Eiríkur Rögnvaldsson

Í „Málspjalli“ var í gær spurt út í orð atvinnuvegaráðherra um auglýsingaherferð Samtaka fyrirtækja í sjávarútvegi – „Ég skil ekki hvert þau eru að fara“. Fyrirspyrjandi sagðist hafa vanist því að þegar spurt væri um skilning eða ætlun væri notað hvað en ekki hvert – hvað ertu að fara (með þessu)? Það er alveg rétt að notkun myndarinnar hvert í þessu sambandi, hvert ertu að fara?, vísar oftast til stefnu eða áfangastaðar frekar en skilnings eða ætlunar, og ég geri þann greinarmun í mínu máli. Það er þó algengt, a.m.k. í seinni tíð, að nota hvert einnig í fyrrnefndu merkingunni og merkingarmunurinn er svo sem ekki mikill þegar að er gáð – spurning um skilning eða ætlun vísar oftast til stefnu eða áfangastaðar líka, bara í óeiginlegri merkingu.

Í Pressunni 1994 segir: „En hvert ertu að fara með þessum bréfum þínum?“ Í Fjölni 1997 segir: „Hvert ertu að fara með þessu?“ Í Skírni 2000 segir: „En hvert ertu að fara með þessum spurningum?“ Í Morgunblaðinu 2000 segir: „Hvert ertu að fara með þessari bók?“ Í Morgunblaðinu 2003 segir: „Hvert ertu að fara með plötunni?“ Í Akureyri 2012 segir: „Hvert ertu að fara með bókinni?“ Í Kjarnanum 2014 segir: „hvert ertu að fara með það?“ (verkefnið). Þarna er í flestum tilvikum augljóst að verið er að spyrja um stefnu eða áfangastað, þótt í óeiginlegri merkingu sé. Sumum kann að finnast æskilegt að halda í greinarmun á hvað og hvert í þessu sambandi, en það er engin leið að segja að hvert ertu að fara? sé rangt þarna.

En þegar ég var að skoða þetta rakst ég á allmörg dæmi um orðasambandið hvað ertu að fara með? sem komu mér spánskt fyrir sjónir. Í Verðandi 1881 segir: „„Mjer getur aldrei þótt vænt um neinn mann, nema Jón, og fái jeg hann ekki, þá giftist jeg aldrei“. – „Hvað ertu að fara með telpa, heldurðu að manni þurfi að þykja svo fjarska vænt hvoru um annað, þó að maður giftist.““ Í Iðunni 1884 segir: „„Guði sje lof; nú erum við hólpnar“, mælti Ebba; „það er maður undir rúminu inni.“ – „Hvað ertu að fara með?““ Í Ísafold 1889 segir: „„Það er hann John Gaston og enginn annar!“ – „Ada ! Hvað ertu að fara með, barn?““ Í Draupni 1905 segir: „„Ef þessi ættartala er rétt á hlið Bjargar“, sagði séra Eiríkur. – „Rétt! Hvað ertu að fara með, maður?““

Það er ljóst að merkingin í hvað ertu að fara með? í þessum dæmum er 'hvað áttu við?', 'hvað meinarðu?'. Orðasambandið í þessari merkingu virðist hverfa að mestu úr málinu snemma á tuttugustu öld en dæmi finnast í vesturíslensku blöðunum langt fram eftir öldinni. Yngsta dæmi sem ég hef fundið um það er í Dalalífi Guðrúnar frá Lundi frá því um 1950: „„Verður hún ekki áfram, þessi kalda þarna, hvað hún heitir, dóttir hans séra Helga?“ spurði hann lágt. – „Hallgrímur!“ sagði Sigga, aldeilis orðlaus af undrun. „Hvað ertu að fara með?““ Guðrún frá Lundi var fædd 1887 og var því á máltökuskeiði í lok nítjándu aldar og trúlegt er að yngra fólk hafi ekki tileinkað sér sambandið hvað ertu að fara með í þessari merkingu.

Styttri gerð sambandsins – nútímagerðin, án með – er nefnilega komin til þegar um aldamótin 1900. Í Austra 1899 segir: „„Ertu þá svo steinblindur að sjá ekki hvert hugur hans stefnir í kvöld.“ – „Hann Einar! Hvað ertu að fara.““ Í Þjóðólfi 1901 segir: „Reyndar veit eg, að margir munu þjóta upp til handa og fóta og segja: „Hvað ertu að fara maður, veiztu ekki að við erum einhver menntaðasta þjóð í heiminum.““ Í Þjóðhvelli 1907 segir: „Hvað ertu að fara maður – eg botna hreint ekkert í þessu sem þú ert að segja.“ Frá þessum tíma má reyndar einnig finna fáein dæmi um að hvað sé notað um stefnu eða áfangastað í bókstaflegri merkingu. Í Almanaki Ólafs S. Thorgeirssonar 1907 segir t.d.: „„Hvað ertu að fara?“ – „Hingað.““

Í sambandinu hvað ertu að fara? skiljum við hvað sem atviksorð, eins og hvert í hvert ertu að fara?, enda tekur sögnin fara ekki með sér fallorð. En ég sé ekki betur en að í eldri gerðinni, hvað ertu að fara með?, sé óhjákvæmilegt að túlka hvað sem spurnarfornafn í þolfalli sem stjórnist af forsetningunni með – þetta merki sem sé 'með hvað ertu að fara?' og hvað vísi þá til þess sem sagt var. Þannig væri hvað ertu að fara með? alveg hliðstætt við t.d. hvað ertu að fara í? (= í hvað ertu að fara?) um föt. En vegna þess að forsetningin og fallorðið stóðu ekki saman hefur tilvísun fornafnsins hvað orðið óljós í huga málnotenda, forsetningin með hefur því fallið brott, og það hefur leitt til þess að hvað er nú skilið sem atviksorð í stað fornafns áður.

Vegna náinna tengsla hvert og hvað er ekki skrítið að mörkin milli umræddra sambanda hafi dofnað. Merkingin í hvað ertu að fara? hefur líka breyst dálítið – í eldri dæmunum virðist hún alltaf vera sú sama og í hvað ertu að fara með?, þ.e. 'hvað áttu við?', 'hvað meinarðu?', en er í seinni tíð iðulega fremur 'hvert stefnirðu?' – þar er vitanlega stutt á milli. Í Morgunblaðinu 1994 er listamaður spurður: „Hvað ertu að fara með þessu?“ Í DV 2000 segir: „Hvað ertu að fara með þessari bók?“ En skýringin á þeim mun sem oft er gerður í nútímamáli á hvað ertu að fara? og hvert ertu að fara? liggur sem sé í því að þessi sambönd eiga sér ólíkan uppruna – hvert hefur aldrei verið annað en atviksorð þarna en hvað var upphaflega fornafn.

Á Facebook-síðu Karenar Kjartansdóttur var í gær umræða um sögnina slaufa og nafnorðið slaufun sem nýlega hafa verið tekin upp sem þýðing á cancel í ensku. Enska sögnin merkir yfirleitt 'hætta við' (cancel a game), 'fella niður' (cancel a performance) eða eitthvað slíkt, en hefur í seinni tíð einnig fengið merkinguna 'to completely reject and stop supporting someone, especially because they have said something that offends you', þ.e. 'að hafna einhverjum algerlega og hætta að styðja þau, einkum vegna þess að þau hafa sagt eitthvað sem móðgar þig'. Það er þessi síðasta merking – sem merkt er „informal“ í  Cambridge-orðabókinni og varð áberandi upp úr #MeToo-hreyfingunni 2017 – sem hefur verið þýdd með slaufa.

Sögnin slaufa er tökuorð, komin af sløjfe í dönsku sem aftur er komið úr schleifen í þýsku. Hún er merkt „óformlegt“ í Íslenskri nútímamálsorðabók og skýrð 'hætta við (e-ð), sleppa (e-u)' sem rímar ágætlega við aðalmerkingar cancel í ensku – notkunardæmið er hann slaufaði tveimur prófum. Sögnin fellur ekki fullkomlega að íslensku hljóðkerfi (frekar en samhljóma nafnorð) vegna þess að í henni er borið fram óraddað f en ekki raddað v eins og venjulega milli sérhljóða (sbr. gaufa, daufur, laufið o.s.frv.). Sögnin virðist hafa komið inn í málið snemma á tuttugustu öld – elsta dæmi sem ég finn um hana er í Alþýðublaðinu 1921: „Það er annars skrítið, að slík nefnd sem þessi skuli ekki leggja það til, að slaufað verði konungdómnum.“

En ekki leið á löngu frá því að cancel fékk áðurnefnda nýmerkingu í ensku þar til var farið að nota sögnina slaufa yfir samsvarandi merkingu í íslensku. Í frétt á vef Ríkisútvarpsins 2020 segir: „henni hefur verið slaufað (e. cancelled) oftar en einu sinni“. Þetta sýnir að þýðingin slaufa er komin í notkun en enska samsvörunin innan sviga sýnir jafnframt að ástæða þykir til að skýra hvað við er átt. Þótt merkingarbreytingin í þessari nýju notkun sagnarinnar sé kannski ekki mikil felst umtalsverð breyting í því að andlag hennar er nú fólk í stað atburða eða hluta – talað er um að slaufa honum/henni í stað slaufa því/þessu. Einnig varð til nafnorðið slaufun sem ekki er að finna í neinum orðabókum og tengist eingöngu hinni nýju merkingu sagnarinnar.

Sögnin slaufa stýrir þágufalli á andlagi sínu – slaufa einhverjum. Þágufall helst venjulega þótt andlagið sé gert að frumlagi í þolmynd, og þannig er það líka oft með slaufa – „Frosta var slaufað í kjölfar viðtals Eddu Falak við fyrrverandi kærustu Frosta“ segir á mbl.is 2023, „Simmi spyr hvort samfélagið sé betra nú eftir að Sölva var slaufað“ segir í DV 2023. En einnig eru dæmi um nefnifall – „Hún er óhrædd við að tjá skoðanir sínar og hefur oft verið slaufuð“ segir á mbl.is 2022, „tíður gestur í Silfrinu hans Egils, en slaufaður af tveimur ástæðum“ segir í Fréttablaðinu 2021. Það má líta svo á að eingöngu sé um þolmynd að ræða þegar þágufallið helst, en sé nefnifall notað sýni það að slaufaður sé þar lýsingarorð eins og mörg dæmi eru um.

Svo má deila um hvort slaufa sé heppilegt orð um það sem um er að ræða og í umræðu voru nefndar ýmsar sagnir (og nafnorð leidd af þeim) sem nota mætti í staðinn, eins og útskúfa, útiloka, afneita, afskrifa o.fl. En þetta er viðkvæmt efni því að það tengist skoðun fólks á athæfinu – hvað felist í því og hversu alvarlegum augum það er litið. Sjálfum finnst mér sögnin hunsa sem skýrð er 'skeyta ekki um, líta framhjá (e-u/e-m)' í Íslenskri nútímamálsorðabók ná nokkuð vel þeirri merkingu sem ég legg í hugtakið. Sú sögn getur tekið bæði fólk og atburði eða hluti sem andlag. En líklega er slaufa orðin föst í þessu hlutverki og tilgangslaust – og svo sem ástæðulaust – að amast við henni eða reyna að finna eitthvað í staðinn.

Fyrir skömmu skrifaði ég hér um tökuorðið vanski(l)legur og nefndi einnig myndina vænskilegur sem er hvergi að finna í orðabókum og aðeins eitt dæmi er um í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans – úr Eimreiðinni 1911 þar sem segir: „„Mig hefir lengi langað til að skrifa um hestsins exteriör“, sagði hann, „en það er so vænskilegt, af því að það eru so fá úðtrukk til á íslenzku“.“ Þetta er úr kaflanum „Óþörf orð“ í grein eftir Guðmund Björnsson sem heitir „Um ný orð“. Þarna er vænskilegt greinilega notað í merkingunni 'erfitt' eins og vanskelig í dönsku. En í flestum öðrum dæmum á tímarit.is gæti merkingin verið 'varasamt' og oft er ótvírætt að svo er. Flest virðast tengjast Norðurlandi en þó er ekki hægt að fullyrða það um tvö þeirra.

Elsta dæmið er í Vikunni 1940 þar sem segir: „Einnig þótti þeim stofan á bænum vænskileg til þess að taka þar á sig náðir.“ Þetta er úr grein sem heitir „Þegar ég kom til útilegumanna“ og skýrir titillinn hvers vegna stofan var vænskileg. Greinin er eftir Einar Guðmundsson sem ég veit ekki hvaðan var. Í Lesbók Morgunblaðsins 1968 er haft eftir viðmælanda: „Svo er það nú þannig með ykkur þessa blaðamenn, að þið eruð vænskilegir gripir. Getið átt til að umturna öllu og færa til verri vegar, færa það, sem ykkur er sagt í form, sem ekki tilheyrir.“ Þetta er haft eftir manni á Þingeyri en þótt það sé sett fram sem bein tilvitnun er vissulega er ekki útilokað að orðalagið sé komið frá blaðamanninum, Sveini Kristinssyni, sem var Skagfirðingur.

Í Verkamanninum sem gefinn var út á Akureyri segir 1944: „kannske ástæðan sé sú, að höfundur bókarinnar, hver svo sem hún er, teljist vænskilegur í augum húsbændanna, hvað hollnustu áhrærir.“ Samhengið bendir ákveðið til þess að merkingin í vænskilegur sé þarna 'varasamur'. Höfundur gæti verið ritstjórinn, Jakob Árnason. Tvö dæmi um orðið eru komin frá Rósberg G. Snædal rithöfundi sem var Húnvetningur að uppruna. Í Þjóðviljanum 1970 segir: „sum orð eru svolítið vænskileg og ofnotkun þeirra getur  hæglega leitt til þess, að við hættum jafnvel að taka eftir raunverulegri merkingu þeirra.“ Í Húnavöku 2019 segir: „Þar er áin breið og ekki djúp en flúðir eru þar miklar örskammt neðar og vaðið því vænskilegt ef eitthvað ber útaf.“

Enn eitt dæmi af þessu tagi er í fyrirsögn greinar eftir Akureyringinn Kristin G. Jóhannsson í Degi 1992: „Um vorið á þorranum og vænskileg áhrif óhefts sólarljóss á konur“. Í greininni segir m.a.: „En nú líður að konudegi […]. Hann er einkar varasamur núna.“ Samhengið sýnir að ástæðan eru vænskileg áhrif sem nefnd eru í fyrirsögn – vænskileg og varasöm er það sama. Eitt norðlenskt dæmi til viðbótar, í Feyki 1982, er þó annars eðlis – þar segir: „Hausaflutningur frá sláturhúsum er ekki vænskilegur og ætti enginn að flytja upp í sveit nema hausa af sínum lömbum.“ Það er ljóst að merkingin 'varasamur' á ekki við þarna (og ekki heldur 'erfiður') og líklegast virðist að þetta sé einhvers konar samsláttur af orðunum vænlegur og æskilegur.

Nokkur þeirra sem tóku þátt í umræðu um fyrri pistil minn um málið – nær öll af Norðurlandi – könnuðust við myndina vænskilegt í merkingunni 'varasamt'. Það gladdi mig því að það sýndi að ég mundi það rétt að þetta orð hefði verið notað í mínu málumhverfi í æsku minni og hver merking þess hefði verið. Væntanlega á það uppruna sinn í vanskelig þótt bæði rótarsérhljóðið og merkingin hafi hnikast til en tökuorð eru oft óstöðug í framburði og merkingu vegna þess að þau hafa ekki stuðning af öðrum skyldum orðum. Það er lítill framburðarmunur á a og æ í þessari stöðu og bæði merkingin 'erfitt' og 'varasamt' gæti oft átt við. Breytingarnar í  vænskilegt eru því hvorki óvæntar né óskiljanlegar. Þetta orð þarf að komast í orðabækur.

Mér var bent á orðið metalmúsík í fyrirsögn í Morgunblaðinu í dag: „Íslenskur kór syngur metalmúsík í fyrsta sinn.“ Orðið er tekið úr viðtali við tónlistarmann sem birt er í fréttinni. Þetta er ekki í fyrsta skipti sem það sést á prenti – „Mig langaði alltaf að gera hljómsveit sem væri með annan fótinn í metalmúsík“ segir t.d. í Morgunblaðinu 2017 og örfá önnur dæmi má finna á netinu. Í frétt Morgunblaðsins í dag er líka sagt að það sé „svolítill sinfónískur metall í prógramminu“ Í kynningu á tónleikunum á vef tix.is segir enn fremur: „Einnig verða flutt lög sem Rokkkórinn hefur sungið í gegnum árin í bland við vel valin sinfóníu metal lög“ og „Í raun er þetta í fyrsta sinn í kór sögu Íslands að kór heldur metal tónleika.“

Sú tónlistarstefna sem kennd er við metal eða heavy metal á uppruna sinn í Bretlandi og Bandaríkjunum undir lok sjöunda áratugar síðustu aldar og blómstraði á þeim áttunda. Ekki leið á löngu uns farið var að þýða heiti stefnunnar á íslensku – elsta dæmi sem ég finn um það er í Vísi 1973: „Þá er það í mestu stuði til að dansa og syngja við fjörugan hljóðfæraleik, en ekki sitja allt kvöldið undir leik einhverrar niðurdrepandi þungarokksframúrstefnuhljómsveitar.“ Orðið þungarokk kom sem sé mjög fljótlega fram og er skilgreint í Slangurorðabókinni frá 1983 sem 'þróttmikið, taktfast rokk […] einkum um kraftmikið afbrigði rokktónlistar á áttunda áratugnum'. Þar er einnig gefið afbrigðið þungavigtarrokk en ég hef ekki fundið dæmi um það.

En fleiri íslenskar þýðingar eða samsvaranir eru nefndar í Slangurorðabókinni. Ein þeirra er bárujárnsrokk þar sem fyrri hlutinn vísar augljóslega til (heavy) metal – „þátturinn […] spannar allt frá sætu súkkulaðidiskói til grjótharðasta bárujárnsrokks“ segir í Dagblaðinu 1981. Annað orð var gaddavírsrokk sem vísar væntanlega til þess að tónlistin rífi í og gæti verið myndað með hliðsjón af pigtrådsmusik í dönsku þótt það orð hafi reyndar vísað til aðeins eldri tónlistar – „Tónlistin var að meginuppstöðu dæmigert gaddavírsrokk, söngurinn óheflaður“ segir í Morgunblaðinu 1975. Þriðja orðið var graðhestarokk sem vísar væntanlega til kynferðislegra undirtóna í tónlistinni – „hlið tvö er stanslaust graðhestarokk“ segir í Vísi 1976.

Öll þessi orð – þungarokk, bárujárnsrokk, gaddavírsrokk og graðhestarokk ­– eru flettiorð í Slangurorðabókinni. Ekki er gott að átta sig á því hvort orðin eru alltaf notuð í alveg sömu merkingu en svo virðist þó vera. Í Morgunblaðinu 1981 segir: „Einnig drepur þú á það að þunga rokkið (Graðhestarokkið) sé orðið vinsælt aftur.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1986 segir: „Kaupahéðnar rokkiðnaðarins með alla sína fáránlegu síbylju, gaddavírsrokk, bárujárnsrokk og þungarokk, reyna auðvitað að koma myndböndunum sínum á framfæri.“ Í lesendabréfi í Morgunblaðinu skömmu síðar er vísað í þetta og sagt að höfundur „virðist ekki gera sér grein fyrir því að þetta eru bara þrjú mismunandi nöfn á sama fyrirbærinu“.

Ekkert þessara orða er flettiorð í Íslenskri orðabók og aðeins þungarokk í Íslenskri nútímamálsorðabók, en þúsundir dæma um þungarokk eru á tímarit.is og í Risamálheildinni og slæðingur dæma um hin. Fjölmörg orð hafa bæst við á seinni árum um ýmsar undirstefnur þessarar tónlistar – það langútbreiddasta er dauðarokk sem fyrst kom fyrir í grein Árna Matthíassonar í Morgunblaðinu 1990. Önnur orð eru t.d. svartþungarokk, dómsdagsrokk, víkingarokk, þjóðlagaþungarokk, öfgarokk, glysrokk, sjóræningjarokk o.fl. Það er því ljóst að mikil gróska er í nýyrðasmíð innan þessa geira og vandalaust hefði átt að vera að finna viðeigandi íslenskt orð til að nota í frétt Morgunblaðsins sem vísað var til í upphafi.

Í rúmlega hundrað ára gömlu sendibréfi sem ég var að lesa um daginn kom fyrir orðið vanskilegt – „Annars er mjög vanskilegt að ná fólki saman til að hlusta á fyrirlestra“. Ég kannaðist svo sem við þetta orð þótt ég hafi ekki rekist á það lengi enda er það mjög sjaldgæft – aðeins 23 dæmi á tímarit.is, þar af aðeins þrjú frá síðasta aldarfjórðungi og öll úr gömlum textum. Í Risamálheildinni eru tvö dæmi til viðbótar. Orðið er ekki í Íslenskri nútímamálsorðabók en í Íslenskri orðabók er það skýrt 'vandgæfur, vandmeðfarinn, sem erfitt er að gera til hæfis' (um mann) og 'brigðull, ótraustur'. Í Íslenskri orðsifjabók er orðið sagt 19. aldar tökuorð úr vanskelig í dönsku og merkja nokkurn veginn það sama – 'erfiður, vandgæfur, brigðull'.

En á tímarit.is er einnig að finna fjögur dæmi um myndina vanskillegur, með tveimur l-um, og þá mynd er einnig að finna í Viðbæti Íslensk-danskrar orðabókar frá 1963 auk þess sem hún er gefin til hliðar við vanskilegur í þriðju útgáfu Íslenskrar orðabókar þar sem hún er greind van|skil|legur. Sú greining bendir til þess að orðið hafi ekki alltaf verið skilið sem íslenskun á vanskelig, heldur einnig sem íslensk orðmyndun af nafnorðinu vanskil með viðskeytinu -legur, og stafsetning með tveimur l-um gæti bent til hins sama þótt erfitt sé að fullyrða um það vegna þess að ritháttur var mjög á reiki fyrir daga samræmdrar stafsetningar. En e.t.v. hefur fólk tengt þetta orðum eins og vanskilamaður – merkingin 'brigðull, ótraustur' gæti bent til þess.

Í grein um Kristrúnu í Hamravík eftir Guðmund G. Hagalín í Lesbók Morgunblaðsins 1971 telur Matthías Johannessen vanskilegur upp í hópi orða sem „eiga sér öll danskar fyrirmyndir, en sú merking, sem þau hafa í sögunni, er allt önnur en samsvarandi myndir þeirra hafa í dönsku. Hef ég reynt að finna skýringar á merkingarbreytingum þessara erlendu orða í íslenzku með samanburði við nágrannatungur okkar, en ekki komizt að neinni ákveðinni niðurstöðu í þeim efnum.“ Meðal dæma sem hann tekur um þetta er „Hún, breysk og vanskilleg manneskjan“ og segir: „Danska fyrirmynd þessa orðs er vanskelig (= erfiður), og er merkingarmunurinn augljós.“ Væntanlega á hann við að vanskilleg merki þarna 'brigðul' eða eitthvað slíkt.

En mig rámaði í að ég hefði líka heyrt myndina vænskilegur, með æ í stað a. Þá mynd finn ég ekki í orðabókum en átta dæmi eru um hana á tímarit.is. Mér finnst ég þekkja þessa mynd í merkingunni 'varasamur‘ og a.m.k. sum dæmanna styðja þann skilning. Í Vikunni 1940 segir t.d.: „Einnig þótti þeim stofan á bænum vænskileg til þess að taka þar á sig náðir.“ Í Þjóðviljanum 1970 segir: „sum orð eru svolítið vænskileg og ofnotkun þeirra getur  hæglega leitt til þess, að við hættum jafnvel að taka eftir raunverulegri merkingu þeirra.“ Í Húnavöku 2019 segir: „Þar er áin breið og ekki djúp en flúðir eru þar miklar örskammt neðar og vaðið því vænskilegt ef eitthvað ber útaf.“ En auðvitað er ekki langt á milli 'varasamur' og 'brigðull'.

Hvað sem þessu líður, og hvort sem líta ber á vænskilegur, vanskilegur og vanskillegur sem sama orðið, er ljóst að síðastnefnda myndin er mun eldri í málinu en frá 19. öld, a.m.k. frá fyrsta hluta 18. aldar – „original af so gamalle þyngbók er vanskillegt ad fá“ segir í bréfi Árna Magnússonar frá 1728. Þar og í fleiri 18. aldar dæmum í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans virðist ljóst að merkingin er 'erfiður' eins og í dönsku, en önnur náskyld merkingartilbrigði hafa sennilega þróast síðar. Vel má vera að mismunandi myndir hafi fengið eitthvað mismunandi merkingu, en dæmin eru of fá til að hægt sé að fullyrða nokkuð um það, auk þess sem samhengið sker oft ekki úr um nákvæma merkingu vegna þess hve merking tilbrigðanna er skyld.

Framburður orðsins morgunsár var efni nýlegs innleggs í „Málspjalli“. Höfundur innleggsins sagðist nýlega hafa heyrt það borið fram bæði morgun-sár og morguns-ár og hugnaðist síðarnefndi framburðurinn mun betur. Væntanlega er þar vísað til þess að sá framburður endurspegli betur uppruna orðsins því að venjulega er talið að seinni hluti þess sé fremur ár en sár. Hins vegar skiptir uppruninn engu máli fyrir framburðinn – í eðlilegu samfelldu tali væri orðið borið fram á nákvæmlega sama hátt hvor sem uppruninn væri. Vissulega er hægt að gera mun á framburði eftir því hvar meginskilin í orðinu eru talin vera, en það verður aðeins gert með því að slíta orðið dálítið í sundur og það er ekki venjulegur framburður.

En reyndar er sá skilningur að seinni hluti orðsins sé sár og samsetningin því morgun-sár algengur og útbreiddur – og eðlilegur. Gísli Jónsson sagði t.d. í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu 1986: „En einhvern veginn finnst mér að ekki megi alveg útiloka hugtakið sár í þessu tilfelli. Það virðist kannske fjarstæðukennt í fyrstu að hugsa sér morgunsár. Að vísu telst það venjulega fremur ánægjuefni, þegar grisja tekur í næturhúmið, en er samt ekki um eins konar sár að ræða, þegar það er rofið af morgunbirtunni í austri.“ Þessi skilningur kemur fram í heiti ljóðabókarinnar Það blæðir úr morgunsárinu eftir Jónas Svafár frá 1952, þótt það þurfi ekki að þýða að skáldið hafi skilið orðið á þennan veg – eins víst er að um orðaleik sé að ræða.

Í grein á Vísindavefnum segir að elstu dæmi Ritmálssafns Orðabókar Háskólans um orðið morgunsár séu úr Hómersþýðingum Sveinbjarnar Egilssonar frá því um miðja nítjándu öld –  orðið sé „í raun samsett úr orðunum morgunn og atviksorðinu ár í merkingunni 'árla, snemma'“ og hugsanlegt sé „að hvorugkynið sé orðið til við þann misskilning að orðið sé sett saman úr morgunn og sár.“  En reyndar kemur orðið fyrir þegar í fornu máli, í biblíuþýðingunni Stjórn frá þrettándu öld – vissulega ritað í tvennu lagi en það skiptir ekki máli: „Að morgins ári skylduðu englarnir Lot út að ganga.“ Einnig kemur það fyrir í Hjálmþérs sögu og Ölvis frá sautjándu öld: „Hann vakir, sem hann var vanr; utan í móti morgunsári rann á hann svefnhöfgi.“

Það er líka ástæðulaust að ætla að seinni hluti orðsins sé atviksorðið ár en hvorugkyn orðsins megi rekja til þess skilnings að seinni hlutinn sé nafnorðið sár. Hvorugkynsorðið ár í merkingunni 'tíminn í öndverðu, mjög snemma' var nefnilega til í málinu en er merkt „fornt/úrelt“ í Íslenskri orðabók. Sambandið um morguninn í ár kemur fyrir nokkrum sinnum í fornu máli. Í Hrólfs sögu Gautrekssonar segir t.d.: „Um morguninn þegar í ár býr konungur lið sitt og fer þegar til borgarinnar.“ Í Rémundar sögu keisarasonar segir: „konungsson vaknar um morguninn í ár.“ Það er því varla nokkur vafi á að orðið er myndað af karlkynsorðinu morgunn og hvorugkynsorðinu ár – þótt skilningurinn morgun-sár sé eiginlega mun skemmtilegri.

Í „Málspjalli“ var nýlega spurt hvenær hefði verið farið að tala um páskadag sem páskasunnudag, sem heyrðist nú í auglýsingum og víðar – og sagt að páskalaugardagur hefði jafnvel heyrst um laugardaginn fyrir páska. Orðið páskasunnudagur er reyndar ekki nýtt þótt sjaldgæft sé – nokkuð á annað hundrað dæmi eru um það á tímarit.is, það elsta í Vísi 1937: „Óeirðasamt var í Belfast á Írlandi páskasunnudag.“ Meginhluti dæmanna er þó frá síðustu þrjátíu árum. Tæp 120 dæmi eru um orðið í Risamálheildinni þar sem eru að langmestu leyti textar frá þessari öld. Notkun orðsins fer því greinilega vaxandi og er ekki ótrúlegt að þar gæti áhrifa frá Easter Sunday í ensku. En þetta gefur tilefni til að fjalla dálítið um orðið páskar.

Þetta er vitanlega tökuorð sem kom inn í málið með kristninni úr miðlágþýsku en er upphaflega úr arameísku eða hebresku samkvæmt Íslenskri orðsifjabók. Orðið hefur nánast alltaf verið haft í fleirtölu þótt einstöku dæmi megi finna um eintölumyndina páski, en hins vegar var bæði kyn þess og fleirtöluending á reiki áður fyrr eins og Árni Björnsson rekur í Sögu daganna. Í fornu máli eru dæmi um orðið í kvenkyni álíka mörg og karlkynsdæmi. Í Strengleikum frá 13. öld segir t.d.: „dvaldist í Bretlandi til þess er páskar voru liðnar.“ Þarna er notuð fleirtalan páskar eins og í karlkyni en oftast er fleirtalan þó -ir þegar orðið er haft í kvenkyni: „og fá presti í hendur fyrir páskir“ segir í Kristinrétti Árna biskups Þorlákssonar frá um 1300.

Kvenkynið páskir hélst í málinu fram á nítjándu öld. Í Skírni 1828 segir: „allir Rússar […] ferdudust annadhvört til Flórenz edr Lívornó til ad halda páskir og adrar hátídir sínar.“ Í Íslands Árbókum Jóns Espólíns frá fyrsta hluta 19. aldar segir: „Tók Ögmundur biskup vel við hönum og lét setja hönum drykkjuborð í einni stofu um páskirnar.“ Í Æfisögu Þórðar Sveinbjarnarsonar frá miðri 19. öld segir: „Um vorið um páskir skilaði Jón prestur mér heim til föður míns.“ Í Orðabók Björns Halldórssonar í Sauðlauksdal frá seinni hluta 18. aldar er myndin páskir hins vegar gefin sem karlkynsorð en myndin páskar talin „vulgo“, þ.e. alþýðumál. Engin dæmi um páskir – hvorki í karkyni né kvenkyni – eru yngri en frá 19. öld.

Í færeysku hefur myndin páskir hins vegar tíðkast alla tíð og verið kvenkynsorð – fram undir þetta. En nú um páskana birtist eftirfarandi færsla á Facebook-síðu færeyska Málráðsins: „Eitur tað gleðiligar páskir ella gleðilig páskir? Eldri – og rættari – er at siga gleðiligar páskir (kvennkyn). Í dag er tó vorðið so vanligt at hoyra páskir sum hvørkikynsorð, ið er yngri formur, at Stavsetingarorðabókin hevur báðar møguleikarnar: upprunaformin ‘páskirnar’ (kvennkyn, bundið) og yngra formin ‘páskini’ (hvørkikyn, bundið).“ Það er sem sé orðið svo algengt að hafa páskir í hvorugkyni að hin opinbera færeyska Stavsetningarorðabók er búin að taka inn bæði kvenkyns- og hvorugkynsmyndir með greini – páskirnar í kvenkyni, páskini í hvorugkyni.

Vissulega hefur svipuð þróun stundum orðið í íslensku og færeysku en litlar líkur eru á að svo verði í þessu tilviki – þótt -ar sé algeng nefnifallsending í fleirtölu bæði í karlkyni og kvenkyni í íslensku eru sterk hvorugkynsorð ævinlega endingarlaus í nefnifalli fleirtölu. En svo að komið sé aftur að spurningunni sem varð tilefni þessa pistils er ljóst að þótt orðið páskasunnudagur sé ekki nýtt er það tiltölulega mjög sjaldgæft og litlar líkur á því að það hrófli við orðinu páskadagur – vitanlega er sjálfsagt að halda sig við hefðina og óþarfi að lengja orðið. Aftur á móti finnst mér orðið páskalaugardagur sem fimm dæmi eru um á tímarit.is, það elsta frá 1944, ekki sem verst og koma vel til greina í staðinn fyrir langlokuna laugardagurinn fyrir páska.

Í „Málspjalli“ var í dag – og raunar ekki í fyrsta skipti – verið að gera athugasemd við notkun orðsins strandaglópur um fólk sem ekki kemst leiðar sinnar vegna atvika sem það hefur enga stjórn á. Orðið kemur fyrir í fornu máli í myndinni strandarglópur, og er þar notað í bókstaflegri merkingu eins og Jón G. Friðjónsson bendir á í Merg málsins – í Sturlungu segir t.d.: „kemur hann norðan að firði, þá er skipið létt út, og er orðinn strandarglópur“, þ.e. „missir af skipinu og stendur sem glópur á ströndinni – glápir á skipið sigla frá landi“ segir Jón. En hann bendir einnig á að yfirfærð merking er þekkt úr bréfi í Biskupsskjalasafni frá 17. öld – „því bréf mín sem út eiga að sendast með norðanskipum kalla sjálf að skuli þau ei verða strandaglópar“.

Þarna er orðið notað um bréf og fleiri dæmi eru um að það sé notað um hluti, en vissulega er það oftast haft um fólk. Það er skýrt 'sá eða sú sem verður eftir e-s staðar' í Íslenskri nútímamálsorðabók og 'maður sem verður af skipi eða öðru farartæki' eða 'sá sem er stöðvaður á ferð sinni og kemst ekki lengra' í Íslenskri orðabók. Í Merg málsins er sambandið verða strandaglópur e-s staðar skýrt 'verða of seinn; einangrast e-s staðar'. Sumum þátttakendum í umræðunni í dag fannst orðið hins vegar óheppilegt og neikvætt vegna þess að glópur merkir 'kjáni, flón‘' en því fer fjarri að glópska valdi því alltaf að fólk verði strandaglópar.

Það er alkunna að merking samsettra orða er fjarri því að vera alltaf summa eða fall af merkingu orðhlutanna. Þegar samsetning er komin í verulega notkun getur hún farið að lifa sjálfstæðu lífi og slitið sig að meira eða minna leyti frá uppruna sínum eins og ég hef margoft skrifað um. Í þessu tilviki er ljóst að þrátt fyrir upprunann tengja málnotendur nútímans orðið yfirleitt hvorki við nafnorðið strönd né nafnorðið glópur, heldur við sögnina stranda í merkingunni 'komast ekki áfram', 'komast ekki leiðar sinnar' – orðhlutinn -glópur gegnir bara því hlutverki að vísa til einstaklings. En vissulega er ekki óeðlilegt að orðhluti sem er svo neikvæður þegar hann er sjálfstætt orð trufli sumt fólk og leiði til þess að því finnist orðið gildishlaðið en ekki hlutlaust.

Í gær skrifaði ég hér um framburðinn indir fyrir undir sem var bundinn við Norðurland en er nú sennilega alveg horfinn. En annað norðlenskt dæmi um víxl i (y) og u er öllu þekktara og lifir góðu lífi – framburðurinn ufrum, ufrí og ufrá á yfir um, yfir í og yfir á. Slík víxl má rekja til þess þegar y táknaði sérstakt hljóð í málinu – frammælt kringt hljóð sem var ekki langt frá u. Þegar y hætti að vera sérstakt hljóð fengu flest orð með því i eins og þau hafa nú, en fáein orð fóru stundum í hina áttina og fengu u í staðinn, og því urðu til ýmsar tvímyndir – ukkur, spurja, smurja, kjur, drukkur o.fl. við hlið ykkur, spyrja, smyrja, kyrr og drykkur. Myndir með u eru oftast taldar óformlegri og sjaldan notaðar í riti, og eru líklega flestar á undanhaldi.

Forsetningin yfir ein og sér er aldrei borin fram *ufir – framburður með u kemur eingöngu fyrir í sambandi við aðra forsetningu, og aðeins ef áherslulausa i-ið í öðru atkvæði fellur brott þannig að framburðurinn verður ufr- – *ufirum er ekki til. Í texta sem börn lásu í mállýskurannsókn Björns Guðfinnssonar upp úr 1940 var ritað yfrum í stað hins viðurkennda ritháttar yfir um til að reyna að fá fram framburðinn ufrum. Í rannsókn Björns kom þessi framburður mun sjaldnar fyrir en framburðurinn indir – aðeins í örfáum tilvikum á Norðurlandi, einkum í Austur-Húnavatnssýslu og Skagafirði. En öfugt við indir lifir ufrum góðu lífi, a.m.k. í Skagafirði þar sem þetta er nánast orðið héraðseinkenni og eitt af því sem Skagfirðingar eru stoltir af.

Í Króksbók sem Rotaryklúbbur Sauðárkróks gaf út 1993 segir: „Það þykir gott að nota mikið b- og u-hljóð, eins og t.d. í ufrum, þegar farið er yfir um. […] Ég habbðiða gott þegar ég var kominn ufrum.“ Í þetta er vitnað í Morgunblaðinu 1996 og bætt við til skýringar: „Í þessu sambandi er rétt að geta þess að það að fara austur yfir Héraðsvötn kalla Króksarar að fara yfir um – ufrum.“ Það orðalag virkar í báðar áttir – þegar ég er í Blönduhlíðinni austan Vatna fer ég ævinlega ufrí Varmahlíð eða ufrum og gæti ekki með nokkru móti sagt yfir um eða yfrum. En í mínu máli, og líklega annarra Skagfirðinga sem hafa þennan framburð, gildir það eingöngu um þessa tilteknu ferð, yfir Vötnin – ég segði t.d. ég er alveg að fara yfir um en alls ekki *ufrum.

Myndirnr ufrum, ufrí og ufrá eru því í raun sérstök og sjálfstæð orð. Það er ekki við því að búast að finna á prenti mörg dæmi sem sýni þennan framburð, en þau örfáu sem finna má á tímarit.is frá seinni árum tengjast nær öll Skagafirði og Héraðsvötnum. Á árum áður hefur þetta þó væntanlega verið notað víðar um ferðir milli byggða yfir fljót eða firði – ég rakst á eitt dæmi um að það hefði verið notað um ferðir milli Akureyrar og Svalbarðsstrandar á seinni hluta síðustu aldar og annað úr Svarfaðardal frá fyrri hluta aldarinnar. Þótt framburðurinn sé vel þekktur í Skagafirði enn í dag, og virðist tengjast Skagafirði í huga margra, veit ég svo sem ekki hversu útbreiddur hann er meðal Skagfirðinga eða hvort ungt fólk tileinkar sér hann.

Muna einhver eftir því að hafa heyrt – eða jafnvel sagt – indir með i í stað undir? Þessi framburður þekktist áður fyrr en er líklega alveg horfinn nú. Í Mállýzkum II eftir Björn Guðfinnsson segir frá því að í rannsóknum hans á framburði 10-14 ára barna um allt land upp úr 1940 hafi þessi framburður komið fyrir í samsetningunum undireins, undirferli og undirsæng – orðið undir kom ekki fyrir sem sjálfstætt orð í rannsókninni. Þessi framburður kom eingöngu fyrir á Norðurlandi, allt frá Vestur-Húnavatnssýslu til Suður-Þingeyjarsýslu, en var algengastur í Skagafirði, Eyjafirði og á Siglufirði. Það var þó aðeins lítill hluti barnanna í rannsókninni sem hafði þennan framburð, og ekkert þeirra hafði hann í öllum orðunum þremur.

Þegar ég var á sjötta ári kom rafmagn heima hjá mér og um leið Rafha eldavél. Á henni voru fimm snerlar og fyrir ofan hvern um sig bókstafur – V, U, A, Y, H. V þýddi „vinstri hella“, A „afturhella“ og H „hægri hella“, og það fannst mér nokkuð gagnsætt en áttaði mig ekki á U og Y fyrr en það var útskýrt fyrir mér að þetta tengdist bakarofninum – U táknaði „undirhiti“ og Y „yfirhiti“. Ég var um það bil að verða læs og þekkti hljóð allra bókstafanna – vissi að bæði I og Y höfðu hljóðið i, en hef væntanlega ekki verið farinn að pæla neitt í því hvenær hvor bókstafurinn væri notaður. Ég man nefnilega eftir því að mér fannst Y á eldavélinni ruglandi og spurði hvernig ætti að vita hvort það stæði fyrir indirhita eða ifirhita.

Þetta sýnir væntanlega að ég hef sagt indir í æsku – a.m.k. hefur sá framburður tíðkast í málumhverfi mínu á þessum tíma, Skagafirði austan Vatna árið 1960. Ég man samt ekkert eftir því – við tökum yfirleitt ekki eftir því hvernig fólkið sem við ölumst upp hjá talar nema við heyrum eitthvað óvenjulegt. Ég man til dæmis eftir því að gamlir menn í málumhverfi mínu sögðu höndur og tönnur þannig að það hefur aldrei verið mitt mál. Ástæðan fyrir því að ég man eftir áðurnefndu atviki er líklega sú að fullorðna fólkinu fannst þetta fyndið og það var hlegið að þessu – örugglega góðlátlega, en svoleiðis getur setið í börnum. Ég þakka samt fyrir það núna, því að þetta er eini vitnisburðurinn sem ég hef um framburðinn indir í mínu máli.