Í gær spannst hér áhugaverð umræða út frá innleggi Hjálmars Gíslasonar sem hafði tekið eftir því að sonur hans notaði oft sambandið eitt af í hvorugkyni í vísun til kynjablandaðs hóps, jafnvel þótt nafnorðið sem notað væri um hópinn væri í karlkyni – eitt af jútjúberunum, eitt af gaurunum o.s.frv. Fleiri þátttakendur í umræðunni könnuðust við sambærileg dæmi frá sínum börnum en Haukur Þorgeirsson benti á að hugsanlega væri ekki um virkt hvorugkyn að ræða í slíkum dæmum heldur væri sambandið eitt af skynjað sem heild, án tengsla við töluorðið / fornafnið einn. Þetta er erfitt að rannsaka vegna þess að heimildir um mál barna og unglinga eru af skornum skammti. Helst er þó að leita í samfélagsmiðlahluta Risamálheildarinnar.

Þar má finna mikinn fjölda dæma um að eitt af sé notað í vísun til karlkyns- eða kvenkynsorðs í stað einn af eða ein af. Á Bland.is 2004 segir: „hann vann í bingói um jólin og eitt af vinningunum sem hann fékk var hákarl.“ Á Bland.is 2004 segir: „svimi er eitt af aukaverkununum sem ég finn á doktor.is.“ Á Bland.is 2005 segir: „Hún er eitt af leyndardómum minnar fyrrverandi tengdamóður.“ Á Bland.is 2005 segir: „nú er mín komin í 7 ára bekk og þar er kristinfræði eitt af námsgreinunum.“ Á Bland.is 2007 segir: „og er það eitt af uppáhaldsmatnum hennar.“ Á Hugi.is 2010 segir: „Þú ert eitt af mönnunum sem kom með ráð við því sem ég bað um.“ Á twitter 2016 segir: „Er það eitt af kennslugreinum grunnskólans?“

Ef eitt af er orðið frosið samband í máli sumra mætti búast við að finna það í þágufalli og eignarfalli þar sem annars væri von á einu af eða eins af, eins og Haukur benti á. Slík dæmi má finna – á twitter 2012 segir: „Þarf eitt RT frá eitt af stjörnum íslands!“ Á Bland.is 2013 segir: „hann var svo stuttur hjá eitt af börnunum mínum að ég náði varla að halda á barninu mínu.“ Á Bland.is 2011 segir: „Er með útrunnið vegabréf en er að fara til eitt af norðurlöndunum.“ Á Bland.is 2014 segir: „Ég þekki nú til eitt af þessum börnum.“ Á Hugi.is 2009 segir: „þekkti ekki neinn þar til eitt af gömlu félugum mínum kenndi mér að reykja.“ Á twitter 2016 segir: „Þú þarft eiginlega að vera pínu skrítinn að þekkja ekki til eitt af mestu tröllum austfjarða.“

Það má líka finna nokkuð af dæmum um eitt af með sögn í fleirtölu og í vísun til nafnorðs í karlkyni eða kvenkyni eintölu eða fleirtölu. Á Bland.is 2011 segir: „Úff þetta eru eitt af erfiðustu sjúklingunum held ég.“ Á Hugi.is 2002 segir: „Friends eru eitt af uppáhalds þáttunum mínum.“ Á Hugi.is 2003 segir: „þessar rímur eru eitt af fyrstu rímunum sem ég er búinn að semja.“ Á Hugi.is 2004 segir: „Það eru eitt af bestu gíturum sem ég hef prófað.“ Á Bland.is 2013 segir: „Fimleikar eru eitt af dýrustu íþróttunum því miður.“ Á Bland.is 2013 segir: „Þetta eru eitt af bestu barnahundum sem eru til.““ Á twitter 2021 segir: „Sjallar eru eitt af meginástæðum af hverju ungt fólk getur ekki keypt sína fyrstu eign lengur.“

Einnig má finna fáein dæmi um að sambandið sé skrifað í einu lagi, eittaf – „er þetta ekki bara eittaf sigrum okkar sem alheimur?“ segir t.d. á twitter 2016. En þótt sambandið sé oftast skrifað eitt af er ljóst að í öllum framangreindum dæmum hagar það sér eins og ein óbeygjanleg heild – beygist ekki í kyni, tölu eða falli. Dæmin eru svo mörg að útilokað er að afgreiða þau sem einhvers konar fljótfærnisvillu, heldur hljóta þau að sýna málbreytingu í gangi – og sú breyting á sér a.m.k. tuttugu ára sögu. Þar sem svo mörg og svo gömul dæmi koma fram á samfélagsmiðlum þar sem höfundar eru væntanlega a.m.k. komnir á unglingsár er trúlegt að þessi breyting sé orðin mjög útbreidd í máli barna, og umræðan hér í gær bendir líka til þess.

Það er svo sem ekkert einsdæmi að sambönd sem innihalda beygjanleg orð „frjósi“ á þennan hátt – hætti að taka mið af öðrum orðum í setningunni en komi alltaf fram í sömu mynd. Eitt þekktasta dæmið er verða var við þar sem var er lýsingarorð og sambandið ætti því að vera verða vör við í kvenkyni en stundum bregður þó út af því eins og Gísli Jónsson skrifaði t.d. um í Morgunblaðinu 1992: „Slík notkun þekkist nú vart. Fólk virðist aðeins þekkja orðalagið „var við“.“ Annað hugsanlegt dæmi er verða valdur að sem ég skrifaði um nýlega en það má þó einnig skýra á annan hátt. Mér sýnist ljóst að eitt af stefni í sömu átt en verið alveg róleg – þetta á sennilega ekkert skylt við kynhlutlaust mál þótt það gæti reyndar lagt sitt af mörkum til þess.

Í Málvöndunarþættinum sá ég vitnað í auglýsingu á Facebook-síðu útvarpsstöðvarinnar X977 þar sem stóð „mugison og 10 hlutir sem að skipta honum nærrum því öllu máli!“. Væntanlega hefur það verið m.a. orðið nærrum sem vakti athygli þess sem benti á þetta og vissulega mætti búast við að þarna stæði frekar nærri því – og það segir Mugison greinilega í myndbandi sem fylgir Facebook-færslunni. Orðið nærrum finnst hvergi í orðabókum eða mállýsingum, hvorki sem uppflettiorð né beygingarmynd – aðeins nærri og næstum. Ég hélt fyrst að þarna væri um tilviljanakennda villu af einhverju tagi að ræða en við nánari athugun kom í ljós að nærrum hefur tíðkast að einhverju leyti undanfarin tuttugu ár eða meira og verður sífellt algengara.

Elsta dæmi um nærrum á tímarit.is er í Fréttablaðinu 2003: „Lance Bass, söngvari *Nsync sem komst nærrum því upp í geim.“ Í Orðlaus 2004 segir: „Þú þarft að hlaupa á milli og kemst ekki á nærrum því alla staðina sem þú ert beðin um að fara á.“ Í DV 2009 segir: „Gengið á síðasta tímabili var hins vegar ekki nærrum því jafn gott.“ Í DV 2014 segir: „Hann tefldi sjálfur með landsliðs Íslands í nærrum því tuttugu ár.“ Í Morgunblaðinu 2016 segir: „Fyrir því hefur frelsi þjóðarinnar og sú barátta sem háð var til að ná því marki verið nærrum því áþreifanlegt.“ Alls eru 16 dæmi um nærrum á tímarit.is, öll nema eitt í sambandinu nærrum því – í Bæjarins besta 2007 segir: „Tófan er orðin svo skæð að hún er nærrum búin að útrýma mófuglinum.“

Eins og oftast er með nýjungar eru dæmin í Risamálheildinni margfalt fleiri. Elsta dæmið þar um nærrum er á Hugi.is 2001: „ég er að fara að fá mér Parasound pre- og poweramplifier […] sem er ekki einu sinni í nærrum því öllum bíóum! Á samfélagsmiðlunum Hugi.is, Bland.is og Málefnin.com hefur orðmyndin nærrum verið notuð alveg frá upphafi miðlanna á árunum upp úr aldamótum, og fjöldi dæma á þessum fyrstu árum bendir til þess að þessi orðmynd hafi þegar verið komin í verulega notkun um aldamót. Alls eru um 1250 dæmi um nærrum í Risamálheildinni, langflest á samfélagsmiðlum eins og við er að búast en þó eru tæp 100 dæmi úr öðrum textum. Ásamt dæmum af tímarit.is sýnir það að orðið er komin inn í formlegra mál.

Atviksorðin nærri og næstum merkja það sama, 'nánast alveg' (þótt nærri geti einnig haft aðrar merkingar) og sama máli gegnir um samböndin nærri því og næstum því sem eru sjálfstæðar flettur í Íslenskri nútímamálsorðabók og skýrð hvort með öðru. Það liggur beint við að telja að þessum tveim orðum eða samböndum hafi slegið saman í nærrum (því) – seinna atkvæðið í nærri í sambandinu nærri því er líka oft ógreinilegt í framburði og hugsanlegt að skynja orðið sem nærrum. Í sjálfu sér er nærrum ekkert óeðlilegra en næstum sem komið er úr næst um, og þar sem það er orðið a.m.k. aldarfjórðungs gamalt í málinu og komið í töluverða notkun sé ég enga sérstaka ástæðu til að amast við því – þetta eru engin alvarleg málspjöll.

Nafnorðið úrræði er gamalt í málinu – kemur fyrir í fornu máli bæði í myndinni órræði og órráð. Yfirleitt vísar það til lausnar einhvers vanda, útleiðar – 'möguleiki til úrlausnar, kostur' segir í Íslenskri nútímamálsorðabók. Oft er þó frekar verið að velja milli vondra kosta en góðra eins og tíðni samsetningarinnar neyðarúrræði gefur vísbendingu um. Fyrir rúmum 30 árum var farið að nota samsetninguna búsetuúrræði – elsta dæmi sem ég finn um það orð er í Morgunblaðinu 1992: „Nú eru miklir fjármunir settir í uppbyggingu á endurhæfingarþjónustu, sem gæti verið á Kópavogshæli með litlum tilkostnaði, og þá fjármuni, sem við það spöruðust, mætti nota til að byggja upp sambýli og kosta önnur búsetuúrræði fyrir íbúa hælisins.“

Í Íslenskri nútímamálsorðabók er búsetuúrræði skýrt 'úrræði til að útvega ákveðnum hópi húsnæði' og sú skýring gæti átt við þetta dæmi og tvö þau næstu sem einnig eru úr  Morgunblaðinu sama ár: „Stórar stofnanir eru að leggjast af og lítil heimili og íbúðir taka við sem búsetuúrræði“ og „Engin búsetuúrræði eru til fyrir þennan hóp“. En síðla ársins 1992 segir í Degi: „Verndað búsetuúrræði mundi minnka þörf fólksins fyrir sjúkrahússvist.“ Hér er ljóst að orðið vísar beinlínis til ákveðins staðar eða húsnæðis fremur en til möguleika eða kosts og þannig hefur orðið oftast verið notað síðan eins og t.d. er skýrt í Sveitarstjórnarmálum 1999: „Það þýðir m.a. að biðlisti eftir búsetuúrræðum muni tvöfaldast á næstu fimm árum.“

Orðið búsetuúrræði merkir því í raun yfirleitt 'heimili', eiginlega 'heimili fyrir fólk sem er í viðkvæmri stöðu' – fatlað, aldrað, háð fíkniefnum o.fl. Þetta sést á dæmum eins og „Hann fluttist svo á Njálsgötu 74 sem er búsetuúrræði á vegum Reykjavíkurborgar“ í Morgunblaðinu 2020 og „Stundum nægja upplýsingar og fræðsla um málaflokkinn til að róa þá sem bera kvíðboga fyrir að fá þetta nýja búsetuúrræði í hverfið sitt“ í Fréttablaðinu sama ár. Oft er þarna samt um að ræða húsnæði eða aðstöðu sem stjórnvöld – en þetta er yfirleitt á vegum þeirra – virðast veigra sér við að kalla heimili vegna þess að þar skortir oft ýmislegt sem einkennir dæmigerð heimili svo sem einkarými, auk þess sem mörg búsetuúrræði eru í bágbornu ástandi.

Nýlega hefur svo bæst við sambandið lokað búsetuúrræði. Það virðist fyrst hafa komið fram í greinargerð með frumvarpi til laga um breytingu á lögum um útlendinga sem dómsmálaráðherra lagði fram á Alþingi vorið 2022: „Annars staðar á Norðurlöndum eru einnig rekin svokölluð lokuð búsetuúrræði (e. detention center) sem ætluð eru til vistunar fyrir ríkisborgara þriðja ríkis sem eru í ólögmætri dvöl […].“ Í Merriam-Webster orðabókinni er detention center vissulega skýrt 'a place where people who have entered a country illegally are kept for a period of time' eða 'staður þar sem fólk sem hefur komið ólöglega inn í land er vistað um tíma'. En enska orðið detention vísar ótvírætt til frelsisskerðingar – eðlilegasta þýðing þess á íslensku er varðhald.

Það er því mjög sérkennilegt að þýða detention center sem lokað búsetuúrræði sem skilgreint er sem „Úrræði um lokaða búsetu útlendings sem sætir frelsisskerðingu […]“ í nýju frumvarpi  dómsmálaráðherra sem nú er í samráðsgátt stjórnvalda – lokuð búseta er svo skilgreind sem „Lokuð búseta útlendings sem sætir frelsisskerðingu […]“. Vissulega á að vista þarna fólk sem er í viðkvæmri stöðu eins og í öðrum búsetuúrræðum en þetta er þó vitanlega ekki ʻheimiliʼ í neinum skilningi eins og sést m.a. á því að mörgum greinum frumvarpsins svipar til ákvæða um fangelsi í Lögum um fullnustu refsinga  – t.d. eru ákvæði um heimsóknir, agabrot, líkamsleit, heimild til valdbeitingar, vistun í öryggisklefa o.fl., og meðal starfsfólks eru fangaverðir.

Hvað sem segja má um notkun orðsins búsetuúrræði hingað til er þetta algerlega á skjön við hana. „Lokuð búseta“ þar sem fangaverðir gæta fólks er auðvitað ekkert annað en fangelsi. Það er alþekkt að í viðkvæmum ágreiningsmálum leitast stjórnvöld oft við að föndra við tungumálið til að slá ryki í augu almennings og breiða yfir það um hvað málið snýst í raun. Um þetta höfum við mörg nýleg dæmi, íslensk og erlend. Fyrir rúmu ári tók þáverandi dómsmálaráðherra upp orðið  rafvarnarvopn yfir það sem lengi hafði heitið rafbyssa á íslensku, og í frumvarpi  til laga um breytingu á lögreglulögum sem lagt var fram á Alþingi í fyrra og aftur  núna er orðið afbrotavarnir notað um það sem áður  var kallað forvirkar rannsóknarheimildir.

En lokað búsetuúrræði er samt grófasta dæmið – eins og það orðasamband er notað í áðurnefndu frumvarpi gæti það eins átt við um fangelsin á Hólmsheiði og Litla-Hrauni. Fólk getur vitskuld haft mismunandi skoðanir á efni frumvarpsins en þegar stjórnvöld telja sig þurfa að hagræða tungumálinu í lýsingu á athöfnum sínum er það yfirleitt til marks um annaðhvort vonda samvisku eða hræðslu – hræðslu við almenningsálitið. Stjórnvöld verða að hafa kjark til að gera það sem þau telja nauðsynlegt og kalla það sínum réttu nöfnum en reyna ekki að fela það með orðskrúði eða með því að breyta hefðbundinni merkingu orða – það er merki um hugleysi. Látum stjórnvöld ekki komast upp með slíka misnotkun tungumálsins.

Síaukin skautun í umræðu um útlendingamál undanfarið hefur ekki farið fram hjá neinum. Eðlilega – og því miður – nær sú skautun líka til umræðu um íslenskuna. Sífellt meira ber á pirringi Íslendinga yfir því að geta ekki notað íslensku við ýmis tækifæri, innflytjendur kvarta undan lítilli þolinmæði Íslendinga gagnvart skorti á íslenskukunnáttu, og ásakanir um dónaskap og skort á menningarnæmi ganga á víxl. Mér finnst bæði Íslendingar og innflytjendur hafa mikið til síns máls í þessu og því er sorglegt þegar þessir hópar deila og gagnrýna hvor annan. Þær deilur eru eingöngu vatn á myllu öfgafullra þjóðernissinna, andstæðinga útlendinga og einangrunarsinna. En almennir málnotendur tapa, bæði íslenskir og innfluttir – og svo íslenskan.

Samkvæmt Lögum um íslenska tungu og íslenskt táknmál er íslenska „þjóðtunga Íslendinga og opinbert mál á Íslandi“ og „sameiginlegt mál landsmanna“ og skulu stjórnvöld „tryggja að unnt verði að nota hana á öllum sviðum íslensks þjóðlífs“. Það er í sjálfu sér ekkert óeðlilegt að fólk vísi í þetta og telji sig eiga rétt á að geta notað íslensku hvar og hvenær sem er, enda segir líka í lögunum: „Allir sem eru búsettir hér á landi skulu eiga þess kost að læra og nota íslensku til almennrar þátttöku í íslensku þjóðlífi […].“ Vandinn er sá að stjórnvöld hafa ekki staðið sig á þessu sviði – því fer fjarri að öllum sem hingað koma hafi boðist góð tækifæri til íslenskunáms enda eru sjaldnast gerðar kröfur um íslenskukunnáttu þegar fólk er ráðið til starfa.

Fyrir tuttugu árum var undantekningarlítið hægt að nota íslensku við öll tækifæri, alls staðar á Íslandi. Breytingin hefur orðið mjög hröð og eðlilegt að mörgum þyki nóg um. Það má ekki heldur gleyma því að Íslendingar tala ekki allir reiprennandi ensku þótt svo mætti ætla af umræðunni. Margt eldra fólk lærði ekki mikla ensku í skóla og þótt yngra fólk geti yfirleitt bjargað sér sæmilega á ensku í hversdagslegum aðstæðum þýðir það ekki að það sé vant eða treysti sér til að tala um hvaða efni sem er á ensku. Það má þess vegna ekki afgreiða það sem ástæðulausa tilætlunarsemi, frekju eða þjóðrembu þótt Íslendingum þyki óþægilegt eða mislíki að geta ekki notað íslensku við ýmsar aðstæður. Fyrir því geta verið ýmsar gildar ástæður.

Aftur á móti er vitaskuld ótækt ef einstöku starfsfólki er mætt með hroka og dónaskap fyrir það eitt að tala ekki íslensku. Ábyrgðina á þessu bera fyrst og fremst atvinnurekendur og stjórnendur. Það er þeirra að sjá til þess að fólk í afgreiðslu- og þjónustustörfum annaðhvort geti bjargað sér á íslensku eða kunni að bregðast við þegar ætlast er til að það tali íslensku. Það er ótækt að henda starfsfólki sem ekki kann íslensku í djúpu laugina – setja það án nokkurs undirbúnings í störf sem fela í sér samskipti við Íslendinga og láta sem íslenskukunnátta skipti engu máli. Það er ávísun á árekstra, móðganir og sárindi á báða bóga sem vel væri hægt að komast hjá og við verðum að komast hjá – vegna Íslendinga, innflytjenda og íslenskunnar.

Bæði Íslendingar og innflytjendur þurfa að leggja nokkuð á sig til að laga sig að þeirri stöðu sem upp er komin með miklum fjölda innflytjenda í þjónustustörfum. Íslendingar þurfa að átta sig á því að þessi staða er komin upp og verður þannig áfram, og kunna að bregðast rétt við henni – byrja alltaf að nota íslensku og halda því áfram meðan kostur er án þess að það komi út sem dónaskapur en skipta yfir í ensku ef þörf krefur. Innflytjendur þurfa að leitast við að læra grundvallarorðaforða starfsins sem þeir gegna, en fyrst og fremst að kunna að bregðast við þegar Íslendingar tala íslensku við þá – svara á íslensku ef hægt er en skipta ella í ensku án þess að það komi út sem dónaskapur. Báðir aðilar þurfa svo að kunna að bregðast við dónaskap hins.

Það sem má ekki gerast í þessu er að íslenskan verði bitbein, blóraböggull eða sökudólgur í umræðunni. Við megum ekki láta öfgafólk komast upp með að nota eðlilegar og réttmætar óskir Íslendinga um að geta notað íslensku alls staðar til að magna upp útlendingaandúð. Með því er dregið stórlega úr líkum á því að innflytjendur hafi áhuga á og vilja til að tileinka sér íslensku og festa rætur í samfélaginu, og þar með jafnframt stuðlað að auknum klofningi og stéttaskiptingu í þjóðfélaginu. Það sem er sett fram sem umhyggja fyrir íslenskunni vinnur því í raun gegn henni og skerðir möguleika hennar á því að halda stöðu sinni sem burðarás samfélagsins og aðalsamskiptamálið í landinu. Eflum gagnkvæman skilning og umburðarlyndi!

Í gær kynnti ríkisstjórnin nýja heildarsýn sína í útlendingamálum. Um hana mætti ýmislegt segja en megnið af því á ekki erindi í þennan hóp. Þar er þó að finna mjög mikilsverð ákvæði sem varða stöðu íslenskunnar, ekki síst um aukinn og bættan stuðning í skólakerfinu: „Stóraukinn stuðningur við börn af erlendum uppruna þar sem áhersla er lögð á fyrstu þrjú árin eftir komu til landsins óháð aldri og skólastigi. Stuðningurinn miðast við þarfir hvers barns og aðstæður þess. Sett verður aukið fjármagn í kennslu í íslensku sem annað mál í grunnskólum, stuðningur aukinn við móttöku og málörvun á leikskólastigi og íslenskubrautum í framhaldsskólum fjölgað, ásamt því að aukin verður samfélagsfræðsla á íslenskubrautunum.“

Góður stuðningur við íslenskunám í skólakerfinu er grundvallaratriði, en einnig er fjallað um íslenskukennslu fullorðinna innflytjenda: „Íslenskt mál er lykillinn að inngildingu og þátttöku í samfélaginu. Stórauka framboð af íslenskunámi, innleiddir hvatar til íslenskunáms og meta þörf fyrir kröfu um íslenskunám og/eða færni í íslensku, í ákveðnum tilfellum. Réttur innflytjenda til íslenskunáms verði tryggður og dregið verði úr kostnaðarþátttöku þeirra. Aðgengi að starfstengdu íslenskunámi verði aukið og fólk geti stundað nám sem mest á vinnutíma. Þá verður jafnframt unnið að fjölgun kennara með fagþekkingu í kennslu íslensku sem annars máls fyrir fullorðna, bættu námsframboði og kennsluefni á því sviði.“

Hér hefur oft verið rætt um það að Íslendinga skorti iðulega þolinmæði gagnvart „ófullkominni“ íslensku og því er ástæða til að fagna eftirfarandi ákvæði alveg sérstaklega: „Farið verði í sérstakt tveggja ára kynningarátak til að auka umburðarlyndi gagnvart íslensku með hreim og að auka íslenskunotkun í samskiptum við innflytjendur hér á landi.“ Formaður Miðflokksins sá þó ástæðu til að hnýta í þetta og sagði: „Í hvaða heimi býr þetta fólk? Ég veit ekki betur en að Íslendingar kunni mjög að meta það þegar útlendingar leggja á sig að læra málið. Vandinn liggur ekki þar.“ Þótt viðhorfin hafi reyndar eitthvað verið að breytast liggur samt fyrir fjöldi vitnisburða um að vandinn er að hluta til þarna og dregur úr áhuga útlendinga á íslenskunámi.

Þær hugmyndir um styrkingu íslensku og íslenskukennslu sem koma fram í áðurnefndri heildarsýn ríkisstjórnarinnar eru sem sé góðra gjalda verðar og fagnaðarefni en eru svo sem ekki mikið nýmæli – hafa að talsverðu leyti verið settar fram áður, í þingsályktunartillögu um aðgerðaáætlun í málefnum íslenskrar tungu fyrir árin 2023-2026 sem lögð var fram í nóvember. Gallinn við þessar nýju tillögur er sá sami og við þingsályktunartillöguna – það vantar skýr fyrirheit um fjármögnun. Það er ljóst að til að hrinda í framkvæmd þeim metnaðarfullu tillögum sem þarna er að finna þarf fjármagn og þess sér a.m.k. ekki stað í fjárlögum yfirstandandi árs, né heldur í fjármálaáætlun næstu fimm ára. Án verulega aukins fjár eru þessi áform marklaus.

Í gær var hópverji að velta fyrir sér hlutverki atviksorðsins á í orðasamböndum með sögn í miðmynd – fljúgast á, kveðast á, skrifast á og takast á – sem ættu öll við „um einhverskonar glímu eða keppni“. Ýmis fleiri sambönd af þessu tagi eru til í málinu, misjafnlega algeng – í Risamálheildinni fann ég í fljótu bragði tíu, auk áðurnefndra fjögurra: hringjast á, hvíslast á, kallast á, kankast á, sendast á, skiptast á, stangast á, togast á, vegast á, ýtast á. Í öllum þessum samböndum er á atviksorð en ekki forsetning – tekur ekki með sér neitt fallorð. Þess vegna eru t.d. fallast á og ráðast á annars eðlis – þar verður eitthvert fallorð að koma á eftir á (fallast á tillöguna, ráðast á óvininn). Reyndar getur skiptast á tekið fallorð í svolítið annarri merkingu.

Þessi sambönd fela ekki endilega í sér neina keppni en einhvers konar gagnkvæmni er sameiginleg þeim öllum – tveir þátttakendur framkvæma sömu aðgerð sem beinist á einhvern hátt að eða gegn hinum þátttakandanum sem þarf þá að gjalda í sömu mynt. Ef ég flýg á þig flýgur þú á mig á móti – við fljúgumst á. Ef ég hvísla til þín hvíslar þú til mín á móti – við hvíslumst á. Ef ég yrki eða fer með vísu og beini til þín verður þú að svara á sama hátt – við kveðumst á. Ef ég sendi þér tillögu gerir þú athugasemdir við hana og sendir mér – við sendumst á. Ef ég moka snjó í smátíma, svo tekur þú við, og svo ég aftur, mokum við til skiptis – við skiptumst á. Ef við glettumst svolítið hvort við annað erum við að kankast eitthvað á. O.s.frv.

Höfundur áðurnefnds innleggs nefndi að ekki væri talað um að syngjast á, né heldur að sparkast á í fótbolta. En um hvort tveggja eru þó til nokkur dæmi. Í Ísafold 1892 segir: „þegar þau syngjast á, Vermundur og hún, hefir hún allt af sömu tilburðina upp aptur og aptur“ og í Vísi 1981 segir: „Sparkast á við Skota á sunnudag.“ Ýmsar fleiri sagnir er hægt að nota á þennan hátt. Í Morgunblaðinu 2002 segir: „þið töluðust á og greinduð hvað væri líklega að.“ Í Þjóðviljanum 1966 segir: „drukknuðu yfirheyrslurnar í hrópum og köllum þar sem vitnin og formaður nefndarinnar æptust á.“ Í Unga Íslandi 1937 segir: „Þeir fara allir saman í bendu og byrja að hrindast á.“ Ekkert af þessu er algengt en þetta eru þó ekki eindæmi.

Ég held sem sé að þessi formgerð sé lifandi og virk en ekki bundin við einhverjar tilteknar sagnir, heldur getum við sett inn í hana ýmsar – kannski flestar – sagnir sem geta fallið undir lýsinguna hér að framan á athöfnum sem fólk framkvæmir til skiptis, hvert gegn öðru. Í leikdómi í Þjóðviljanum 1991 fann ég eftirfarandi lýsingu: „Til dæmis um þetta má taka litla senu, seint í verki Magnúsar, þar sem greifafjölskyldan situr og spilar á spil og hnerrar. Helgi og friður heimilisins hafa verið endurreist og árangurinn er spilamennska og hnerrar með fínni tímasetningu og nánum tengslum, í því hvernig leikararnir hnerrast á.“ Ef Ragnar Kjartansson hefði hrækt til baka á móður sína í frægu listaverki hefði mátt segja þau hrækjast á.

Vitanlega er það samt þannig að sum þessi sambönd eiga sér fastan sess í málinu, eins og þau sem nefnd voru í upphafi, en önnur eru sjaldgæfari og jafnvel einnota – og e.t.v. stundum notuð í hálfkæringi. En fyrir utan gagnkvæmnina er það sameiginlegt með þessum samböndum að sagnirnar sem um er að ræða eru annars sjaldan eða aldrei notaðar í miðmynd, nema þá í annarri merkingu. Þannig getur sendast t.d. merkt 'fara í sendiferðir' og 'fara hratt, hlaupa' en það er önnur merking en í sendast á, og kveðast getur merkt 'segjast' en það er önnur merking en í kveðast á. En stundum er gagnkvæmnin innifalin í miðmyndinni einni og sér og þá er á ofaukið – við segjum ekki *berjast á, *kyssast á, *hittast á, *mætast á o.fl.

Í gær skrifaði ég hér um lýsingarorði vanskapaður og önnur orð með forskeytinu van- og benti á að þau hafa oft neikvæðan og jafnvel niðrandi blæ og eru því óheppileg í vísun til fólks. Í athugasemd var nefnt að ýmis dæmi sýndu að það skipti ekki máli þótt nýtt orð sé tekið upp í stað orðs sem er notað á þennan hátt – nýja orðið fái fljótlega á sig sama neikvæða stimpilinn og það eldra. Skynsamlegra sé fyrir þá hópa sem þessi orð eru notuð um að gera eins og hommar gerðu á sínum tíma með orðið hommi sem áður var mjög neikvætt en er nú viðurkennt og hlutlaust orð. Fólkið þurfi sem sé að taka orðin sem um er að ræða upp á sína arma og nota þau um sjálft sig. Þetta eru rök sem oft heyrast í þessu máli en hér er ekki allt sem sýnist.

Það er alveg rétt að þetta tókst á endanum hjá hommunum, sem eiga heiður og hrós skilið fyrir þrautseigjuna í baráttu sinni fyrir þessu orði. En þegar því er haldið fram að aðrir hópar jaðarsettra geti fetað í fótspor þeirra gleymist eitt mjög mikilvægt – að þótt orðið hommi sé löngu orðið fullgilt íslenskt orð er það ekki íslenskrar ættar og á sér enga ættingja í málinu sem hægt sé að tengja það við. Þess vegna va hægt að breyta merkingu þess – það sat ekki uppi með nein lík í lestinni. Ég fullyrði að það hefði verið útilokað – og engum hefði dottið í hug – að taka orðið kynvillingur upp á sína arma á sama hátt og gera að hlutlausu orði, vegna þeirra hugrenningatengsla sem það hefur óhjákvæmilega við orðin villa, villtur, villingur o.fl.

Annað dæmi sem er að nokkru leyti hliðstætt er lýsingarorðið döff sem er notað um fólk „sem tilheyrir samfélagi heyrnarlausra og hefur táknmál sem fyrsta mál“ segir í Íslenskri nútímamálsorðabók. Orðið er í raun tökuorð úr íslenska táknmálinu (en ekki úr ensku eins og oft er talið) og stundum er amast við því þar sem það sé ekki íslenska og falli ekki vel að málinu því að það beygist ekki. Það er oft litið á þetta orð sem samheiti við heyrnarlaus en það er ekki nákvæmt eins og segir á heimasíðu Félags heyrnarlausra: „Samsömun og sjálfsmynd eru mikilvægir þættir í þessu samhengi. Að vera döff er því menningarleg skilgreining á heyrnarleysi.“ Fólk getur verið heyrnarlaust án þess að vera döff og öfugt.

En ástæðan fyrir því að nota döff frekar en heyrnarlaus er væntanlega einnig hliðstæð ástæðunni fyrir því að nota hommi frekar en kynvillingur – orðið heyrnarlaus felur í sér einhverja vöntun eða galla. Í grein sem skólastjóri Vesturhlíðarskóla skrifaði þegar nafni skólans var breytt úr Heyrnleysingjaskólinn leggur hann áherslu á að nafnbreytingin sé „síður en svo gerð til þess að forðast orðið heyrnarlaus. Þó einhverjir kunni að líta á það heiti sem óæskilega aðgreiningu, stimplun eða brennimerkingu […].“ En “leysingja”-endingin þykir nú orðið bæði neikvæð og niðrandi og æ færri taka sér hana í munn“ segir hann einnig. Þarna kemur skýrt fram að orðin heyrnarlaus og heyrnleysingi hafa neikvæðar tengingar sem orðið döff er laust við.

Þótt inngilding orðanna hommi og döff í íslenskt mál og málsamfélag sé ekki að öllu leyti sambærileg eiga orðin það sameiginlegt að þau eru í málinu á eigin forsendum en þurfa ekki að burðast með stóran hóp skyldra og tengdra orða sem móti meðvitaðar og ómeðvitaðar hugmyndir okkar um þau. Þess vegna var hægt að breyta hommi úr neikvæðu skammaryrði í hlutlaust eða jákvætt orð, og þess vegna er döff hlutlausara og þar af leiðandi heppilegra orð en heyrnarlaus. Hið margrómaða gagnsæi íslenskunnar sem felst í því „að orðið sé lýsandi og hægt sé að lesa út úr orðinu merkingu þess eða a.m.k. vísbendingu um merkingu þess“ er oft kostur en eins og ég hef skrifað um er það líka oft til vandræða. Orðin hommi og döff eru frjáls.

Fjöldi íslenskra orða byrjar á van-. Í Íslenskri orðsifjabók segir að þetta sé „alg[engur] forliður neikvæðrar merkingar“ og í Íslenskri nútímamálsorðabók segir að van- sé „fyrri liður samsetninga sem táknar vöntun eða neitun“. Í Íslenskri orðabók er merking forskeytisins brotin upp í tvennt – 'ekki nóg, ófullnægjandi' eins og í vanhirða, vanhæfur, vanefndir, vanræksla, vannærður, vansvefta, vanborga, vanþakka; og 'mis-, rang-, illa' eins og í vansköpun, vanvirða, vanskapaður, vansæmandi, vanhelga, vanprýða. Það sem hér vekur athygli og skiptir máli er sú neikvæða ára sem er yfir flestum þessum orðum – þau fela ekki eingöngu í sér vöntun eða neitun, heldur hafa á sér neikvæðan blæ og lýsa jafnvel stundum skömm eða fyrirlitningu.

Eitt þeirra orða sem þarna eru nefnd er lýsingarorðið vanskapaður sem skýrt er 'með (sýnilegan) fæðingargalla' í Íslenskri nútímamálsorðabók og 'ekki rétt skapaður, með skakkt eða óeðlilegt sköpulag' í Íslenskri orðabók. Það er gamalt í málinu, kemur fyrir í Guðbrandsbiblíu frá 1584, og hefur lengi verið algengt þótt e.t.v. sé eitthvað að draga úr tíðni þess. Skylt því eru nafnorðin vansköpun sem skýrt er 'afbrigðileg myndun eða þroski tiltekins líkamshluta' í Íslenskri nútímamálsorðabók og 'galli, lýti, vanskapnaður' í Íslenskri orðabók, sem og vanskapningur sem skýrt er 'vanskapað dýr eða maður; afskræmd vera' í Íslenskri nútímamálsorðabók og notað sem samsvörun við enska orðið monster í orðasafninu „Læknisfræði“ í Íðorðabankanum.

Ég fór að hugsa um þetta í tengslum við herferðina „Orðin okkar“ sem Jafnréttisstofa stendur fyrir „til að hvetja fólk til umhugsunar um áhrifamátt orða sinna. Orð geta sært, sundrað og brotið niður en þau geta einnig nært, huggað og sameinað“. Ég veit ekki hvort orðin vanskapaður og vansköpun eru notuð mikið um og við fólk núorðið. Ég vona ekki, en er hræddur um að þau séu stundum notuð til að niðurlægja fólk – „þá ertu vanskapaður hálviti verð ég að seigja“ segir á Hugi.is 2001; „djöfull ertu vanskapaður“ á sama miðli 2002; „ert þú eitthvað vanskapaður í hausnum?“ á sama miðli 2005; „troðið þessu inní vanskapaða hausinn á ykkur“ á Bland.is 2010; „shit, þú ert vansköpuð“ á sama miðli sama ár – og margt fleira.

Ég veit um mann sem fæddist með ákveðna fötlun sem olli honum ýmsum óþægindum og hugarangri. Þegar efnt var til leitar að fegursta orðinu í íslensku fyrir tíu árum sagðist hann ekki vera í vafa um hvaða orð hann myndi velja sem ljótasta orð málsins. Það var lýsingarorðið vanskapaður. Þetta orð heyrði hann stundum notað um sjálfan sig þegar hann var barn og tengir ýmsar óþægilegar minningar við það – sem er ekkert undarlegt í ljósi þess sem sagt er hér að framan um orð af þessu tagi. Auðvitað var ekkert illt á bak við notkun þessa orðs – þetta var bara það orð sem fólk á þessum tíma þekkti og notaði um meðfædda fötlun og vitanlega hvarflaði ekki að neinum að verið væri að meiða barnið með því. Nú vitum við betur.

Í frétt á mbl.is um helgina stóð „Sjálfsafgreiðsluvélar krefjast þjórfés“. Þarna er um að ræða samsetningu af hvorugkynsorðinu fé og þótt hvorugkynsorð fái venjulega endinguna -s í eignarfalli eintölu er fé undantekning – af sögulegum ástæðum beygist það venjulega óreglulega og er fjár í eignarfalli þannig að þarna hefði mátt búast við myndinni þjórfjár. Það er þó ekki einsdæmi að fé fái reglulega beygingu – elsta dæmi um fés í Ritmálssafni Árnastofnunar er frá 17. öld. Í Íslenzkri málmyndalýsingu eftir Halldór Kr. Friðriksson frá 1861 segir: „fje er […] óreglulegt í eig.eint. er það er þar fjár; þó er myndin fjes til, en miklu óvanalegri.“ Í Islandsk Grammatik Valtýs Guðmundssonar frá 1922 segir: „fje […] (G.Sg. fjár […] og (sj.) fjes.“

Þótt bæði þessi rit telji myndina fés sjaldgæfa er hún nefnd þar án fordæmingar og gömul dæmi um hana má finna á tímarit.is, en hún hefur þó lengi verið talin röng. Í Málfarsbankanum segir: „Fé: Eignarfallið er ekki „fés“, með greini „fésins“, sbr. fjármálaráðherra en ekki „fésmálaráðherra“.“ Þetta vísar til þess að fyrir um 40 árum notaði þáverandi fjármálaráðherra eignarfallsmyndina fés í ræðu og var eftir það uppnefndur fésmálaráðherra. Jón G. Friðjónsson taldi þessa beygingu orðsins fé ótvírætt ranga í Morgunblaðinu 2008 en sagði: „Beyging þess er að ýmsu leyti alveg einstök og því bregður óreglulegum myndum alloft fyrir.“ Gísli Jónsson sýndi notkun myndarinnar fés nokkurn skilning í þætti sínum í Morgunblaðinu 1980 og sagði:

„Hinu er ekki að neita, að orðið fé er býsna sérstakt. Það er eina hvorugkynsorðið í íslensku, þeirra er hafa sterka beygingu, sem ekki endar á s í eignarfalli, er því í sama beygingarflokki og hönd og köttur (u-stofn). Þar af kemur hið sérkennilega eignarfall sem var fé-ar, sbr. hand-ar og katt-ar. Orðmyndin féar breyttist síðar í fjár […]. En mikil vorkunn má það vera fólki að vilja hafa s í eignarfalli þessa orðs, svo sem er í öllum öðrum sterkum hvorugkynsorðum. Mér er nær að halda að orðmyndin fjár hefði alveg glatast og eignarfallið hefði með áhrifsbreytingu orðið fés, ef danska tökuorðið fés í merkingunni andlit (óvirðuleg merking) hefði ekki fyrir guðs miskunn komið í veg fyrir þessa breytingu með tilveru sinni.“

Eignarfallsmyndin fés kemur ekki síður fyrir í samsetningum eins og þjórfés sem vitnað var til í upphafi – á Vísi 2017 segir t.d.: „Vegna þjórfés fá þjónar oftast mun hærri laun en hámenntaðir kokkar.“ Það er athyglisvert hvað hlutfall „röngu“ myndarinnar þjórfés á móti viðurkenndu myndinni þjórfjár er hátt í Risamálheildinni – 11 dæmi á móti 18. Tölurnar eru vissulega ekki háar en þetta þarf ekki að koma á óvart – það er alþekkt að reglulegar beygingarmyndir orða sem annars beygjast óreglulega eru oft notaðar í samsetningum. Sem dæmi má nefna samsetningar með lýsingarorðum sem beygjast óreglulega – í Risamálheildinni eru fleiri dæmi um geðvondari en geðverri og dæmi eru um geðillari, viðskotaillri, geðgóðari, vongóðari o.fl.

Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls segir: „Eignarfallsmyndin fés er röng en henni bregður stöku sinnum fyrir í stað fjár.“ Þannig hefur það alla tíð verið og er enn – alla 20. öldina má finna dæmi um fés á stangli á tímarit.is og nokkuð af dæmum frá þessari öld er í Risamálheildinni, bæði af samfélagsmiðlum og úr formlegri textum. Það er ekki óeðlilegt að fólk hafi tilhneigingu til að beygja fé eins og önnur hvorugkynsorð sem enda á -é – hlé, hné, spé og tré. Ég ætla ekki að mæla með því að eignarfallsmyndin fés sé tekin upp í stað fjár en mér finnst hún eðlileg og saklaus – hún á sér margra alda samfellda sögu í málinu og hlýtur að hafa unnið sér hefð við hlið fjár. Það eru engin málspjöll þótt talað sé um að krefjast þjórfés.

Um daginn rakst ég á setninguna „Þetta er vonlaus ákvörðun að taka“ í frétt á mbl.is og staldraði við, því að þessi setningagerð sést ekki ýkja oft á prenti þótt hún sé vissulega vel þekkt. Þarna er sem sé merkingarlegt andlag (vonlaus ákvörðun) sagnar (taka) haft á undan sögninni og í nefnifalli, óháð því hvaða falli sögnin stýrir annars – ef andlagið kæmi á eftir væri þetta taka vonlausa ákvörðun í þolfalli. Skyld þessu er setningagerð sem t.d. kemur fram í Pressunni 2018, „Þessi ákvörðun var ekki erfið að taka“, í stað það var ekki erfitt að taka þessa ákvörðun. Þessi setningagerð er vel þekkt í ensku og gengur þar undir nafninu „tough movement“, kennd við lýsingarorðið tough sem er mjög algengt í slíkum setningum – this decision was tough to make.

En slíkar setningar eru ekki allra, og vegna þess að vitað er að tilfinning fólks fyrir þessari setningagerð er mismunandi hefur verið spurt um hana í tveimur viðamiklum rannsóknum á síðustu árum. Í ritinu Tilbrigði í íslenskri setningagerð er greint frá niðurstöðum úr samnefndri rannsókn sem Höskuldur Þráinsson stýrði fyrir tæpum 20 árum. Í öðru bindi ritsins kemur fram að í íslensku eru setningar af þessu tagi algengastar með lýsingarorðunum erfiður og auðveldur, rétt eins og með samsvarandi orðum í ensku. Þar er sagt frá mati málnotenda á setningunum Þess vegna eru stólarnir mjög auðveldir að þrífa og Þær eru svo auðveldar að lesa. Rétt rúmur helmingur aðspurðra hafnaði fyrri setningunni en um þriðjungur þeirri seinni.

Í rannsókninni „Greining á málfræðilegum afleiðingum stafræns málsambýlis“ sem við Sigríður Sigurjónsdóttir stjórnuðum fyrir nokkrum árum var spurt um mat á fjórum setningum af þessu tagi: Greinarnar voru vel skrifaðar. Þær voru auðveldar að lesa. Textarnir innihéldu erfið orð. Þeir voru flóknir að skilja. Þessi réttur var frábær. Hann var einfaldur að elda. Guðrún keypti nýjan dúk. Hann er erfiður að þrífa. Svarendur voru á aldrinum frá þrettán ára og til rúmlega níræðs. Um og rétt yfir 40% þeirra sögðu að þrjár fyrstu setningarnar væru frekar eða alveg eðlilegar, en aðeins rúm 20% sögðu það sama um þá síðustu. Hlutfallið var heldur hærra hjá fólki undir tvítugu en lægra hjá elstu hópunum en aldursmunur var þó tiltölulega lítill.

Ég hefði að óreyndu talið að mismunandi mat málnotenda á þessari setningagerð benti til þess að hún væri tiltölulega ný í málinu og ekki ólíklega tilkomin fyrir ensk áhrif. En við nánari athugun reynist svo ekki vera, heldur má rekja setningagerðina a.m.k. til 19. aldar. Í Skuld 1878 segir t.d.: „Hún er auðveld að skilja og sýnist vera sérlega vel sniðin eftir þörfum þeirra, sem hún er ætluð.“ Í Tímariti hins íslenzka bókmentafélags 1885 segir: „sum eru mjög erfið að lesa, af því af handritið er orðið skaddað, og öll eru þau meira og minna seinleg að lesa.“ Í Búnaðarritinu 1899 segir: „Hann þrífst vel, þótt jörð sje eigi feit, auðveldur að gróðursetja, og vex skjótt.“ Í Þjóðólfi 1903 segir: „ítalskan er hljómfögur og auðveld að bera fram.“

Fjölmörg hliðstæð dæmi frá allri 20. öld má finna, og dæmi nákvæmlega hliðstæð setningunni „Þetta er vonlaus ákvörðun að taka“ sem vitnað var til í upphafi eru ekki heldur ný – í Vísi 1964 segir: „Þetta er erfið ákvörðun að taka.“ Í Vísi 1976 segir: „Það er samt ekki auðveld ákvörðun að taka.“ Í Tímanum 1981 segir: „Þetta var ekki auðveld ákvörðun að taka fyrir Indiru Gandhi og ríkisstjórn hennar.“ Í Morgunblaðinu 1982 segir: „Þetta er erfið ákvörðun að taka í tvímenningi.“ Í Morgunblaðinu 1983 segir: „Ég vil byrja á að segja að það var ekki auðveld ákvörðun að taka, að segja öllu sínu fólki upp.“ Í DV 1986 segir: „Þetta var auðvitað mjög erfið ákvörðun að taka, að rífa sig upp með þrjú börn og flytjast til Bandaríkjanna.“

Það er ekki hægt að leita að ákveðnum setningagerðum í rafrænum textum heldur verður að tengja leitina við tiltekin orð og þess vegna er trúlegt að mun fleiri og fjölbreyttari dæmi, og e.t.v. eldri, sé í raun að finna í textunum en þau sem ég hef rekist á. En þetta er mjög áhugavert dæmi um setningagerð sem er gömul í málinu og hefur lifað í a.m.k. hálfa aðra öld án þess að verða hluti af málkerfi nema sumra málnotenda – frá rúmlega 40 og upp í nærri 70% þeirra finnst slíkar setningar frekar eða mjög óeðlilegar.  Það hefði mátt búast við að setningagerðin annaðhvort lognaðist smátt og smátt út af eða næði til alls málsamfélagsins, en e.t.v. hafa líkindi við ensku komið óorði á hana í seinni tíð. Þetta þarfnast þó mun ítarlegri rannsóknar.