Ég skrifaði hér fyrr í dag um tökuorðið tank sem í Íslenskri orðsifjabók er talið komið úr ensku en líklega í gegnum dönsku. En í ensku hefur orðið ekki bara merkinguna 'stórt lokað ílát undir vökva' eins og í íslensku, heldur líka merkinguna 'skriðdreki'. Sú merking orðsins er mun yngri, frá 1916, en runnin frá hinni merkingunni – hvernig það gerðist er áhugaverð saga sem ekki á heima hér en er rakin í greininni „Skriðdrekar. Hvernig „tankarnir“ hluti sína nafngift“ í Sjómannablaðinu Víkingi 1959. En í fyrstu var orðið líka notað í þessari merkingu í íslensku og elstu dæmi í málinu um báðar merkingar eru jafngömul. Í Morgunblaðinu 1916 segir: „Jörðin er sem eitt forarfen, og jafnvel „tank“-bifreiðarnar hafa ekki getað aðhafst neitt verulegt.“

Orðið tank var oft notað í þessari merkingu í íslenskum blöðum – framan af gjarna innan gæsalappa. Í Morgunblaðinu 1917 segir: „Hollendingar eru nú farnir að smíða sér brynvarðar bifreiðar eftir fyrirmynd brezku „tankanna“ og „Segir í erlendum blöðum að tankarnir hafi orðið Bretum að ómetanlegu gagni. Þjóðverjar hafi allsstaðar hlaupist á brott, er þeir sáu tankana koma.“ (Í sömu frétt er þó notuð ensk fleirtölumynd: „Þá óku 12 tanks af stað úr herbúðum Breta.“) Í Alþýðublaðinu 1920 segir: „Tankar notaðir til að moka snjó af vegum. Hinar ægilegu vígvélar tankarnir eru nú notaðir til friðsamlegri vinnu í Frakklandi en í stríðinu.“ Í Vísi 1929 segir: „Höfðu þeir þá flutt austur eftir flugvélar, tanka og önnur nýtísku hernaðartæki.“

En fljótlega fóru að koma fram ýmsar íslenskar samsvaranir. Í Heimskringlu 1917 segir: „Bretar hafa skriðdreka sína hina stóru – tanks – sem ekkert hefur unnið á enn þá.“ Í Morgunblaðinu 1917 segir: „Í orustum […] seinni hluta sumarsins, hafa Bretar óspart teflt fram hinum miklu „bryndrekum“, „the tanks“.“ Í Heimskringlu 1918 segir: „Kaledín foringja hefur verið líkt við brynreið (tank). Í Vísi 1918 segir: „Landbryndrekinn „The Tank“ veltir sér áfram yfir skotgrafir.“ Í Vestra 1918 segir: „Nokkrum metrum handar situr enskur brynbarði (tank) fastur.“ Í Heimskringlu 1927 segir: „flugvélin, gasið, járndrekinn, sem kallaður er “tank” og neðansjávarbáturinn.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1931 segir: „Nýjasti landdrekinn (tank).“

Þarna eru ýmis ágæt orð – bryndreki, brynbarði (bæði orðin voru fyrir í málinu í merkingunni 'brynvarið herskip'), landbryndreki, brynreið (sem kemur fyrir í fornu máli), járndreki, landdreki – en elsta orðið, skriðdreki, er það eina sem hefur lifað, enda mjög lýsandi orð. Það er áhugavert hvernig örlög orðsins tank sem kom inn í málið í tveimur merkingum á sama tíma hafa orðið mismunandi eftir merkingu. Í annarri merkingunni helst orðið sem tökuorð og aðlagast hljóð- og beygingakerfi málsins með tímanum, en fyrir hina merkinguna eru búin til ýmis nýyrði (eða nýmerkingar) sem eru notuð jöfnum höndum fyrstu árin en fljótlega – þegar um 1930 – vinnur eitt þeirra afgerandi sigur. En bæði tökuorðið og nýyrðið eru ágætis orð.

Það er í sjálfu sér eðlilegt – og heppilegt – að mismunandi orð skulu hafa verið valin fyrir mismunandi merkingar tökuorðsins tank. Hins vegar má spyrja hvers vegna orðið hafi haldið sér í merkingunni 'stórt lokað ílát undir vökva' en nýtt orð – eða ný orð – komið í staðinn í merkingunni ‚'brynvarið ökutæki á skriðbeltum, búið til hernaðar með öflugum byssum' eins og orðið er skýrt í Íslenskri nútímamálsorðabók. Hugsanlega hefur það haft áhrif að danska notaði ekki tank í þessari merkingu en danska orðið, kampvogn, er þó óskylt því íslenska. Í enskri bók frá 1919 um uppruna skriðdreka þar sem enska heitið tank er skýrt segir reyndar „the name has now been adopted by all countries in the world“ sem er augljóslega ekki rétt.

Í textanum „Hann var einusinni lítill“ úr revíunni „Fornar dyggðir“ sem flutt var í Reykjavík 1938 koma fyrir eftirfarandi línur: „Hann var áður miklu grennri, hann var áður barasta slank, / en hann er orðinn eins og tunna, eða eins og olíutank.“ Það sem þarna er áhugaverðast frá málfræðilegu sjónarmiði er orðið olíutank. Það er nefnilega gott dæmi um það hvernig tökuorð sem festast í málinu aðlagast reglum málsins smátt og smátt, beygingarlega og hljóðfræðilega. Í Íslenskri orðsifjabók er talið að orðið tank í merkingunni 'stórt lokað ílát undir vökva' sé komið úr ensku en líklega í gegnum dönsku. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Morgunblaðinu 1916: „Rétt á eftir var gefin skipun um það frá brúnni, að losa sjó úr „tank“ nr. 2.“

Í Íslenskri orðsifjabók eru nefndar þrjár myndir orðsins – tank, tanki og tankur. Vitanlega er orðið endingarlaust í ensku og dönsku, og þannig er það líka í elstu íslensku dæmunum. Það sést reyndar ekki í dæminu úr Morgunblaðinu 1916 því að þar er orðið í þágufalli sem getur vel verið endingarlaust, en í auglýsingu í Morgunblaðinu 1917 segir: „Tank fyrir 4 smál. af olíu.“ Í Vísi 1930 segir: „Talið er, að tank með „nafta gasoline“ hafi sprungið.“ Í Morgunblaðinu 1939 segir: „Nýr olíutank í Keflavík.“ Við þetta má bæta dæminu úr „Fornum dyggðum“ hér að framan. En annars eru flest dæmin um orðið í þolfalli og þágufalli og því ekki hægt að segja til um nefnifallsmyndina – ýmsar myndir gætu tilheyrt hverri áðurnefndra mynda sem er.

Þegar tökuorð kemur inn í málið fær það alltaf eitthvert kyn. Oft fellur stofngerð þess betur að einu kyni en öðru, eða útilokar eitt eða fleiri kyn. Orð með stofngerðina -ank- getur t.d. varla lent í kvenkyni nema þá með því að breyta a í ö, eins og í hönk. Aftur á móti gæti slíkt orð lent í hvorugkyni, sbr. bank, en karlkynið varð þó fyrir valinu í tank – e.t.v. fyrir áhrif frá dönsku þar sem orðið er samkyns, tank(en). En til að laga sig að málinu beygingarlega þarf karlkynsorð með þessa stofngerð að fá endingu í nefnifalli eintölu, og það getur verið annaðhvort -i (veik beyging), eins og banki, eða -ur (sterk beyging). Fjöldi dæma er um hvort tveggja, en vegna samfalls beygingarmynda er oft útilokað að átta sig á nefnifallsmynd út frá mynd í texta.

Þótt ekki muni miklu virðist veika myndin tanki vera eldri. Í Víði 1931 segir: „Allt í einu kom leki á bensíntankann.“ Í Alþýðumanninum 1932 segir: „Við einn „bensíntankann“ stöðvast ein bifreiðin.“ Í Vísi 1943 segir: „Í sumar var byggður tanki fyrir olíu.“ Elsta dæmi sem ég finn um sterku myndina tankur er í Vélstjóraritinu 1936: „Hvað mundi olían vega mikið, ef tankurinn er fullur?“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1940 segir: „Tankurinn átti að vera næstum samlitur sandinum.“ Sterka beygingin varð ofan á og er nú nær einhöfð og sú veika er líklega að mestu horfin úr málinu en í Morgunblaðinu 2017 er þó fyrirsögnin „Hljómleikar í olíutanka“ og í fréttinni segir: „Undanfarin misseri hefur verið unnið að því að gera tankann manngengan.“

En til að fella tökuorðið tank fullkomlega að íslensku þurfti líka að aðlaga það hljóðfræðilega. Meginþorri Íslendinga ber orð með hljóðaröðinni -ank- ekki fram með a, heldur með tvíhljóðinu á – -ánk-. Framan af hefur tank þó væntanlega verið borið fram með a eins og ráða má af því að í dæminu úr „Fornum dyggðum“ rímar (olíu)tank á móti danska tökuorðinu slank sem ég held að hafi alltaf verið borið fram með a. Mér finnst tankur með a en ekki á hljóma mjög kunnuglega og held að sá framburður hafi tíðkast lengi og víða – mun víðar en í heimkynnum einhljóðaframburðarins á Vestfjörðum. En núorðið er tankur líklega yfirleitt borið fram tánkur, með á, eins og við er að búast. Þar með hefur þetta tökuorð lagað sig fullkomlega að málinu.

Í Málvöndunarþættinum var vakin athygli á því að viðmælandi í fréttum Stöðvar tvö í gærkvöldi sagði „Það búa mikið af hugverkabóndum í Reykjavík suður“. Eins og við var að búast olli þetta hneykslun – „Skömm er að þessu!“, „Úff. Blaðabörnin sitja við skriftir“, „Af hverju ráða Vísismenn ekki fólk sem kann íslensku“, „Lágmark að kunna að beygja starfsheitið líka í fleirtölu“ o.fl. Í þessu tilviki var um að ræða óundirbúið viðtal og engin ástæða til að ætla annað en um einfalt mismæli hafi verið að ræða – öllum getur okkur orðið á að mismæla okkur, ekki síst í aðstæðum eins og þessum þar sem hljóðnemi er rekinn framan í okkur. Smávægilegt mismæli kemur málvöndun ekkert við og ætti auðvitað ekki að kalla á slíka hneykslun.

En eins og bent var á í umræðum um þetta er myndin bóndum í þágufalli fleirtölu engin nýjung – þvert á móti. Í fornu máli var ó í öllum eintölumyndum orðsins bóndi eins og nú, en í fleirtölu beygðist orðið bœndr – bœndr – bóndum – bónda. Nefnifall og þolfall fleirtölu höfðu því annað stofnsérhljóð en aðrar beygingarmyndir orðsins og það stafaði af því að þessar tvær myndir höfði áður i í endingu sem dró stofnsérhljóðið í átt til sín en féll síðan brott. En þegar í fornu máli var æ farið að stinga sér niður í þágufalli og eignarfalli fleirtölu fyrir áhrif nefnifalls og þolfalls, og um 1400 voru nýju myndirnar bændum og bænda orðnar algengar. Eldri myndunum bregður þó fyrir fram eftir öldum og jafnvel enn í dag en þar getur oft verið um fyrnsku að ræða.

Það eru vissulega sáralitlar líkur á því að viðmælandi Stöðvar tvö hafi verið að bregða fyrir sig fornri beygingarmynd, en þetta dæmi vekur samt ýmsar spurningar. Þegar verið er að dæma um „rétt“ mál og „rangt“ er aldur eitt helsta viðmiðið – eldri myndir eru taldar „betri“ og „réttari“ en þær yngri. Ef það viðmið væri notað í þessu tilviki hlyti myndin bóndum því að teljast „rétt“ – og „réttari“ en bændum. Ég efast þó um að nokkrum dytti í hug að halda því fram, vegna þess að myndin bóndum hefur ekki tilheyrt lifandi máli í margar aldir. Þetta er þó ekki ósvipað því að myndir eins og læknir í þolfalli eintölu og læknirar í nefnifalli fleirtölu eru taldar „rangar“ en lækni og læknar „réttar“, enda þótt fyrrnefndu myndirnar væru nær einhafðar í nokkrar aldir.

En það er líka rétt að athuga að þegar myndir eins og bændum og bænda fara að koma upp, um 1300 eða fyrr, voru þær auðvitað „villur“, í þeim skilningi að þær voru frávik frá málhefðinni. Það er hins vegar ekkert sem bendir til þess að amast hafi verið við slíkum tilbrigðum í máli á þeim tíma, þótt trúlegt sé að eldri kynslóðin hafi þusað eitthvað yfir málfari þeirrar yngri eins og á öllum tímum. En þessar „villur“ virðast hafa fengið að breiðast út uns þær urðu normið og hættu að vera „villur“. Spurningin er hins vegar hvaða áhrif það hefur á eldri myndirnar – verða þær þá „villur“ í staðinn? Og hvenær gerist það? Eða halda kannski myndir sem einu sinni voru „réttar“ áfram að vera það, óháð því hvort þær eru eitthvað notaðar eða ekki?

Ég ætla ekkert að svara þessum spurningum, enda veit ég ekki til þess að nokkurt einhlítt svar sé til við þeim. Það virðist vera mjög tilviljanakennt hvaða breytingar eru viðurkenndar sem „rétt mál“ og hverjar ekki, og eins og ég hef áður sagt virðast (óorðuð) rök fyrir því að telja eitthvað „rangt mál“ stundum einfaldlega vera: „Þetta er rangt af því að það hefur verið kennt svo lengi að það sé rangt.“ En það eru auðvitað engin rök – við eigum að hafa kjark til að skipta um skoðun, viðurkenna að þótt við höfum kennt eitthvað á sínum tíma, eftir bestu vitund, kann það að vera úrelt. Það er eðlilegt að vilja halda í málhefðina, en nauðsynlegt að átta sig á því að hún getur breyst – og þegar breyting er komin vel af stað getur barátta gegn henni verið skaðleg.

Á vefnum fótbolti.net var í gær fyrirsögnin „Stórorð í garð Sveindísar – „Er að komast í heimsklassa““. Eins og seinni hluti fyrirsagnarinnar bendir til vísar fyrri hlutinn til þess að Sveindísi hafi verið hrósað, og í innleggi hér áðan var spurt: „Er þetta ekki óvenjulegt um hrósyrði?“ Ég tók undir það og benti á að í Íslenskri orðabók er lýsingarorðið stórorður skýrt 'sem notar stór, þung orð, gífuryrtur' eða 'skömmóttur' – í Íslenskri nútímamálsorðabók er það skýrt 'sem notar stór og gróf orð'. Ég fékk samt bakþanka og fór að velta því fyrir mér hvort stórorður væri alltaf neikvætt orð og hvort stór orð væru alltaf neikvæð, eða hvort hægt sé að vera stórorður á jákvæðan hátt, eins og orðið er notað í umræddri fyrirsögn.

Í fornu máli virðist stórorður merkja 'yfirlætislegur' eða eitthvað slíkt – ‚er hovmodig i sine Udtalelser‘ segir í Ordbog over det gamle norske Sprog eftir Johan Fritzner. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er orðið skýrt 'som bruger store ord; stortalende' en stortalende merkir 'som praler, overdriver eller virker selvhævdende', þ.e. 'sem gortar, ýkir eða virkar sjálfbirgingslegur'. Samkvæmt þessum skýringum virðist orðið helst vísa til þess að 'taka stórt upp í sig' eða 'taka djúpt í árinni' og sú er t.d. merkingin í „Hann vill þó ekki vera stórorður um framtíðina, enn sem komið er“ á vef Ríkisútvarpsins 2021. Stóru orðin þurfa ekki endilega að vera gróf eins og skýringar nútímamálsorðabókanna benda til, þótt svo sé vissulega oft.

Í Skírni 1936 segir Einar Ólafur Sveinsson: „skrásetjarinn segir þá jarteikn mjög gætilega, en gefur í skyn, að sumir séu stórorðari í lofi um hana, og að svo mundi vera í útlendum jarteiknabókum.“ Hér er stórorður augljóslega notað á jákvæðan hátt í merkingunni 'taka djúpt í árinni', og mér finnst þetta ekkert óeðlilegt. Hins vegar sé ég ekki betur en sambandið stórorður í garð sé ævinlega notað neikvætt – í því felist alltaf einhvers konar ádeila eða árás en aldrei hrós. Niðurstaðan er því sú að fyrirsögn eins og Stórorð í hrósi um Sveindísi hefði samrýmst íslenskri málhefð – og jafnvel Stórorð um Sveindísi í jákvæðri merkingu ef „Er að komast í heimsklassa“ fylgdi á eftir – en fyrirsögnin eins og hún er á fótbolti.net geri það ekki.

Þegar ég var að alast upp í norðlenskri sveit á sjöunda áratugnum hafði maður lítið veður af slangri og hvers kyns unglingamáli – „götumáli“ eða „skrílmáli“ eins og það var stundum kallað í þá daga. Helst var að svoleiðis bærist með frændsystkinum að sunnan sem komu í heimsókn eða sumardvöl. Eitt slíkt tilvik var karlkynsorðið imbi sem ég man eftir að hafa lært af frænda mínum, líklega sumarið 1965, og þótti sniðugt og nýttist oft vel í orðahnippingum. Þetta orð var þá ekki gamalt í málinu eins og marka má af fyrirspurn sem „Póstinum“ í Vikunni barst snemma árs 1963. „Ég hef undanfarið hnotið um orðið imbi, og virðist orðið vera mörgum tamt. Ég finn þetta orð ekki í Blöndal. Getur þú nokkuð frætt mig um uppruna þess?“

„Pósturinn“ var ekki í vandræðum með það og sagði: „Orðið, skilst mér, hefur nýlega rutt sér til rúms, og fer það vel í munni, þótt langt sé frá því, að það eigi sér íslenzkan eða norrænan uppruna. Orðið er komið úr rómönskum málum, t. d. franska: imbécile, enska: imbecile, og þar fram eftir götunum. Þetta þýðir svo fábjáni eða heimskingi og virðist hafa haldið sömu merkingu í sinni nýju, íslenzku mynd.“ Í Nýjum vikutíðindum skömmu síðar sagði: „Tvö orð virðast vera orðin algeng í talmáli Reykvíkinga, og þau eru ,,alki“ og „imbi“. Imbi þýðir fáráðlingur, en alki áfengissjúklingur.“ Í Þjóðviljanum 1967 sagði: „Mér er sagt, að orðið imbi, sem algengt er að verða í Reykjavík, sé dregið af imbecil, sem líklega er latína.“

Um miðjan sjöunda áratuginn var orðið útbreitt og hafði getið af sér afkvæmi eins og kemur fram í Þjóðviljanum 1966: „Nýju orði skýtur upp í viðræðum manna og virðist eiga enskan uppruna eins og fleiri á hinum síðustu dögum. „Heldurðu að ég sé imbi?“ spyrja krakkar ef telja á þeim trú um eitthvað ótrúlegt. Og nú sé ég prentað í Alþýðublaðinu á sunnudaginn orðið „imbakassi“, sem virðist orðið allalgengt nafn á sjónvarpstæki. Mér skilst að „imbi“ sé notað í merkingunni auli eða flón og er líklega komið gegnum enska orðið „imbecile“ úr hinu latneska „imbecillus“, sem mun svipaðrar merkingar. Orðið imbakassi segir þá nokkra sögu um álit manna á hermannasjónvarpinu, en það er eina sjónvarpið sem Íslendingum hefur verið tiltækt.“

Elsta dæmi um orðið imbakassi á tímarit.is er þó aðeins eldra, í Fálkanum í ársbyrjun 1965: „Þá er sjónvarpið, eða „imbakassinn“, komið inn á annað hvert heimili Reykjavíkur, og í þetta þokkatæki glápir fólkið daginn út og daginn inn.“ Eins og bent er á í Slangurorðabókinni er orðið hliðstætt idiot box sem hafði verið notað í sömu merkingu í ensku síðan um miðjan sjötta áratuginn. Það er athyglisvert að enska orðið skuli ekki hafa verið tekið beint inn sem *idjótabox (eða *idjótakassi) því að bæði idjót og box voru algeng tökuorð í málinu á þessum tíma. Þótt einhver dæmi finnist vissulega um imbecile box í þessari merkingu í ensku virðist það vera mjög sjaldgæft og allar líkur eru þess vegna á því að imbakassi sé íslensk nýmyndun.

En fljótlega var farið að stytta imbakassi í imbi – elsta dæmi sem ég finn um þá merkingu er í Vísi 1976. Orðið var þá oftast haft með ákveðnum greini eins og sést í samtali í smásögu í Vikunni 1983: „Sést ekkert illa í imbanum hjá þér?“ – „Imbanum?“ – „Já, sko sjónvarpinu. Maður kallar það stundum imbakassa, eða barasta imba, af því maður verður algjör imbi af því að horfa of mikið á það. Imbi er sko bjáni.“ Þetta er í raun mjög áhugaverð orðmyndun – enska orðið imbecile er stytt í imbi og af því er mynduð samsetningin imbakassi sem síðan er aftur stytt í imbi – sem varð fljótlega aðalmerking orðsins. Í Risamálheildinni virðast vera a.m.k. tíu sinnum fleiri dæmi um orðið í merkingunni ‚sjónvarp‘ en í merkingunni ‚fábjáni‘.

Orðið imbi fer ágætlega í málinu, bæði hljóðfræðilega og beygingarlega, og í þættinum „Tungutak“ í Morgunblaðinu 2011 segir að það hafi „greinlega öðlast þegnrétt“ í íslensku, enda er það gefið athugasemdalaust í Íslenskri nútímamálsorðabók – þó aðeins í merkingunni 'sá eða sú sem er heimskur, heimskingi' – en imbakassi er þar merkt „óformlegt“. Í Íslenskri orðabók en imbi merkt „óforml.“ en þar er imbinn einnig flettiorð merkt „slangur“ og vísað á imbakassi. Bæði imbi(nn) og imbakassi áttu sinn blómatíma á seinustu tveim áratugum tuttugustu aldar en eru nú orðin frekar sjaldgæf og jafnvel hallærisleg – í Morgunblaðinu 2014 segir: „Ég fletti upp orðinu sjónvarp í samheitaorðabók enda imbi eða imbakassi löngu orðið klént.“

Vefverslunin Boozt.com fór að auglýsa vörur sínar á Íslandi fyrir fáum árum og framan af eingöngu á ensku, e.t.v. að viðbættu einu íslensku orði eða tveimur. Ég skrifaði oft um þetta hér fyrir tveimur árum og kvartaði þrisvar yfir því til Neytendastofu sem á að hafa eftirlit með því að Lögum um eftirlit með viðskiptaháttum og markaðssetningu sé framfylgt, m.a. ákvæðinu „Auglýsingar sem höfða eiga til íslenskra neytenda skulu vera á íslensku“. Ég skrifaði einnig ritstjórum fjölmiðla sem birtu þessar auglýsingar og benti á ábyrgð fjölmiðla í þessu efni. Ég veit ekki hvort þessar kvartanir og þessi skrif höfðu einhver áhrif, en nokkuð er það að skömmu eftir þetta fór verslunin að auglýsa á íslensku að mestu leyti og hefur gert það síðan, að ég held.

Nú ber hins vegar svo við að Boozt birtir auglýsingu sem vekur mun meiri neikvæð viðbrögð en auglýsingar á ensku gerðu nokkurn tíma, þrátt fyrir að vera á íslensku, vegna þess eins að í henni kemur fyrir setningin „Ágústi vantar gúmmístígvél“. Þarna er komin hin hryllilega „þágufallssýki“ sem barið hefur verið inn í þjóðina áratugum saman að séu einhver verstu málspjöll sem hægt er að hugsa sér. Fólk heitir því að versla aldrei við Boozt vegna þessa og segir „vekur furðu að þetta sé ekki leiðrétt“, „ósköp aumkunarvert að heyra“, „óþolandi þágufallssýki“, „skelfilegt að hlusta á þetta“, „mér verður illt“, „guð minn góður“, „fáráðar eru víst illa að sér“, „tek andköf í hvert sinn“, „óskiljanlegt, af hverju er þetta leyft?“ – o.s.frv.

Þetta er aðeins lítið brot af athugasemdum við áðurnefnda setningu úr hópunum Skemmtileg íslensk orð og Málvöndunarþátturinn og við innlegg um setninguna hafa verið skrifaðar hátt í tvö hundruð athugasemdir sem langflestar taka undir hneykslunina í upphafsinnleggjunum. Ég fann hins vegar ekki nema eitt dæmi um það í þessum hópum að vakin hefði verið athygli á auglýsingum Boozt á ensku á sínum tíma, og sárafá ummæli voru um það innlegg – fólkið sem nú hneykslast sem mest þagði þunnu hljóði. Það mætti ætla að fólk hugsaði svipað og höfundur lesendabréfs í Þjóðviljanum 1950: „En þó leiðinlegt sé, að daglegt mál sé mengað útlendum orðum, með meira og minna röngum framburði, er það illskárra en þágufallssýki og flámæli.“

Mér finnst þetta vera einkar skýrt en jafnframt dapurlegt dæmi um þær villigötur sem umhyggja fyrir íslensku máli leiðist oft út á. Það er engin ástæða til að ætla annað en flest þeirra sem leggja þarna orð í belg beri hag tungunnar fyrir brjósti, en hneykslun og fordæming er ekki til þess fallin að efla íslenskuna eða vekja jákvæðar tilfinningar í garð hennar. Við það bætist að þarna er um að ræða einstaklega lítilfjörlegt atriði sem skiptir í raun engu máli – hefur engin áhrif á málkerfið og skiptir engu fyrir framtíð íslenskunnar eða samhengið í íslensku máli. Bæði frumlags- og andlagsfall mikils fjölda sagna hefur breyst á undanförnum öldum án þess að það trufli okkur nokkuð og oftast án þess að við vitum af því eða tökum eftir því.

En af einhverjum ástæðum hefur hin svokallaða „þágufallssýki“ orðið að tákni hins illa í huga þjóðarinnar – e.t.v. að hluta til vegna sjúkdómsvæðingarinnar sem felst í heitinu sem festist við þessa smávægilegu breytingu sem breiðist smám saman út þrátt fyrir áratuga baráttu gegn henni og er nú eðlilegt mál talsverðs hluta þjóðarinnar. „Þágufallssýki“ hefur iðulega verið notuð til að gera lítið úr fólki og niðurlægja það á ýmsan hátt – ef þið efist um það skuluð þið leita að „þágufallssýki“ á tímarit.is. Það er ljótt og vont – bæði fyrir fólkið sem á í hlut en ekki síður fyrir íslenskuna. Ég treysti því að Ágústi verið útveguð gúmmístígvél á næstunni, en aðalatriðið er að þjóðinni hætti að skorta umburðarlyndi gagnvart tilbrigðum í máli.

Um daginn var spurt um það í Málvöndunarþættinum hvort rétt væri að tala um að elska fast. Flestum fannst þetta fráleitt en einn þátttakenda í umræðunni sagðist hafa séð það nýlega í bók. Í Risamálheildinni má finna um fimmtíu dæmi um þetta samband, öll af samfélagsmiðlum nema eitt: „frænka var glæsileg og hjartahlý manneskja sem elskaði fast og innilega“ í Morgunblaðinu 2021. Elstu dæmin eru frá 2008: „Eins gott að þau elskist ekki fast“ og „Ég elska þig, fast!“ á Bland.is og „ég elska þig svo fast“ á Hugi.is. Flest dæmin um þetta eru þó á twitter frá síðustu fimm árum, þar á meðal þessi tvö frá 2021: „Er eg su eina sem finnst “elska svo fast” bara ekki meika sens?“ og „Skrítnasta málfarstrendið þessa dagana finnst mér „að elska svo fast“.“

Þessar athugsemdir benda til þess að sambandið elska fast sé orðið nokkuð útbreitt en sýna jafnframt að það fellur ekki öllum í geð. Það er eðlilegt þar sem um nýjung er að ræða, en elska fast er samt ekki endilega merkingarlega fráleitt. Atviksorðið fast getur merkt 'af ákefð' eða 'alveg eindregið' eins og í drekka fast, sækja fast, horfa fast á, standa fast á, leggja fast að einhverjum o.fl. Merking orðsins í elska fast er svipuð og í þessum samböndum og þess vegna er ekki hægt að halda því fram að sambandið sé „órökrétt“ á nokkurn hátt. Ekki er gott að segja hvers vegna farið er að nota fast með sögninni elska en hugsanlegt er að þar spili inn í áhrif frá öðrum samböndum á sama merkingarsviði, svo sem kyssa fast og knúsa fast.

Það hvaða atviksorð er notað með tiltekinni sögn fer ekki bara eftir merkingu orðanna heldur einnig og ekki síður eftir hefð. Þótt merkingarlega sé í sjálfu sér ekkert síðra að nota atviksorðið fast en atviksorðið heitt með sögninni elska er hefð fyrir því síðarnefnda en ekki því fyrrnefnda. Sambandið elska fast er nýlegt og enn fremur sjaldgæft og þess vegna mæli ég með því að við höldum okkur við hefðina. En hefðir af þessu tagi geta breyst, og það væru engin málspjöll þótt elska fast breiddist út og yrði viðtekin málnotkun. Til gamans má reyndar nefna að þótt stutt sé síðan elska fast fór að heyrast kemur það fyrir í kvæði frá miðri sautjándu öld eftir séra Stefán Ólafsson í Vallanesi  – „Ingunni gerði hann elska fast / áður en hún lét fallerast.“

Nýlega sá ég í Málvöndunarþættinum að gerð var athugasemd við setninguna „Það kom við kaunin í mér“ sem innleggshöfundur hafði heyrt í útvarpi og vildi frekar hafa kaunin á mér. Um forsetninguna í í þessu sambandi eru þó gömul dæmi og henni bregður fyrir öðru hverju. Elsta dæmið er í Skírni 1886: „en þar óvægilega komið við kaunin í landstjórnarfarinu.“ Í Nýjum kvöldvökum 1924 segir: „jeg hafði gaman af að koma við kaunin í trúarvinglssamvisku hans.“ Í Lífi og list 1950 segir: „sú list, sem kemur svo oft við kaunin í friðsömum og raunhæfum borgurum.“ Í Alþýðublaðinu 1957 segir: „Þetta virðist hafa komið heldur illa við kaunin í aðalritstjóranum.“ Í Vísi 2010 segir: „Fjármálakreppan kom við kaunin í rekstri Hamleys.“

Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er hvorki að finna koma við kaunin á né kaunin í en þar er hins vegar gefið sambandið koma við kaunin hjá e-m í sömu merkingu. Þessu sambandi bregður fyrir öðru hverju – elsta dæmi um það er í Vestra 1905: „Það virðist hafa komið við kaunin hjá ritstj.“ Í Morgunblaðinu 1930 segir: „Mjer er það sjerstök ánægja að dómur norðlensku kvennanna um „óvandaða lesmálið“ hefir komið við kaunin hjá ritstjóra Tímans.“ Í Vikunni 1954 segir: „En það kom við kaunin hjá republikunum.“ Í Skírni 1960 segir: „Víða í sögunni er og komið við kaunin hjá auðstéttunum.“ Í Vísi 2010 segir: „Matvælafyrirtæki segja óhjákvæmilegt að þessar miklu verðhækkanir komi við kaunin hjá neytendum.“

Í umræðum í Málvöndunarþættinum kom fram að flestum fannst óeðlilegt að tala um kaunin í mér og vildu tala um kaunin á mér – orðið kaun merkir 'sár' og sár eru utan á líkamanum, ekki inni í honum. Þetta er út af fyrir sig rétt svo langt sem það nær, en hér skiptir máli að sambandið koma við kaunin er aldrei notað um líkamleg sár heldur ævinlega í yfirfærðri merkingu – koma við kaunin á er skýrt 'nefna það sem er viðkvæmast' í Íslenskri nútímamálsorðabók og 'koma við aumu blettina á e-m' í Íslenskri orðabók. Þess vegna er ekki endilega ljóst að það þurfi að nota sömu forsetningu og er notuð þegar talað er um líkamleg sár – þeir aumu blettir sem um er að ræða eru ekki líkamlegs eðlis heldur tilfinningalegs, og því ekki útvortis.

Vitanlega getur fólk eftir sem áður kosið að halda upphaflegu líkingunni og tala um kaunin á – það er elst þessara sambanda: „Konáll hefir komið við kaunin á þeim sambandsríkjamönnum“ segir í Skírni 1844. Næsta dæmi kemur reyndar ekki fyrr en hálfri öld síðar og sambandið var sárasjaldgæft fram um 1930 en hefur verið algengt síðan, einkum eftir 1970. Það er ljóst að rík málvenja er fyrir því að tala um kaunin á og mér dettur ekki annað í hug en mæla með að fólk haldi sig við hana. En þótt eitt sé rétt þarf annað ekki að vera rangt – það er skiljanlegt að í eða hjá sé notað í þessu sambandi vegna þess að um yfirfærða merkingu er að ræða, og engin ástæða til þess að amast við því að það sé gert enda gömul fordæmi fyrir því úr vönduðu máli.

Í fyrirsögn á vef Ríkisútvarpsins í dag segir: „Trump sigurstranglegri en munurinn þó afar mjór“. Mér kom þetta orðalag ókunnuglega fyrir sjónir og datt fyrst í hug að það væri bein yfirfærsla úr ensku þar sem talað er um narrow margin / edge eða eitthvað slíkt í þessari merkingu. Örfá dæmi má finna um þetta orðalag – níu á tímarit.is og þrjú í Risamálheildinni, m.a. „við Ólafur Ragnar skiptum um sæti, en á afskaplega mjóum mun“ í Morgunblaðinu 1983, „Annars er mjór munur á honum og Haughey og Fitzgerald“ í DV 1987, „Í sumum fylkjum er svo mjór munur á frambjóðendunum að ekki er hægt að skera úr um hver muni fara með sigur af hólmi“ í DV 2008 og „Aldrei eins mjór munur“ á vef Ríkisútvarpsins 2020.

En þegar betur er að gáð er ástæðulaust að rekja orðalag fyrirsagnarinnar til ensku. Í umræddri frétt er nefnilega notað mjög svipað orðalag, „Afar mjótt er á munum“, sem er gamalt og mjög algengt í málinu – oft með greini, mununum. Annað skylt og þekkt orðalag er þar munaði mjóu sem er einnig gamalt. Þriðja orðalagið þessu skylt, sem ég þekkti ekki áður, er mjórra muna vant sem tíðkaðist nokkuð á seinni hluta nítjándu aldar og fyrri hluta þeirrar tuttugustu, t.d. „Milli þessara tveggja ríkja hefir opt verið grunt á vináttunni, og einatt mjórra muna vant að friður héldist“ í Skírni 1862. Þetta er nú líklega horfið – yngsta dæmi sem ég finn er í Vestfirska fréttablaðinu 1994: „Enginn varð fyrir alvarlegu slysi, þó að oft væri mjórra muna vant.“

Þarna eru sem sé þrjú mismunandi orðasambönd með langa hefð í málinu þar sem lýsingarorðið mjór er notað með nafnorðinu munur eða sögninni muna – mjótt á mun(un)um, muna mjóu og mjórra muna vant. Sambandið sem notað er í áðurnefndri fyrirsögn, mjór munur, fellur eðlilega í þennan hóp. Vissulega er hugsanlegt að orðalag enskrar fréttar hafi legið að baki áðurnefndri fyrirsögn á vef Ríkisútvarpsins en það skiptir ekki máli – orðalag fyrirsagnarinnar er fullkomlega eðlileg útvíkkun á orðalagi sem á sér langa hefð í málinu. Þetta er gott dæmi um að við þurfum að varast að afgreiða orðalag sem við þekkjum ekki sem ensk áhrif jafnvel þótt það virðist eiga sér hliðstæður í ensku. Stundum er uppruninn nefnilega alíslenskur.

Í frétt á vef Ríkisútvarpsins í gær sagði: „Næfurþunnur meirihluti virðist vera fyrir tillögu um að aðild að Evrópusambandinu verði fest í stjórnarskrá landsins.“ Ég mundi ekki eftir að hafa séð þetta orðalag áður en fann fáein dæmi um það á netinu, það elsta í Morgunblaðinu 2008: „eftir tímabil brothætts og næfurþunns meirihluta vinstrimanna undanfarin ár.“ Í fyrirsögn á Vísi 2018 segir: „Þunnur meirihluti hjá Netanjahú“ og í fréttinni segir „er meirihluti ríkisstjórnarinnar á þingi orðinn ansi þunnur“. Í Viðskiptablaðinu 2019 segir: „skv. BBC er um næfu þunnan [svo] meirihluta að ræða.“ Nokkur dæmi eru í Kjarnanum 2021, m.a. „Það gæti dugað til þess að flokkarnir nái næfurþunnum meirihluta eftir kosningar.“

Varla leikur vafi á að þetta orðalag er ættað úr ensku – þar er talað um thin majority og í mörgum erlendum fréttum af atkvæðagreiðslunni sem fjallað var um í fréttinni sem vísað var til í upphafi er einmitt notað orðalagið razor-thin majority / margin. Vitanlega er ekkert að því að þýða razor-thin sem næfurþunnur – það er einmitt mjög góð þýðing, margfalt betra en orðrétta þýðingin *rakhnífsþunnur. Og vitanlega er (næfur)þunnur meirihluti íslenska – orðin eru íslensk og sambandið brýtur engar reglur málsins. Það er bara ekki venja að orða þetta svona á íslensku, heldur tala um nauman meirihluta, og mjög nauman ef ástæða þykir til – ég hef líka séð orðalagið örnauman meirihluta. Í fyrirsögn fréttarinnar er reyndar talað um nauman sigur.

En þótt (næfur)þunnur meirihluti eigi sér fyrirmynd í ensku, og hefð sé fyrir að nota annað orðalag í þessari merkingu í íslensku, er það ekki næg ástæða til þess að hafna þessu orðalagi eða fordæma það. Mikill fjöldi íslenskra orðasambanda sem nú þykja góð og gild á sér erlendar fyrirmyndir án þess að við áttum okkur á því. Endurnýjun og nýsköpun er málinu nauðsynleg og ekkert að því að koma með ný orðasambönd og nýjar líkingar, jafnvel þótt kveikjan sé erlend. Það skiptir hins vegar máli að einhver hugsun sé að baki – að erlent orðalag sé ekki yfirfært hugsunarlaust. Stærsta ógnin sem steðjar að íslenskunni um þessar mundir er nefnilega ekki ensk áhrif út af fyrir sig, heldur andvaraleysi gagnvart áhrifum og þrýstingi enskunnar.