreyma, hlakka til o.fl. hafi þarna einhver áhrif og ýti undir notkun þágufalls með bresta, enda kemur fyrir að frumlagsfall eitt breytist, ekki andlagsfall – á Eyjunni 2012 segir að „Þorvaldi hafi brostið kjark“. En það breytir því ekki að mynstrið þágufall + bresta + nefnifall er gamalt í málinu og fullkomlega eðlilegt frá merkingarlegu sjónarmiði þegar um er að ræða eitthvað sem getur brugðist við tilteknar aðstæður, svo sem minni, þor, kjarkur o.fl. Svo má velta fyrir sér hver merkingin sé í dæmunum sem vitnað var til í upphafi – hvað merkir það að bresta hæfi? Merkir það að hæfið skorti, eða það hafi brugðist í tilteknu máli?

Í innleggi hér í morgun var nefnt sambandið keyra hart sem málshefjandi, sem er frá Siglufirði, sagðist hafa alist upp við. Ég segi það sama – ég ólst upp við þetta í Skagafirði og í umræðum um þetta nefndu fleiri Skagfirðingar að þeir hefðu vanist því að nota atviksorðið hart í þessari merkingu. En einhvern tíma heyrði ég, væntanlega annaðhvort í skóla eða í þættinum „Daglegt mál“ í útvarpinu, að þetta væri rangt – hart væri af lýsingarorðinu harður en þarna ætti að nota atviksorðið hratt, af lýsingarorðinu hraður, sbr. líka nafnorði hraði. Á þessum tíma var ég mikill málvöndunarmaður og tók þetta því alvarlega og hef síðan forðast að keyra hart. Athugasemdir í blöðum sýna að amast hefur verið við notkun orðsins hart í þessari merkingu.

Þannig segir t.d. í dálknum „Þankabrot Jóns í Grófinni“ í Íslendingi 1955: „„Hlauptu harðara“ var algengt að heyra sagt í ungdæmi mínu, þegar hvetja þurfti unglinga til að flýta sér, m.ö.o. auka „hraðann“. Orðunum „hart“ og „hratt“ var mjög ruglað saman. Nú vita menn, að „harður“ og „hraður“ er ekki hið sama.“ Í Vikunni 1962 kvartar „Særð móðir“ yfir lestrarbók frá Ríkisútgáfu námsbóka þar sem er „sagt að menn hlaupi hart, bílar aki hart, hlutir snúizt hart í hring o.s.frv. Þar er einnig sagt frá því að grjót sé hart viðkomu og aðrir harðir hlutir. Það er langt síðan ég kenndi börnunum mínum að þau hlypu aldrei hart, heldur hratt, og þóttist vel hafa gert, þegar þau vöndu sig á að gera greinarmun á þessum tveim orðum.“

Gísli Jónsson virðist ekki hafa verið andstæðingur þess að nota hart í merkingunni 'hratt' ef marka má eftirfarandi tilvitnun: „Þá hafa menn fyrir satt að hraður sé að uppruna sama og harður, enda fyrir löngu ýmist talað um að ríða hratt eða hart. í Njálu segir Skammkell: „Hart ríðið þér, sveinar,“ í för þeirra félaga að Hlíðarenda.“ Jón G. Friðjónsson nefnir dæmi um ríða hart í Vatnsdælu þar sem hart merkir 'harkalega; á miklum hraða' og telur „að hvort tveggja sé rétt: ríða hart og ríða hratt. Fyrra afbrigðið á sér stoð í fornu máli og styðst við málvenju en vera má að merkingin í fornu máli sé ekki alveg sú sama og í nútímamáli. Síðara afbrigðið á sér ýmsar hliðstæður í fornu máli og fellur vel að merkingu lýsingarorðsins hraður.“

Merkingin 'hurtigt' í hart er gefin athugasemdalaust í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 og af dæmum á tímarit.is um sambönd eins og aka hart, fara hart, keyra hart og ríða hart má ráða að notkun hart í merkingunni 'hratt' hefur verið mjög algeng á fyrri hluta 20. aldar. Í Íslenskri orðabók er sambandið ríða hratt gefið með skýringunni 'mjög hratt'. Notkun hart í þessari merkingu fór minnkandi um og eftir miðja öldina, væntanlega vegna þess að barist hefur verið gegn henni – í Íslenskri nútímamálsorðabók er merkingin 'hratt' gefin með dæminu hann ók mjög hratt en þetta er sagt „gamalt“, og nær engin dæmi eru um hart í þessari merkingu í Risamálheildinni. En það er samt enginn vafi á því að hart í merkingunni 'hratt' er rétt mál.

Í Málvöndunarþættinum var í fyrradag bent á myndatexta á mbl.is þar sem sagði: „Bjarni Benediktsson segir af sér sem fjármálaráðherra eftir álit umboðsmanns Alþingis um að honum hafi brostið hæfi við söluna á hlut ríkisins.“ Í sömu frétt sagði einnig að Bjarni væri „miður sín að hafa séð þá niðurstöðu að sér hafi brostið hæfi í söluferlinu.“ Í umræðum um þetta sagði einn þátttakenda: „Sú var tíðin að „honum brast hæfi“ hét þágufallssýki, en nú er öldin önnur, heitir víst þróun.“ Þetta er alveg rétt – orðið „þágufallssýki“ hefur lengi verið notað um það að hafa frumlag með tilteknum sögnum í þágufalli. En það var ekki notað sem hlutlaust fræðiorð, heldur til að gera lítið úr fólki, niðurlægja það og hæðast að því vegna málnotkunar sinnar.

Alvarlegust er sú sjúkdómsvæðing sem felst í heitinu. Í Samtíðinni 1943 sagði Björn Sigfússon: „Þágufallssýki er gömul á Íslandi […] En landfarsótt hefir hún aldrei verið nema á okkar dögum“ og í Austurlandi 1952 sagði hann: „Þágufallssýki er alvarlegur kvilli og smitar ört.“ Gísli Jónsson sagði eitt sinn að „þágufallsýki“ minnti „reyndar leiðinlega á limafallssýki og niðurfallssýki“ og Bubbi Morthens sagði í Fréttablaðinu 2019: „Orðið þágufallssýki er þrútið af hroka enda hafa menn gegnum tíðina notað tungumálið nánast sem valdatæki þeirra sem töluðu rétt mál og skrifuðu rétt og beitt því gegn þeim sem notuðu það ekki rétt eða gátu ekki skrifað rétt. Þeir voru settir á lúserabásinn og urðu niðursetningar íslenskrar tungu.“

Um þetta má nefna ótal dæmi. Í Morgunblaðinu 1952 segir: „Kona, sem hafði laglega rödd gerði sig seka um mikla yfirsjón í kvennatíma útvarpsins í fyrrakvöld. Tunga hennar var heltekin slæmum sjúkdómi, þágufallssýkinni illræmdu. […] Það var óskaplegt að hlusta á þetta. Ung kona með fallega rödd má ekki segja svona vitleysur. Hvorki ungir né gamlir mega syndga svona gegn frumreglum íslenzkrar tungu, sízt af öllu í útvarpinu.“ Í Morgunblaðinu 1954 segir: „Fyrir utan allt annað þjáðist flutningsmaður af magnaðri þágufallssýki. Svona manni ætti ríkisútvarpið ekki að hleypa að, það er blátt áfram skaðlegt máli og mennt. Það er krafa okkar útvarpsnotenda, að útvarpið hafi gát á, hverjum það hleypir að hljóðnemanum.“

Í Vísi 1956 segir: „Eitt var þó tilfinnanlegt í orðræðum hennar, og það var, að þessi prúða unga stúlka, sem nú stundar nám í þriðja bekk Menntaskólans, var haldin slíkri þágufallssýki, að hún gat ekki beygt þriðju persónufornafn í eintölu rétt. Sagði orðrétt: „Honum langar að tala við þig“ í stað „Hann langar að tala við þig.“ Vonandi rækir blómarósin skólanám sitt svo samvizkusamlega, að henni takist að vinna bug á þessari hvimleiðu sýki, sem virðist vera meira en lítið útbreidd hér í höfuðstaðnum.“ Í Morgunblaðinu 1965 segir: „Sennilega hefur allt verið gott og rétt, er þessir menn sögðu, en einn þeirra var svo hljóðvilltur, og þar að auki þágufallssjúkur, að hann átti sannarlega ekkert erindi að hljóðnemanum.“

En ummæli af þessu tagi birtust ekki bara í lesendabréfum í dagblöðum. Sjálft Nóbelsskáldið Halldór Laxness skrifaði í Þjóðviljanum 1959: „En skrílmenníngin hefndi sín þegar flámælinu var útrýmt: þágufallssýkin, krakkamál úr Reykjavík, óhugsandi fyrirbrigði hjá fullorðnu fólki fyrir tveim-þrem áratugum, hefur risið einsog pestarbylgja úr göturæsum höfuðstaðarins og ekki aðeins sýkt heimilin, þannig að fullorðna fólkið hefur tekið þágufallsambögurnar eftir málviltum börnum sínum, heldur brotið veggi skólanna, svo sjálfir barnakennararnir hafa í mörgu falli lyppast niður fyrir túngutaki óburðugustu skjólstæðínga sinna; þágufallssjúkir menn eru útskrifaðir úr Háskóla Íslands.“ Hér eru stóryrðin sannarlega ekki spöruð.

Og Halldór Halldórsson prófessor segir í Morgunblaðinu 1976: „Á fundinum barst talið að svo nefndri þágufallssýki. Sagði námstjórinn, að hann hefði sjálfur gefizt upp við að venja börn sín af henni. Áhrif götunnar væru svo mikil, að hann teldi það tilgangslaust og ráðlagði kennurunum að fara að dæmi sínu og láta afskiptalaust, hvort nemendurnir væru þágufallssjúkir eða ekki. […] Ég lít ekki svo á, að það sé hlutverk skóla að gefast upp fyrir áhrifum götunnar né stuðla að því, að út úr þeim komi linjumenni. Þessi stefna virðist þó eiga nokkru fylgi að fagna nú. Samkvæmt mínum skilningi er það hlutverk skóla að vinna á móti áhrifum götunnar, með öðrum orðum að leitast við að gera menn að menntamönnum, en ekki götustrákum.“

„Þágufallssýkin“ var  oft tengd við höfuðborgarsvæðið en talin lítt áberandi á Norðurlandi. Þetta kemur vel fram í lesendabréfi í Tímanum 1955 þar sem sagt er að „hlakkar mig nú til“ hafi verið haft eftir nafngreindri konu í Vísi, en konan sé „góður Norðlendingur, og þess vegna útilokað, að hún hafi sagt þessa ambögu“ sem „særir […] eyru hreinna Norðlendinga“. Í Þjóðviljanum 1963 segir um nýtt leikrit: „„Elektrónískum“ áhrifum er beitt í leiknum og það óspart, en af hinum smærri stílbrögðum má nefna þágufallssjúkan Suður-Þingeying.“ Augljóslega þótti fráleitt að Þingeyingur væri þágufallssjúkur. Í Norðurlandi 1978 segir Þingeyingur um heimasveit sína: „Þágufallssýki brá fyrir á einum þremur bæjum, og var nokkuð skopast að.“

Á seinni árum er vissulega minna um það í fjölmiðlum en áður að gert sé lítið úr fólki vegna „þágufallssýki“ og annarra tilbrigða í máli. Þó bregður því fyrir enn – í Vísbendingu 2004 segir: „Þágufallssjúkur fræðimaður vekur samstundis efasemdir um færni á sínu sérsviði.“ Í Morgunblaðinu 2017 segir í grein eftir (fyrrverandi) alþingismann, undir millifyrirsögninni „Þágufallssjúkur lögfræðingur“: „Næstur til að fræðast af sýslumanni og lögfræðingum hans var lögfræðingur sem sagði „mér langar að spyrja“. Að öðru leyti voru spurningarnar óskiljanlegar.“ Þarna er augljóslega verið að nota málfar til að ómerkja málflutning mælanda (reyndar kom í ljós að um misheyrn var að ræða og engin „þágufallssýki“ á ferðum).

En þótt niðrandi ummæli af þessu tagi séu sem betur fer orðin sjaldgæf í fjölmiðlum vaða þau enn uppi í athugasemdadálkum vefmiðla og á samfélagsmiðlum. Enn má eiga von á að rekast á fordómafull ummæli eins og í Bæjarblaðinu 1957: „Hins vegar stafar þágufallssýkin bæði af vanþekkingu og trassaskap. Það er hreint og beint viðbjóðslegt að heyra fólk segja: „Mér langar á bíó“, eða „Henni hlakkar til jólanna“.“ Þetta er ljótt – þetta er mannfjandsamlegt. Og það er einnig og ekki síður fjandsamlegt íslenskunni. Guðbergur Bergsson sagði í viðtali í blaðinu 2006: „Ég kunni ekki að skammast mín fyrir það að fólkið heima var þágufallssjúkt og flámælt.“ Við eigum ekki að skammast okkar fyrir það mál sem við erum alin upp við.

Fjöldi íslenskra orða hefur forliðinn smá-, stofn lýsingarorðsins smár. Þar má nefna smábátur, smábær, smákrimmi, smálán, smámunir, smásaga, smásjá, smáþjóð og fjölmörg önnur. En í nútímamáli kemur smá líka mjög oft fyrir sem sjálfstætt orð. Í Slangurorðabókinni frá 1982 er það gefið upp sem atviksorð í merkingunni 'smávegis, aðeins' með dæmunum æ lækkaðu smá í fóninum og má ég stela mér smá? Í Íslenskri orðabók er það einnig gefið upp sem atviksorð og sagt óformlegt en í Íslenskri nútímamálsorðabók er það sagt geta verið bæði atviksorð og lýsingarorð. Lýsingarorðið, sem ekki er nefnt að sé óformlegt, er skýrt 'dálítill, svolítill' með dæmunum geturðu gefið mér smá eplasafa? og hann gat gert við bílinn með smá aðstoð.

Væntanlega er smá upphaflega stytting úr smávegis sem er gamalt orð. Í dæmunum hér að framan er hægt að setja smávegis í stað smá en það er alls ekki alltaf hægt sem sýnir að að tengsl smá við upprunann hafa dofnað og orðið er farið að lifa sjálfstæðu lífi í ýmsum merkingum. Það vísar oft til tímalengdar, t.d. í „Það leið smá tími meðan við vorum að bíða eftir honum út“ í Morgunblaðinu 1996. Þarna er varla hægt að segja *smávegis tími. Það breytir líka merkingu að setja smávegis í stað smá þegar það merkir 'smátt og smátt', eins og í „Síðar jörðin myndaðist hefir farið smá hlýnandi þar“ í Lesbók Morgunblaðsins 1958. En svo er smá líka mjög algengt í sambandinu eftir smá þar sem það er stytting á smá stund og er því í raun nafnorð.

Elsta dæmi sem ég finn um smá sem sjálfstætt orð er í Akureyrarpóstinum 1886 þar sem segir: „En þegar um alvarlegt efni er að ræða, má enginn smá ágreiningur valda flokkadráttum.“ Lengi framan af virðist smá hafa verið algengast með neitun, bæði sem atviksorð og lýsingarorð, og í Íslenskri nútímamálsorðabók er atviksorðsmerkingin eingöngu tilgreind í sambandinu ekkert smá sem er sagt óformlegt og skýrt 'ekki lítið' (raunar væri 'mjög' eðlilegri skýring) með notkunardæminu húsið þeirra er ekkert smá glæsilegt. En ekkert/engin/enginn smá getur líka staðið sem lýsingarorð, í merkingunni 'mjög stór'. Sambandið ekkert smá er enn mjög algengt, en smá er líka mjög oft notað án þess að neitun fylgi, einkum á seinni árum.

Í ýmsum dæmum þar sem smá stendur á undan lýsingarorði eða nafnorði er vissulega ekki hægt að útiloka að það sé í raun fyrri hluti samsetts orðs frekar en sjálfstætt orð þótt orðabil sé á milli í prentuninni, en eðlileg áhersla mælir gegn því. Við það bætist að smá er oft notað með orðum sem tákna stærð og því fælist annaðhvort tvítekning eða mótsögn í orðinu ef um samsetningu væri að ræða. Í Vísi 2018 segir: „Við vorum með eitt fall, smá lítil mistök.“ Á mbl.is 2020 segir: „bumban á mér var smá stór.“ Á Hugi.is 2008 segir: „Þetta var samt enginn smá risi ef ég man rétt.“ Erfitt er að hugsa sér *smálítill og *smástór sem lýsingarorð eða *smárisi sem nafnorð. Í dæmunum smá lítil og smá stór er líka erfitt eða útilokað að setja smávegis í stað smá.

Á síðustu árum hefur smá orðið gífurlega algengt – í Risamálheildinni eru um 560 þúsund dæmi um það. Megnið af þeim er af samfélagsmiðlum en þó eru um 100 þúsund dæmi úr öðrum textum þannig að það á líka traustan sess í formlegra málsniði. Vissulega er talsvert af þessum dæmum um lýsingarorðið smár en það er mikill minnihluti. Notkun orðsins er mjög fjölbreytt – fyrir utan að standa með lýsingarorðum og nafnorðum stendur það oft með atviksorðum, ekkert smá vel, og í lok segðar: „Trylltur súkkulaðibúðingu sem fær þig til að skæla smá“ segir í Morgunblaðinu 2021, „jú fyrirgefðu ég var kannski að rugla smá“ segir á Bland.is2004, „bræðið smjör í potti og kælið smá“ segir á Bland.is 2010. Ýmis fleiri afbrigði mætti nefna.

Í fyrrakvöld heyrði ég sagt í sjónvarpsfrétt: „Flestir ættu líklega í fullu fangi með að ganga upp hátt í 3000 tröppur.“ Mér fannst augljóst að þarna væri verið að nota orðasamband sem ég þekki í myndinni eiga fullt í fangi með og hugsaði með mér að það væri greinilega að breytast, enda hef ég heyrt þessa mynd áður fyrir ekki löngu. Það er svo sem ekkert einsdæmi að föst orðasambönd breytist með tímanum, sérstaklega ef uppruni þeirra eða líkingin sem þau byggjast á er ekki alveg ljós. Oft kalla slíkar breytingar fram athugasemdir um misskilning, afbökun, vankunnáttu og annað slíkt. En ég fór að kanna málið og komst að því að þetta orðasamband á sér ýmis tilbrigði og því fer fjarri að eiga í fullu fangi sé einhver nýjung eins og ég hélt.

Í bókinni Mergur málsins skrifar Jón G. Friðjónsson ítarlega um eiga fullt í fangi og hafa fullt í fangi sem hvort tveggja merkir 'eiga í erfiðleikum með, geta með erfiðismunum, mega hafa sig allan við'. Jón bendir á að hafa sé upphaflega sögnin í orðasambandinu sem eigi rætur í fornu máli – í Snorra-Eddu segir um Þór: „hann hefur fullt fang að berjast við Miðgarðsorm.“ Sögnin eiga kemur inn í sambandið á 19. öld – „myndina eiga fullt í fangi (með e-ð) […] má rekja til merkingarinnar 'eiga í erfiðleikum með e-ð'“ segir Jón. Langalgengast er að forsetningin með fylgi öllum afbrigðum sambandsins en einnig hefur alltaf verið nokkuð um forsetninguna við – „Höfðu þeir kolsýrutæki og áttu fullt í fangi við eldinn“ segir í Morgunblaðinu 1964.

Auk afbrigða með eiga/hafa fullt í fangi nefnir Jón myndina sem ég heyrði í sjónvarpinu, í fullu fangi, sem kemur fyrir þegar á 19. öld. Í Tímariti Hins íslenzka bókmenntafélags 1884 segir: „höfðu Englendingar þeir, er þar stóðu fremstir fyrir, í fullu fangi að verjast.“ Í Æringja 1908 segir: „Dætur átti Karl margar, og átti hann í fullu fangi með að sjá þeim fyrir kvonfangi.“ Á tímarit.is er á þriðja hundrað dæma um í fullu fangi, langflest með eiga þótt hafa bregði fyrir. Dæmin eru sárafá lengi framan af en fjölgar á seinustu áratugum 20. aldar og einkum eftir aldamót. Í Risamálheildinni eru dæmin hátt á fjórða hundrað, meginhlutinn frá því eftir 2010 þannig að notkun þessa afbrigðis orðasambandsins virðist vera að færast talsvert í vöxt.

Þetta dæmi sýnir vel að þótt við heyrum afbrigði orðasambands sem hljómar ókunnuglega þarf ekki að vera um nýjung eða misskilning að ræða – afbrigðið getur verið gamalt þótt við þekkjum það ekki, og það er ekkert óvenjulegt eða óeðlilegt þótt upp komi mismunandi tilbrigði orðasambanda sem fólk áttar sig ekki alveg á. Í Íslenzku orðtakasafni segir Halldór Halldórsson: „Líkingin í orðtakaafbrigðunum er dregin af því, er menn hafa fangið fullt af e-u, sem erfitt er að bera.“ Jón G. Friðjónsson segir aftur á móti: „Líkingin vísar trúlega til fangbragða […].“ Þar eð tveir helstu sérfræðingar okkar í orðasamböndum eru ekki sammála um líkinguna að baki sambandinu er ekki undarlegt að ýmis tilbrigði þess komi upp hjá venjulegum málnotendum.

Orðið víst er hvorugkyn af lýsingarorðinu vís, en auk þess atviksorð sem hefur þrjár skyldar merkingar samkvæmt Íslenskri nútímamálsorðabók: 'öruggt' (er alveg víst að þú komir í kvöld?); 'væg staðfesting á einhverju' (það er víst kominn föstudagur); og 'sagt sem andmæli, öfugt við það sem annar heldur fram' (hún kann ekki að hjóla – víst kann hún það). En á seinustu árum hefur orðið fengið nýtt hlutverk sem 'samtenging í aukasetningu, táknar ástæðu eða orsök, sem leiðir til röklegrar afleiðingar eða ályktunar'. Þannig skýrir Íslensk nútímamálsorðabók samtenginguna fyrst, en myndin víst er einmitt oft notuð þar sem hefðbundið er að nota fyrst, t.d. hún fékk sér blund víst hún var ein heima svo að einu dæma orðabókarinnar sé breytt.

Samtengingin fyrst er í nútímamáli ýmist notuð með eða án að og svo virðist hafa verið alla tíð – dæmi eru um hvort tveggja í Postillu eftir Anthonius Corvinus sem Oddur Gottskálksson þýddi og kom út 1546: „Fyrst þeir flýðu frá honum þá syndguðust þeir“ og „fyrst að þeir höfðu í svo mörg ár beðið hans tilkomu“. Í upptalningu samtenginga í Íslenzkri málfræði sinni nefnir Björn Guðfinnsson aðeins fyrst, og ég hef grun um að stundum hafi verið amast við fyrst að ekki síður en sem að, ef að, hvort að og þegar að, þótt ég finni ekki dæmi um það í fljótu bragði. En sama máli gegnir þegar víst er notað í stað fyrst – þá fylgir ýmist að eða ekki. Þannig er bæði sagt hún fékk sér blund víst hún var ein heima og hún fékk sér blund víst að hún var ein heima.

Þessi notkun víst er a.m.k. hátt í þrjátíu ára gömul. Elsta dæmi sem ég hef fundið um hana er í Eyjafréttum 1996: „Og víst ég er nú búinn að stinga niður penna, þá er hér ein opinber fyrirspum til bæjaryfirvalda í Vestmannaeyjum.“ Í Munin 2001 segir: „En víst þú ert enn að lesa þá get ég svo sem sagt þér, eða í raun skrifað þér frá hugmyndinni minni.“ Í Morgunblaðinu 2003 segir: „Og víst ég var byrjaður að haltra, því þá ekki að hósta líka eins og berklaveikt skáld.“ Á Vísi 2006 segir: „Víst að það er verið að endurskapa fornan galdur er það kannski hugmynd að prófa spila þessa plötu aftur á bak.“ Dæmi í fjölmiðlum eru vissulega ekki ýkja mörg en eitt sást þó í mbl.is í gær: „Sem er svo sem ekki fjarrænt víst ég drekk ekki áfengi yfir höfuð hvort eð er.“

Þessa breytingu má nær örugglega rekja til hljóðfræðilegs misskilnings – framburðarmunur fyrst og víst í eðlilegu tali er oft sáralítill. Hljóðin f og v eru nauðalík, bæði tannvaramælt önghljóð – eini munurinn er sá að f er óraddað en v raddað en sá munur er ekki áberandi í áhersluleysi. Munur á stuttu sérhljóðunum i í fyrst og í í víst er líka mjög lítill í áhersluleysi og á undan st fellur r oft brott að miklu eða öllu leyti. Í ritmáli er munurinn hins vegar augljós og það er vel hugsanlegt að þessi breyting sé margra áratuga gömul í talmálinu þótt hún hafi fyrst orðið áberandi með tilkomu netsins og samfélagsmiðla kringum aldamót þegar óyfirlesinn texti frá venjulegu fólki sem aldrei hafði birt neitt á prenti fór að koma fyrir almenningssjónir.

Það er a.m.k. ljóst að þessi málnotkun sást oft á samfélagsmiðlum frá upphafi þeirra og var þar oft til umræðu. Árið 2002 birtist innleggið „Víst að Guð er ekki til hvernig varð fólkið þá til??“ á Hugi.is og við það var skrifuð athugasemdin: „Hefur væntanlega ætlað að segja "Fyrst að Guð er ekki til hvernig varð fólkið þá til??" fer agalega í taugarnar á mér að sjá fólk skrifa "víst að" í staðin fyrir "fyrst að".“ Á Hugi.is, Bland.is, Málefnin.com og Twitter má finna hundruð athugasemda frá undanförnum 20 árum við þessa málnotkun. Hún hefur líka verið gagnrýnd í málfarsþáttum fjölmiðla – í Morgunblaðinu 2016 sagði Eva S. Ólafsdóttir: „Enn ein hvimleið villa sem heyrist oft er þegar fólk notar atviksorðið „víst“ í stað samtengingarinnar „fyrst“.

Það má vissulega hafa uppi þá mótbáru gegn þessari nýju notkun víst sem samtengingar að orðið sé atviksorð (og hvorugkyn lýsingarorðs) og merki allt annað. En nákvæmlega sama má segja um fyrst. Það er líka atviksorð (og hvorugkyn töluorðs) sem merkir allt annað en samtengingin, og notkun fyrst sem samtengingar er nýjung líka – vissulega nokkurra alda gömul en kemur ekki fyrir í fornu máli. Það má alveg halda því fram að ekki sé óeðlilegra – eða meiri málspjöll – að gera víst að samtengingu en það var á sínum tíma að gera fyrst að samtengingu. Auðvitað er eðlilegt að þessi nýjung falli ekki í kramið hjá fólki sem ekki er alið upp við hana en mér finnst ástæðulaust að ergja sig sérstaklega yfir henni eða berjast harkalega gegn henni.