Category: Málfar

Í pistli sem ég birti á Facebook-síðu minni í morgun skrifaði ég: „Mér finnst að þetta tvennt hafi breytt mér – gert mig víðsýnni og umburðarlyndari gagnvart hvers kyns fjölbreytileika mannlífsins.“ Ég fékk fleiri en eina athugasemd um að umburðarlyndur væri ekki rétta orðið þarna því að það merkti eiginlega 'láta sig hafa eitthvað sem er bagalegt og ekki alveg boðlegt' eins og það var orðað í einni athugasemdinni, með vísun til þess að í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið skýrt 'sem tekur vægt á yfirsjónum eða andstöðu annarra'. Þetta kom flatt upp á mig vegna þess að þetta var sannarlega ekki sú merking sem ég lagði í orðið í umræddum pistli. Mér finnst umburðarlyndi ekki þurfa að hafa neitt með yfirsjónir að gera.

Í Íslenskri orðabók er lýsingarorðið umburðarlyndur skýrt 'sem sýnir umburðarlyndi' og fyrsta skýring þess orðs rímar við skýringuna á umburðarlyndur í Íslenskri nútímamálsorðabók – 'það að taka vægt á yfirsjónum eða andstöðu annarra, mildi'. En orðið er einnig skýrt 'það að virða skoðanir eða atferli annarra' og 'þolgæði, rósemi, jafnaðargeð'. Síðarnefndu skýringarnar eiga miklu betur við þá merkingu sem ég lagði í orðið í pistli mínum – og geri raunar yfirleitt. Þess vegna kom mér á óvart að aðeins fyrsta merkingin skyldi vera í Íslenskri nútímamálsorðabók, en skýringin er kannski að hún endurspeglar yngri málnotkun en Íslensk orðabók – sú síðarnefnda stendur nær málstigi þess tíma þegar ég var að alast upp og tileinka mér málið.

Athugasemdirnar og skýringin í Íslenskri nútímamálsorðabók gætu bent til þess að sú merking sem fólk leggur venjulega í umburðarlyndi hafi breyst á undanförnum árum. Í bókinni Gæfuspor. Gildin í lífinu eftir Gunnar Hersvein sem kom út 2005 segir þó í sérstökum kafla um umburðarlyndi: „Umburðarlyndi felst í skilningi á viðhorfum og framkomu sem er andstæð eða ólík eigin lífsstíl og sýn. Umburðarlyndi birtist einnig í mildi gagnvart yfirsjónum og mótmælum. [...] Umburðarlyndi krefst líka hleypidómaleysis. Umburðarlyndi er að þola öðrum mönnum að hafa skoðanir, halda í heiðri hefðir, vera af ólíkum litarhætti og iðka trú af ólíkum toga.“ Þetta rímar ágætlega við þá merkingu sem ég legg í umburðarlyndi og umburðarlyndur.

Sama má segja um eina skilgreiningu af þremur sem birtar eru í Eimreiðinni 1927 og eru svör sem bandarísku tímariti bárust frá lesendum við spurningunni „Hvað er umburðarlyndi?“: „Umburðarlyndi hefur þrjár hliðar. Það birtist í tilfinningum, vitsmunum og siðferði. Í tilfinningunum kemur það fram sem mannúð, í vitsmununum sem skilningur á orsökum og ástæðum fyrir breytni annara, og í siðferði sem föst og skýr siðgæðismeðvitund. Þetta þrent samanlagt gerir það að verkum, að vér umberum, metum réttilega og styðjum oft athafnir, sem eru í andstöðu við eigin eðli vort og skoðanir. Siðferðilega hliðin varnar því, að umburðarlyndið verði að læpuskap, og tryggir það, að umburðarlyndi verði uppspretta máttar en ekki veikleika.“

Í samráðsgátt stjórnvalda er nú að finna drög að reglugerð um plastvörur sem umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra hyggst setja til að innleiða tilteknar Evrópureglur. Í drögunum segir m.a.: „Merkingarnar skulu vera í samræmi við kröfur sem koma fram í framkvæmdarreglugerð framkvæmdastjórnarinnar (ESB) 2020/2151 frá 17. desember 2020 [...].“ Í þriðju grein þessara reglna segir á ensku: „The information text of the marking shall be written in the official language or languages of the Member State(s) where the single-use plastic product is placed on the market“ – á íslensku „Upplýsingatextinn á merkingunni skal vera á opinberu tungumáli eða tungumálum þess aðildarríkis þar sem einnota plastvaran er sett á markað“.

Í umsögn Félags atvinnurekenda um reglugerðardrögin er þessu ákvæði mótmælt harðlega og sagt: „Krafan um að merking skuli vera á opinberu tungumáli viðkomandi ríkis kemur illa niður á örmarkaði eins og Íslandi.“ Félagið telur augljóst „að sú breyting, sem lögð er til með reglugerðardrögunum, er verulegt inngrip í atvinnufrelsi“ og segir „gengið er mun lengra en þörf krefur til að ná markmiðum löggjafarinnar sem um ræðir.“ Félagið telur að að á endanum muni neytendur „að sjálfsögðu“ greiða þann kostnað sem breytingin hafi í för með sér og reglugerðin muni „stuðla að því að umræddar vörur hækki í verði“. Það virðist ekki koma til greina hjá félaginu að innflytjendur varanna taki á sig neinn kostnað vegna merkinga á íslensku.

Félag atvinnurekenda bendir á að í Evrópureglugerð um merkingar á matvælum komi fram að merkingar skuli „birtar á tungumáli sem er auðskiljanlegt fyrir neytendur í þeim aðildarríkjum þar sem tiltekin matvæli eru markaðssett“ og í samræmi við það sé í íslenskum reglum kveðið á um að upplýsingar skuli vera á „íslensku, ensku eða Norðurlandamáli, öðru en finnsku“ enda „skilur yfirgnæfandi hluti almennings ensku eða skandinavísku málin“. Félagið skilur því ekki hvers vegna væntanleg reglugerð á að ganga lengra. En þótt „yfirgnæfandi hluti almennings“ skilji ensku eða Norðurlandamálin er það ekki nóg – textinn þarf að vera skiljanlegur öllum. Því ber að fagna að Evrópusambandið er þarna að gera þjóðtungum hærra undir höfði en áður.

Í lok umsagnarinnar segir: „Félagið fer fram á að ráðherra leggi fram frumvarp á Alþingi um innleiðinguna, þannig að löggjafarsamkoman geti rætt málið í þaula og vegið saman þau markmið og hagsmuni sem halda þarf til haga; þ.e. sjónarmið varðandi umhverfisvernd, samkeppni, atvinnufrelsi, hag neytenda og verðlagsstöðugleika.“ Það er mjög sláandi að í þessa upptalningu á því sem „halda þarf til haga“ skuli vanta tvenns konar mikilvæga hagsmuni sem ekki virðist hvarfla að félaginu að Alþingi þurfi að halda til haga – hagsmuni íslenskunnar sem opinbers tungumáls í landinu, og hagsmuni málnotenda að hafa sem mest af upplýsingum á móðurmáli sínu. En félagið „fær ekki séð hvaða hagsmuni [krafa um íslensku] eigi að vernda.“

Það er dapurlegt metnaðarleysi fyrir hönd íslenskunnar og íslenskra málnotenda sem kemur fram í þessari umsögn. Því miður er það ekki einsdæmi – við sjáum alltaf fleiri og fleiri dæmi um að það sé talinn óþarfi að hafa tilteknar upplýsingar, auglýsingar eða viðburði á íslensku vegna þess að „það skilja allir ensku“. Í umsögninni segir t.d. „Í tilviki innflytjenda komast upplýsingar betur til skila á ensku en íslenzku“ – sem á ekki endilega við um alla innflytjendur og kemur málinu auk þess ekki við vegna þess að enskan er þarna hvort eð er. En það hefur alltaf legið fyrir að það fylgir því töluverður kostnaður að halda í íslenskuna. Ef við erum ekki frekar en Félag atvinnurekenda til í að borga þann kostnað lætur hún smátt og smátt undan síga.

 

Eitt þeirra orða sem oftast bregður fyrir í íslenskri málfarsumræðu er orðskrípi. Um það eru hátt í fimmtán hundruð dæmi á tímarit.is og það var algengt alla tuttugustu öldina og fram undir þetta. Orð kemur fyrir þegar í fornu máli – í formála málfræðiritgerðanna í Ormsbók (Codex Wormianus) segir: „til þess að skáldin mætti þá mjúkara kveða eftir nýfundinni leturlist, en hafa eigi hvert orðsskrípi, það sem fornskáldin nýttu, en hálfu síður auka í enn verrum orðum en áður hafa fundin verið.“ Á nítjándu öld og lengi framan af þeirri tuttugustu virðist orðið oftast hafa verið haft um orð sem komin eru úr dönsku, mismikið aðlöguð íslensku. Það hefur hins vegar breyst og í seinni tíð virðist orðið helst notað um samsett orð mynduð úr íslensku hráefni.

Meðal þeirra fjöldamörgu orða sem hafa verið úthrópuð sem orðskrípi í blöðum og tímaritum á þessari öld eru eftirfarandi samsetningar: afglæpavæðing, alþjóðavæðing, atvinnutækifæri, áfengismenning, ákvarðanataka, barnaklám, birtumagn, framkvæmdastýra, frammistöðuvandi, gengisaðlögun, hágæða, hátæknisjúkrahús, hlustendavænn, kostunaraðili, kynskiptingur, könnunarviðræður, landsbyggð, launþegahreyfing, lágvöruverðsverslun, leiðtogi, listakona, matvælaöryggi, nýbúi, orsakavaldur, óásættanlegur, óhagnaðardrifinn, peningaþvætti, rannsóknarblaðamennska, reiðhjólamaður, ristavél, ritstífla, samkeppnisaðili, skjalastjórnun, snjóstormur, stýrivextir, sölumeðferð, teymi, tilfinningagreind, þúsöld.

Vissulega eru mörg þessi orð nokkuð löng og ekki sérlega lipur en þó hvorki lengri né stirðari en fjöldi annarra sem þykja góð og gild. Eins og sjá má eru hér engin orð úr dönsku enda danska löngu hætt að hafa áhrif á íslensku, en hér eru ekki heldur nein orð sem beri skýr merki um enskan uppruna þótt það helsta sem fólk hefur á móti orðum eins og snjóstormur og teymi sé að þau eigi sér enskar fyrirmyndir (snowstorm og team). Stundum hefur fólk það á móti orðunum að þau séu óþörf vegna þess að fyrir sé í málinu orð sömu merkingar (brauðrist ekki ristavél), og stundum finnst fólki þau „órökrétt“ (lágvöruverðsverslun, óhagnaðardrifinn). En mörg þessara orða eru nú komin í mikla notkun og orðin hversdagsleg og hafa verið tekin í sátt.

Oftast virðist ástæðan fyrir andstöðunni nefnilega einfaldlega vera sú að fólki finnst orðin ljót vegna þess að það er ekki vant þeim. Oft er vitnað í það sem Halldór Laxness skrifaði í Tímariti Máls og menningar 1941: „Það sem máli skiptir er þetta: í augum rithöfundar eru ekki til önnur orðskrípi en þau, sem fara illa í tilteknu sambandi – og það er yfirleitt ekki hægt að verða rithöfundur, fyrr en maður er vaxinn upp úr þeirri hugmynd, að til séu orðskrípi. Ekkert orð er skrípi, ef það stendur á réttum stað.“ Og Halldór heldur áfram: „Sé byrjað á að skipta málinu í orð og orðskrípi, leggja á orð einhvers konar siðferðilega dóma, lenda menn fljótt í ófærum.“ Þetta er kjarni málsins. Sé eitthvert orð í málinu óþarft skrípi er það orðskrípi.

Í gær var spurt í „Málspjalli“ um orðið hellingur í merkingunni 'mikið af einhverju' sem fyrirspyrjandi sagðist hafa í karlkyni en heyra oft í kvenkyni að því er virtist – „Það er alveg helling af berjum í Stífluhólum“. Jón G. Friðjónsson skrifaði um orðið í einum af þáttum sínum sem birtir eru í Málfarsbankanum og sagði að notkun þess væri „einkum bundin við talmál og mál líðandi stundar, og það væri „ekki gamalt í íslensku“ – elstu dæmi um það í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans væru frá miðri tuttugustu öld. Vísunin er augljós, sagði Jón enn fremur: „Hellingur merkir upphaflega 'það sem hellt er' en fær síðan merkinguna 'hellidemba' og sú merking virðist liggja til grundvallar merkingunni 'mikið magn; eitthvað mikið'.“

En undanfari karlkynsorðsins hellingur er kvenkynsorðið helling sem er gefið í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 í þremur merkingum – 'úthelling', 'austur‘ og 'steypiregn'. Síðastnefnda merkingin er merkt „Vf.“, þ.e. talin bundin við Vestfirði. Karlkynsmyndin hellingur er ekki í bókinni en er hins vegar komin inn í Viðbæti hennar frá 1963, sem og í Íslenska orðabók þar sem hún er skýrð annars vegar 'hellidemba' sem sagt er „stb.“, þ.e. staðbundið, og hins vegar 'mikið magn, e-ð mikið'. Merkingin 'hellidemba' í karlkynsorðinu hellingur er því ættuð frá kvenkynsorðinu helling sem merkir upphaflega 'það að hella' eða 'það sem hellt er' – hins vegar er óvíst að karlkynsorðið hafi nokkurn tíma haft þá merkingu.

Elsta dæmi um helling er í latnesk-íslensku orðabókinni Nucleus Latinitatis eftir Jón Árnason frá 1738: „Helling úr einn í annað“ sem er skýring á transfusio. Í Ísafold 1889 segir: „alt af hjelzt sama hellingin úr loptinu.“ En dæmi um orðið í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans eru fá og má rekja flest til Vestfjarða sem rímar við það sem segir í Íslensk-danskri orðabók – eitt þeirra er úr Konunginum á Kálfskinni eftir Guðmund G. Hagalín frá 1945: „Þetta er nú soddan helling úr loftinu.“ Aftur á móti eru samsetningarnar úthelling (t.d. tára) og blóðsúthelling (sem oftast er í fleirtölu, blóðsúthellingar) algengar allt frá sextándu öld. Yngri eru svo samsetningar eins og áhelling, niðurhelling, umhelling, uppáhelling, yfirhelling og fleiri.

En karlkynsmyndin hellingur, í venjulegri nútímamerkingu, gæti verið talsvert eldri en Jón G. Friðjónsson taldi. Í Almanaki fyrir árið 1903 segir: „Brezka stjórnin gjörði fréttaþræði að þjóðareign og lækkaði verð á hraðskeytum um helling.“ Að vísu er þetta ekki öruggt dæmi vegna þess að þótt kvenkynsorð sem enda á -ing fái núna endinguna -u í þolfalli voru þau áður endingarlaus og því er hugsanlegt að þarna sé um kvenkynsorðið helling að ræða. En um 1940 verður karlkynið algengt. Í Vísi 1939 segir: „með skipinu er hellingur af prestum, nunnum og munkum.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1944 segir: „Svo kom hellingur af tvíræðum bröndurum.“ Í Úrvali 1945 segir: „Segið þeim að senda heilan helling.“ Fjöldi dæma er svo frá næstu árum.

Eignarfallsmyndin hellings, sem hlýtur að vera karlkynsmynd, er þó mun eldri í samsetningum í eldri merkingu. Í Reykvíkingi 1893 segir: „til að taka á móti köldum hellings-regnskúrum.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1932 segir: „hann ætlaði að gera hellings skúr úr einhverri átt.“ Þarna er merkingin augljóslega 'úrhelli', en svo fara málnotendur að skynja þetta sem áhersluorð og tengingin við rigningu hverfur. Það má t.d. sjá í Sjómannablaðinu Víkingi 1950: „ef þeir fengju reglulega törn í hellings fiskiríi vestur á Hala.“ Í Vísi 1956 segir: „Hellings síldveiði í nótt.“ Orðið er þarna skrifað sérstakt en er einnig oft haft áfast eftirfarandi orði – „Sumir fengu hellingsafla“ segir í Vísi 1963. En hlutverk þess er það sama hvort sem heldur er.

Kvenkynsmyndin helling í nútímamáli gæti vissulega verið leifar af eldri notkun kvenkynsins en það virðist þó ekki trúlegt vegna þess að nær engin dæmi eru um kvenkynið undanfarin 80-100 ár. Það er hins vegar auðvelt að sjá hvernig kvenkynið gæti hafa orðið til úr karlkyninu. Ef sagt er t.d. ég fann helling af berjum í Stífluhólum virðist í fljótu bragði augljóst að helling sé þolfall karlkyns vegna þess að kvenkynsorð myndi enda á -u í þolfalli – vera hellingu. En vegna þess að langoftast kemur af á eftir myndi -u venjulega falla brott í framburði – helling’af. Þótt framangreint dæmi sé einrætt í riti er það því tvírætt í tali og vel hugsanlegt að málnotendur skilji það sem kvenkyn, enda miklu fleiri kvenkynsorð en karlkynsorð með -ing-.

Athygli mín var vakin á myndböndum sem birt eru á vef Reykjavíkurborgar og gerð hafa verið „vegna kynningar á vinnslutillögu rammahluta aðalskipulags Keldna og nágrennis“ og eru ætluð til þess „að auðvelda fólki að kynna sér málið“. Þetta er auðvitað gott og blessað, en athygli vekur að þótt talið í myndbandinu „Skipulag Keldnalands“ og neðanmálstexti með því sé vissulega á íslensku er titill myndbandsins á ensku, „Crafting Keldur“, enn fremur millifyrirsögnin „A Creative and Vibrant District close to Nature“ og svo kemur „Welcome to Keldur“ í lokin. En ekki nóg með það – nær allar þær fimm mínútur sem tekur að spila myndbandið eru myndir af skipulaginu á skjánum og allir skýringartextar þar eru á ensku.

Þótt tal og neðanmálstexti myndbandsins „Skipulag Keldnalands“ sé á íslensku eins og áður segir fer því fjarri að allar upplýsingar sem verið er að koma á framfæri með því séu í þeim texta. Mikið af upplýsingum kemur eingöngu fram í ensku skýringartextunum sem eru fjölmargir. Ég er ekki viss um að þetta samræmist málstefnu Reykjavíkurborgar frá 2018 þar sem lögð er áhersla á notkun íslensku og sagt: „Allt efni sem skylt er að upplýsa borgarbúa og hagsmunaaðila um samkvæmt lögum, reglugerðum og öðrum stjórnvaldsfyrirmælum skal birta á vandaðri og auðskiljanlegri íslensku. Þetta á meðal annars við um skipulagsákvarðanir, grenndarkynningar, auglýsingar, tilkynningar, reglugerðir og aðrar samþykktir.“

Hugsanlega má halda því fram að kynningarmyndband af þessu tagi falli ekki undir þetta ákvæði, en það er samt ljóst að það er ekki í anda stefnunnar að hafa það á ensku, og ekki heldur í samræmi við Lög um stöðu íslenskrar tungu og íslensks táknmáls frá 2011 þar sem segir: „Íslenska er mál Alþingis, dómstóla, stjórnvalda, jafnt ríkis sem sveitarfélaga“ og „Ríki og sveitarfélög bera ábyrgð á að varðveita og efla íslenska tungu og skulu sjá til þess að hún sé notuð“. En til að sanngirni sé gætt er rétt að taka fram að annað myndbandið, „Keldur og nágrenni“, sem er talsvert lengra eða tæpar fjórtán mínútur, er eingöngu á íslensku – tal, texti og skýringar. Það myndband er til fyrirmyndar – en það er engin afsökun fyrir enskunni í hinu.

Í „Málvöndunarþættinum“ var vakin athygli á orðinu lífshótandi sem málshefjandi hafði séð á skilti á heilsugæslustöð og spurði „hvað varð um hið alíslenska orð lífshættulegt?“. Það er auðvitað ljóst að lífshótandi er bein þýðing á life threatening í ensku en það eitt og sér er ekki nægileg ástæða til að amast við orðinu, ef það er þarft í málinu og eðlilega myndað. Þetta orð er ekki að finna í orðabókum en er þó ekki alveg nýtt – elsta dæmi um það er í Morgunblaðinu 1990: „Þeim, sem verður fyrir þeirri ólukku að fá einhvern lífshótandi sjúkdóm.“ Alls eru 35 dæmi um orðið á tímarit.is, langflest úr Læknablaðinu og Læknanemanum. Í Risamálheildinni eru 86 dæmi, mörg úr Læknablaðinu en einnig úr héraðs- og landsréttardómum.

Ef að er gáð er orðið lífshótandi dálítið sérkennilega myndað og ekki í samræmi við venjulega notkun sagnarinnar hóta. Hún er skýrð 'setja ógnandi skilmála að e-u' í Íslenskri nútímamálsorðabók og getur tekið tvö þágufallsandlög, t.d. hóta henni brottrekstri, en einnig er hún oft notuð með bara öðru andlaginu sem vísar þá annaðhvort til þeirrar persónu sem er hótað (þau hótuðu henni) eða til þess verknaðar eða afleiðingar sem hótað er (þau hótuðu brottrekstri). En fyrri hluti samsetningarinnar, líf-, fellur vitanlega ekki að þessum hlutverkum andlaganna – það er ekki verið að hóta lífi, heldur miklu fremur hóta dauða. Samsetningin dauðahótandi væri vissulega ekki sérlega lipur en merkingarlega eðlilegri en lífshótandi.

Vissulega má segja – eins og ég hef oft gert – að merking samsettra orða sé ekki endilega summa eða fall af merkingu orðhlutanna og þurfi ekki að vera „rökrétt“ – orð hafi bara þá merkingu sem málnotendur kjósi að leggja í þau. En í þessu tilviki er til annað orð sem mér finnst mun heppilegra. Það er orðið lífsógnandi sem er bæði eldra og töluvert algengara – kemur fyrst fyrir í Morgunblaðinu 1974: „Mörg eysamfélög eiga nefnilega í baráttu við lífsógnandi brottflutning fólks.“ Alls eru 178 dæmi um þetta orð á tímarit.is og 343 í Risamálheildinni. Það má vissulega segja að lífsógnandi sjúkdómar ógni lífi þótt þeir hóti því ekki. En svo má auðvitað spyrja hvort einhver þörf sé á sérstöku orði – hvort lífshættulegir sjúkdómar segi ekki það sem segja þarf.

Mér var bent á auglýsingu um ráðstefnu sem stendur til að halda í Hörpu í október og heitir „The Female Edit: Shifting the Focus on Women“. Á síðunni kemur fram að ráðstefnan verði haldin á ensku, þrátt fyrir að sjö af átta fyrirlesurum heiti íslenskum nöfnum. Aðstandendur ráðstefnunnar eru væntanlega Íslendingar en ég finn ekki að þeirra sé nokkurs staðar getið, hvorki í auglýsingunni, á síðu „The Female Edit“, né á Facebook-síðu ráðstefnunnar. Auglýsingin er vissulega bæði á íslensku og ensku en augljóst er að íslenska gerðin er (léleg) þýðing á þeirri ensku – þar stendur t.d. „Þetta er ekki bara önnur ráðstefna“ sem er óeðlileg íslenska en bein þýðing á „This is not just another conference“ sem er venjulegt orðalag á ensku.

Það kemur auðvitað á óvart að ráðstefna sem fer fram á Íslandi, hlýtur einkum að vera ætluð Íslendingum, og þar sem nær allir fyrirlesarar eru íslenskir, skuli fara fram á ensku. Á Facebook- síðu ráðstefnunnar hafa verið gerðar athugasemdir við þetta og skýringar aðstandenda eru áhugaverðar: „Við ákváðum að halda viðburðinn á ensku svo hann geti verið sem opnastur og aðgengilegur fyrir alla sem búa hér, sérstaklega þá sem ekki tala íslensku. […] Þar sem ekki allir fyrirlesarar eru íslenskir er enska líka besta leiðin til að tryggja að bæði fyrirlesarar og þátttakendur geti tekið virkan þátt. […] Flestir Íslendingar tala hins vegar ensku í dag, þannig að með því að hafa viðburðinn á ensku viljum við gera fræðsluna aðgengilega fyrir sem flesta.“

Nú veit ég vel að í háskólaumhverfinu er það algengt að ráðstefnur fari fram á ensku, enda er þar oftast töluvert um bæði fyrirlesara og áheyrendur sem ekki skilja íslensku. Sama máli gegnir um ýmsar ráðstefnur um sérhæfð efni í tækni og viðskiptum. En öfugt við þær ráðstefnur virðist þessi vera ætluð almenningi en ekki afmörkuðum markhópum. Í svörum við athugasemdum segja aðstandendur að markmiðið sé „að skapa vettvang þar sem konur geta fræðst meira um líkama sinn og heilsu án þess að tungumál sé hindrun“. Það er auðvitað góðra gjalda vert, en í athugasemdum var bent á að meginhluti innflytjenda á ekki ensku að móðurmáli og draga má í efa að að það fólk hafi almennt næga enskukunnáttu til að skilja flókin fræðileg orð og hugtök.

En það gildir ekki bara um innflytjendur. Þótt fullyrðingin „Flestir Íslendingar tala hins vegar ensku í dag“ sé rétt að vissu marki er enskukunnátta verulegs hluta almennings að miklu leyti bundin við hversdagslegt talmál en nær ekki til sérhæfðs orðaforða eins og hlýtur að verða notaður á umræddri ráðstefnu. Þess vegna verður einnig að draga í efa að ráðstefna á ensku gagnist íslenskum konum sérlega vel. Það er líka óhjákvæmilegt að benda á að sú réttlæting sem þarna er notuð fyrir enskunni – að með henni megi ná til allra – getur í raun átt við á öllum sviðum. Ég hef áhyggjur af því að farið verði að nota hana meira og meira þannig að enskan leggi undir sig fleiri og fleiri svið en íslenskan hörfi. Þá erum við virkilega á hættulegri braut.

Ég hef haldið því fram að það sé eðlilegt að við höldum í þá íslensku sem við ólumst upp við og tileinkuðum okkur á máltökuskeiði – hún geti ekki verið röng. Þetta er vitanlega umdeilanlegt viðhorf og í gær fékk ég eftirfarandi spurningu í framhaldi af skrifum mínum: „Er þá nokkur ástæða til að eyða fjármunum í að kenna börnum íslensku (málfræði, stafsetningu o.s.frv.) ef málfarið skiptir svo engu máli svo lengi sem fólk talar þá íslensku sem það ólst upp við?“ Það er eðlilegt að svona sé spurt, og ég hef oft áður fengið spurningar og athugasemdir í sama dúr. En á bak við þetta liggur sá misskilningur að málfræði sé einkum spurning um „rétt“ og „rangt“, og íslenskukennsla hljóti að felast í því að kenna nemendum hvað sé „rétt“.

Sem betur fer er þetta ekki svo. Málfræði er svo ótalmargt annað sem hægt er – og mikilvægt – að fræða nemendur um. Það er hægt að kenna um málkerfið og tilbrigði málsins í framburði, beygingum, setningagerð, merkingu og orðaforða; það er hægt að opna augu nemenda fyrir því undursamlega ferli sem máltaka barna er; það er hægt að fræða nemendur um félagslegt hlutverk tungumálsins og notkun þess sem valdatækis; það er hægt að þjálfa nemendur í orðræðugreiningu, láta þau skoða mismunandi texta og greina markmið þeirra og málbeitingu; o.m.fl. Auðvitað verður að laga þetta að aldri og þroska nemenda, en ég ætla að vona að flest af þessu sé þegar kennt í íslensku skólakerfi og hef enga ástæðu til að efast um að svo sé.

Þetta þýðir ekki að alveg eigi að þegja um „málvillur“ og ekkert minnast á mér hlakkar til, ég vill og annað slíkt. Vegna þess hversu hart og lengi hefur verið barist gegn mörgum þessum tilbrigðum hafa þau á sér ákveðinn stimpil sem er mikilvægt að þvo af þeim þannig að nemendur þurfi ekki að skammast sín fyrir málfarslegan uppruna sinn. En meðan þessi tilbrigði hafa enn þennan stimpil í augum margra þurfa nemendur að vita af honum. Þau eiga rétt á því að vita að ef þau nota tiltekin tilbrigði í máli sínu getur það komið þeim í bobba og spillt fyrir þeim við ákveðnar aðstæður. Með því að fræða nemendur um þetta er ekki verið að viðurkenna réttmæti þess að gera upp á milli tilbrigða málsins, heldur einfaldlega verið að viðurkenna staðreyndir.

En tíma sem eytt er í að kenna nemendum að eitt tilbrigði málsins sé „rétt“ en önnur „röng“ er illa varið og skilar sér ekki í betri málnotkun eða málnotendum, hvað þá í auknum áhuga á íslensku máli. Það skiptir engu máli hvort nemendur sem koma út úr skólunum segja ég hlakka til og ég vil eða mér hlakkar til og ég vill. Það sem skiptir öllu máli er að út úr skólunum komi nemendur sem eru örugg í sinni málbeitingu og sátt við hana; nemendur sem hafa fengið þjálfun í því að nota íslensku á fjölbreyttan hátt og hafa gaman af því; nemendur sem hafa jákvætt viðhorf í garð tungumálsins og vilja efla það og nota á öllum sviðum – en jafnframt nemendur sem eru umburðarlynd gagnvart tilbrigðum í máli og flokka fólk ekki eftir málfari.

Því er iðulega haldið fram að málfarsleiðréttingar og málvöndunarstefna, ekki síst í kennslu, sé til þess fallið að draga úr málfarslegum stéttamun vegna þess að það komi öllum á sama stig – lyfti þeim upp sem ekki hafi alist upp við „rétt mál“ og það komi sér vel fyrir nemendur að læra að forðast „málvillur“ því að þar með sé ekki hægt að nota málfar þeirra gegn þeim. Þetta kann að hljóma vel en veruleikinn er því miður annar. Það málfar sem allir nemendur áttu að tileinka sér var nefnilega ekki málfar þeirra sem minna máttu sín, ekki málfar verkafólks eða sjómanna. Börn úr þeim hópum voru því mun verr sett – þurftu að leggja mikið á sig til að tileinka sér hið viðurkennda málfar sem börn betur settra foreldra höfðu drukkið í sig með móðurmjólkinni.

En þar fyrir utan var það auðvitað ekki þannig að öll börn sem töluðu „rangt mál“ hefðu tækifæri til að ná valdi á því sem taldist „rétt“. Það voru fyrst og fremst börn í „góðum“ bekkjum í „góðum“ skólum, einkum þau sem fóru í menntaskóla  – og þar voru börn af lægri stigum miklu síður. Þar að auki fólst kennslan áður fyrr ekki bara í því að venja nemendur af „málvillum“, heldur einnig í því að vara við þeim, m.a. með því að gefa þeim fráhrindandi heiti eins og „þágufallssýki“ og „flámæli“. Auk þess að kenna mál hinna betur settu sem „rétt“ fólst í þessu að alið var á fordómum gagnvart þeim sem notuðu tiltekin afbrigði sem talin voru „málvillur“ – gefið var í skyn eða sagt berum orðum að þau væru á einhvern hátt ómenntaðri eða heimskari.

Þetta má glögglega sjá á þeim fjölmörgu gildishlöðnu orðum sem notuð voru um mál sem ekki þótti „rétt“ – orðum eins og málvilla, mállýti, málskemmd, málspjöll, málspilling, málfirra, og fleiri í sama dúr. Fólk var sagt tala almúgamál, götumál eða jafnvel skrílmál, vera málsóðar, þágufallsjúkt, hljóðvillt, flámælt, gormælt, latmælt, og meintum hnökrum á málfari þess var líkt við lús í höfði, falskan söng og illgresi. Það kom jafnvel fyrir að það væri notað gegn stjórnmálamönnum í pólitískri umræðu að þeir væru „hljóðvilltir“ eða „þágufallssjúkir“. Iðulega voru hin fordæmdu atriði tengd við leti, seinfærni í námi, greindarskort – og Reykjavík. Einstrengingsleg málvöndun leiðir af sér fordóma og stuðlar að málfarslegri stéttaskiptingu.

Vissulega hefur dregið úr þessum fordómum en þeir lifa þó enn góðu lífi, a.m.k. hjá okkur sem ólumst upp við þá á seinni hluta síðustu aldar. Þetta er svo djúprætt í okkur – ég segi fyrir mig að þrátt fyrir að hafa háð langa innri baráttu við mína fordóma, og ríkan vilja til að losna við þá, kippist ég enn við þegar ég heyri mér langar eða eitthvað slíkt og á erfitt með mig að setja mælandann ekki ósjálfrátt skör lægra í huga mér. Þess vegna skil ég vel að fólki á mínum aldri – sem er áberandi í hópi þeirra sem gagnrýna málfar annarra – finnist agalegt að því sé haldið fram að það sé ekkert athugavert við margt af því sem við ólumst upp við að væru „málvillur“ sem ætti að forðast eins og heitan eldinn og bæru vott um menntunar- eða gáfnaskort.

En ef við viljum í raun og veru draga úr málfarslegri stéttaskiptingu og gera öll jafnsett málfarslega séð – sem er sannarlega gott og göfugt markmið – verður það ekki gert á þann hátt að halda dauðahaldi í gömul viðmið um „rétt“ og „rangt“ og kalla það „málvillur“ sem er eðlilegt mál verulegs hluta þjóðarinnar. Við munum augljóslega aldrei geta útrýmt ég vill, mér hlakkar til og fjölmörgum öðrum „málvillum“. En sem betur fer er til önnur leið sem er vænlegri til árangurs í baráttu gegn málfarslegri stéttaskiptingu. Hún er sú að auka umburðarlyndi fólks gagnvart tilbrigðum í máli – viðurkenna að við þurfum ekki öll að tala eins, og mál sumra er ekki „betra“ eða „réttara“ en mál annarra. Þannig vinnum við gegn málfarslegum stéttamun.

Í gagnrýni á málfar mennta- og barnamálaráðherra í viðtali á Bylgjunni í gær hefur verið vísað til þriggja atriða þar sem málnotkun hans samræmdist ekki venjulegum viðmiðum – hann sagði „mér hlakkar til“ og „ég vill“ og notaði fleirtöluna „einkanir“. Ég bar í bætifláka fyrir þetta, benti á að allt á þetta sér margra áratuga sögu í málinu og er mjög útbreitt, a.m.k. tvennt það fyrrnefnda, og sjálfur er ég alinn upp við einkanir þótt það hafi kannski aldrei verið mitt mál. Í umræðum á „Málspjalli“ sagði Ólína Þorvarðardóttir: „Æ, góði Eiríkur, þetta eru málvillur“ og bætti við: „þetta er ekki það sem skilgreint og kennt hefur verið í íslenskri málfræði sem rétt mál“. Það er vissulega rétt – en hvaða forsendur eru fyrir því að telja þetta rangt?

Hefðbundin skilgreining á „réttu“ máli og „röngu“ var fyrst sett fram árið 1986 í álitsgerð nefndar um málvöndun og framburðarkennslu í grunnskólum sem menntamálaráðherra skipaði, og hljóðar svo: „Nauðsynlegt er að átta sig vel á því að rétt mál er það sem er í samræmi við málvenju, rangt er það sem brýtur í bága við málvenju.“ Rætur þessarar skilgreiningar eru raunar í grein eftir Baldur Jónsson sem birtist fyrst í Lesbók Morgunblaðsins 1973: „Ef venjur málsins eru virtar, er málið rétt. Ef þær eru brotnar, er málið rangt.“ Ari Páll Kristinsson orðaði þetta svo í grein á Vísindavefnum 2002: „Rétt íslenskt mál er málnotkun sem samræmist (einhverri) íslenskri málvenju en rangt íslenskt mál samrýmist engri íslenskri málvenju.“

Allar þessar skilgreiningar byggjast á hugtakinu málvenja en það er ekki skilgreint og svo sem hægt að deila um hvað það merki. Ég hef sett fram fimm viðmið um það hvaða skilyrði tiltekið málfarsatriði þurfi að uppfylla til að geta talist málvenja en þau eru vitanlega umdeilanleg. En í ljósi aldurs og tíðni áðurnefndra þriggja atriða sé ég ekki að nokkur vafi geti leikið á því að þau séu málvenja einhvers hluta málnotenda – vitanlega ekki allra, en ekkert er því til fyrirstöðu að tvær eða fleiri mismunand málvenjur séu í gangi samtímis eins og sést á skilgreiningu Ara Páls, „samræmist (einhverri) íslenskri málvenju.“ Þess vegna ættu þessi þrjú atriði ótvírætt að teljast „rétt mál“ en ekki „málvillur“ samkvæmt viðurkenndum skilgreiningum.

En samt er haldið áfram að kenna þau sem „málvillur“. Ástæðan er ótrúleg íhaldssemi í íslenskukennslu og viðhorfum til tungumálsins. Um flokkinn málvillur má segja eins og sagt er um konungsgarð í Egils sögu, að hann er „rúmur inngangs en þröngur brottfarar“. Ef fólk hefur alist upp við að tiltekið atriði sé talið „málvilla“ er eins og það eigi ákaflega erfitt með að taka það atriði í sátt sem „rétt mál“, þrátt fyrir að öll rök hnígi til þess. Auðvitað breytist málið – málvenjur falla í skuggann og nýjar koma upp. Sumar hverfa aftur en aðrar festast í sessi, og ættu þá að hljóta viðurkenningu sem „rétt mál“ samkvæmt áðurnefndum viðmiðum. En mörg virðast vera föst í því að það sem þau lærðu að væri „málvilla“ verði það um aldur og ævi.

Þó er auðvelt að benda á ýmis dæmi þar sem viðmiðin hafa breyst. Sagnirnar vona og vænta tóku stundum þolfallsfrumlag á nítjándu öld – „mig vonar“ skrifaði Jónas Hallgrímsson í Fjölni 1835 og „mig væntir“ skrifaði Konráð Gíslason í sama rit 1838. Sagnirnar fjölga og fækka tóku nefnifallsfrumlag á nítjándu öld – „fólkið […] fór að fækka“ og „heimabændur fjölga“ segir í Fjölni 1839. Engum hefur samt dottið í hug að kalla það „þágufallssýki“ þótt við segjum nú fólki fækkar og bændum fjölgar. Þágufall af Egill var venjulega Egli fram á tuttugustu öld – og talið „rétt“. Eignarfall eintölu með greini af faðir var föðursins á seinni hluta nítjándu aldar – og líka talið „rétt“. Svo mætti lengi telja upp atriði sem hafa breyst síðan á nítjándu öld.

Einstöku atriði hafa þó breyst á seinni árum. Þegar ég var í skóla þótti hin herfilegasta málvilla að segja þora því, en í Málfarsbankanum segir: „Sögnin þora stýrði upprunalega þolfalli en er nú líka farin að stýra þágufalli. Bæði kemur því til greina að segja ég þori það ekki og ég þori því ekki.“ Eftir sem áður sýnist mér þora því enn iðulega vera talið „málvilla“. Og þetta vekur auðvitað þá spurningu hvers vegna ekki „kemur til greina“ að mati Málfarsbankans að segja bæði ég hlakka til og mig/mér hlakkar til – þar er vitanlega óumdeilanlegt að sögnin hlakka er „nú líka farin að stýra þágufalli“ á frumlagi sínu. Þarna ríkir „skipulagslaus íhaldssemi“ svo að ég vísi í grein mína um íslenska málstefnu í Skímu 1985 (sem ekki mæltist alls staðar vel fyrir).

Þegar ég hélt því fram í „Málvöndunarþættinum“ að umrædd atriði ættu ekki að teljast „málvillur“ voru viðbrögðin m.a. „Ja hérna, allt mitt íslenskunám til einskis“ sem er vitanlega dapurlegur vitnisburður – annaðhvort um íslenskukennsluna sem höfundur hefur fengið eða um það sem hún skynjaði sem aðalatriði hennar. En vegna þeirrar áherslu sem hefur verið lögð á að kenna „rétt mál“ skil ég vel að fólk eigi erfitt með að kyngja því ef eitthvað sem því hefur verið kennt að sé „málvilla“ er allt í einu í góðu lagi. Einu sinni hélt ég því fram að á bak við tregðu okkar til að taka málbreytingar í sátt, jafnvel þegar þær eru löngu orðnar málvenja, lægi hugmyndin: Þetta er rangt af því að það hefur verið kennt svo lengi að það sé rangt.