Í dag var hér spurt hvort dæmi eins og „við höldum að þetta byrjaði þarna“ í frétt á mbl.is séu „orðin viðtekin íslenska“ – fyrirspyrjandi sagðist sjá þessa setningagerð oftar og oftar. Samspil hátta og tíða í aukasetningum við merkingarflokka sagna í aðalsetningum er of flókið til að hægt sé að fara mikið út í það á þessum vettvangi og vísast þar í bókina Setningar eftir Höskuld Þráinsson – þriðja bindi Íslenskrar tungu. Það sem hér skiptir máli er að í hefðbundinni íslensku verður að hafa viðtengingarhátt af hjálparsögninni hafa og lýsingarhátt þátíðar af aðalsögninni í slíkum setningum – við höldum að þetta hafi byrjað þarna. En setningar af þeirri gerð sem vitnað var til í upphafi virðast þó vera orðnar mjög algengar, einkum í óformlegu málsniði.

Á Bland.is 2002 segir: „Ég held að þetta var eiginlega mest fyrir mig.“ Á Bland.is 2005 segir: „Svo ég held að hann var í dag bara að gera hetjudáð.“ Á Bland.is 2011 segir: „Við höldum að þetta var brekkubobbi.“ Á Hugi.is 2002 segir: „Ég held að hann var að svindla.“ Á Hugi.is 2004 segir: „Held að þetta var barnabók sem hann skrifaði fyrir krakkana sína.“ Á Málefnin.com 2006 segir: „Ég held að hún var bara að hræra í þér.“ Á Málefnin.com 2012 segir: „Ef hún segir að þetta var allt uppspuni lendir hún sjálf í vandræðum.“ Á Twitter 2013 segir: „Held að það var tekin mynd af mér á ballinu.“ Á Twitter 2019 segir: „Ég held að þetta var eini skynsamlegi leikurinn í stöðunni.“ Á Twitter 2020 segir: „ég held að það var í marsmánuði.“

Ýmis dæmi úr formlegra málsniði má þó finna. Í Vísi 2010 segir: „Eva segir að hún var lögð í einelti í skóla.“ Í Vísi 2020 segir: „ég held að hann var að fá þarna minna en milljón á ári.“ Í DV 2011 segir: „Eiríkur Bergmann Einarsson stjórnmálafræðingur segir að það var von á því að fylgi Besta flokksins myndi minnka.“ Í DV 2021 segir: „Ég held að þetta var bara eitthvað svona.“ Á fótbolti.net 2006 segir: „Ég held að þetta var erfiðasti leikurinn okkar á tímabilinu.“ Á fótbolti.net 2020 segir: „ég held að hann var sáttur með frammistöðuna.“ Á mbl.is 2017 segir: „Ég held að hann var alveg á því að hann átti að fá víti.“ Á vef Ríkisútvarpsins 2018 segir: „Hún segir að það var í fyrsta sinn sem lagt er fram minnisblað um náðun til allra ráðherra.“

Vegna þess að þessi setningagerð er einkum bundin við óformlegt mál er erfitt að átta sig á upphafi hennar, en dæmi af samfélagsmiðlum sýna þó að hún var a.m.k. tilkomin upp úr aldamótum. Einn þátttakenda í umræðu um fyrirspurnina sem vísað var til í upphafi sagði „Ég gæti trúað því að þetta séu lúmsk áhrif frá ensku“ og það er ekki ótrúlegt – í samsvarandi setningum á ensku er notuð einföld þátíð en ekki hjálparsögn og lýsingarháttur þannig að setningin sem vitnað var til gæti verið we think it originated there á ensku. Annar þátttakandi sagði: „Ætla að slengja því hér fram sem tilgátu að flestir undir fertugu tali og skrifi svona.“ Hvað sem um það er sýnist mér að þetta sé orðið svo útbreitt að því verði vart snúið við.

Kannski er ekki heldur ástæða til þess. Þótt útbreiðslu þessarar setningagerðar á tuttugustu og fyrstu öld megi hugsanlega rekja til enskra áhrifa er nefnilega nokkuð um keimlíkar setningar í fornu máli. Í Grettis sögu segir: „Þrándur segir að hann var bróðir Eyvindar austmanns.“ Í Heiðarvíga sögu segir: „Hann segir að hann var þar.“ Í Reykdæla sögu segir: „Vémundur segir að hann var nú eftir sendur fanginu.“ Í Heimskringlu segir: „Karl svarar að hann var áður ráðinn að fara til Leifs.“ Í Sturlungu segir: „Prestur og allir heimamenn segja að hann var brott riðinn.“ Í Heimskringlu segir: „Konungur spyr hvort það var Knúts konungs gjöf.“ Það má svo auðvitað deila um hvort þetta dugi til að sættast við svipaða setningagerð í nútímamáli.

Nafnorðið botn hefur ýmsar merkingar en aðalmerkingin sem aðrar merkingar eru væntanlega komnar af er '(flatur) neðsti hluti e-s' eins og segir í Íslenskri nútímamálsorðabók. Orðið er oft notað um neðsta eða síðasta sæti í einhverri röð, ekki síst í íþróttakeppnum. „Þróttur frá Neskaupstað er nú aftur kominn á botninn í deildinni“ segir í Tímanum 1973; „Fylkir lenti á botninum“ segir í Þjóðviljanum sama ár. En einnig hefur það lengi verið notað um ástand fólks. Í Tímanum 1975 segir: „Leið hans hefur legið niður á við um árabil, en nú er hann kominn á botninn, því hann þambar kaffi og reykir Winston.“ Í Vikunni 1979 segir: „Ég var aftur kominn á botninn bæði andlega og fjárhagslega.“ Í DV 2002 segir: „Hún endaði á botninum í neyslu.“

Það er sem sé yfirleitt ekki gott að lenda á botninum eða vera kominn á botninn – þarna merkir botn 'lágmark, lægsta hugsanleg staða' eða eitthvað slíkt. En hins vegar bregður svo við að botn er einnig notað um jákvætt ástand, svo sem vera með sjálfstraustið í botni þar sem botn virðist merkja 'hámark' sem er eiginlega þveröfugt við önnur sambönd. Í Íslenskri nútímamálsorðabók eru reyndar tilgreind orðasambönd með botn þar sem þessi sama merking kemur fram, svo sem gefa allt í botn í merkingunni 'keyra mjög hratt, stíga fast á bensínið' og <stilla tónlistina> í botn í merkingunni '(stilla tónlistina) mjög hátt'. Hvernig stendur á því að botn er notað á þennan hátt sem virðist vera í andstöðu við grunnmerkingu orðsins?

Upprunans er án efa að leita í sambandinu stíga bensínið í botn sem er a.m.k. hátt í 90 ára gamalt – kemur fyrst fyrir á prenti 1938. Í Skólablaðinu það ár segir: „Benzínið er stigið í botn, en vélin gengur jafn silalega og áður.“ Í Morgunblaðinu sama ár segir: „bílstjórinn segir, að hann hafi þurft „að stíga bensínið í botn“ til að fá vjelina til að vinna.“ Þetta samband, oft með bensíngjafann eða bensíngjöfina í stað bensínið, var lengi mjög algengt en dregið hefur úr tíðni þess á seinni árum. En það var hægt að stíga fleira í botn en bensínið. Í Alþýðublaðinu 1962 segir: „Um leið og ökumaðurinn steig bremsurnar í botn, heyrðist ægilegt öskur yfir höfðum þeirra.“ Í Austra 1958 segir: „Með fastri spyrnu stíg ég allt í botn, tengsli og hemla.“

Í þessum dæmum hefur botn í upphafi bókstaflega merkingu, þ.e. 'botn bílsins' – þótt vissulega sé algengara að tala um gólf í bílum kemur botn þó fyrir í þeirri merkingu og er auðskiljanlegt. En vegna þess að langalgengast var að tala um aflgjafann bensín í þessu sambandi hefur fólk farið að skilja botn sem 'hámark' – vera með bensínið í botni er þá skilið sem 'nota hámarksafl' eða 'vera á hæstu stillingu' og þá opnast leið fyrir að nota botn í öðru samhengi. Í Dagblaðinu 1976 segir: „Meiri hlutinn vill músík til að hreyfa sig eftir, æsa sig upp, til að drekka með, til að syngja með og „fíla allt í botn“.“ Í Skólablaðinu 1977 segir: „Mikil (og vaxandi) þörf fyrir það að nota sterk og „sláandi“ orð, t.a.m. […] (að) fíla (eitthvað í botn).“

Þarna er augljóslega um að ræða merkinguna 'hámark', og í langflestum tilvikum merkir í botn / botni 'hámarksstillingu hljóðstyrks'. Slík dæmi koma til á níunda áratugnum. Í Þjóðviljanum 1983 segir: „Djasssíða Þjóðviljans hvetur alla ærlega djassgeggjara að setja græjurnar í botn.“ Í Helgarpóstinum 1985 segir: „Ég þótti víst ekkert sérstaklega efnilegur unglingur, baldinn og alltaf með músíkina í botni.“ Í Morgunblaðinu 1986 segir: „hann er að gera æfingarnar sjálfur í takt við tónlistina og útskýra þær með tónlistina í botni.“ Í Morgunblaðinu 1988 segir: „bílstjórinn setur útvarpið í botn með grísku hljómlistinni og syngur með.“ Í Degi 1988 segir: „Hann trommaði svo í stofunni heima hjá sér með plötuspilarann í botni.“

Svo var farið að nota í botni í merkingunni 'hámark' um ýmislegt sem ekki er stillanlegt. Í Morgunblaðinu 2002 segir: „Það væri mjög huggulegt að geta borgað leiguna á réttum tíma og vera ekki alltaf með yfirdráttinn í botni.“ Í Austurglugganum 2003 segir: „Fram kom í svari frá sveitarfélögunum að hjá þrettán af fimmtán væri útsvarið í botni.“ En einnig var farið að nota þetta um fólk, einkum með orðinu sjálfstraust – í DV 1997 segir: „KR-ingar eru á bullandi siglingu og með sjálfstraustið í botni.“ Alls eru 63 dæmi um sjálfstraustið í botni á tímarit.is, öll hin frá þessari öld, og hátt í tvö hundruð í Risamálheildinni. Einnig eru dæmi um egóið, metnaðinn, sjálfsálitið o.fl. með í botni – yfirgnæfandi meirihluti dæma er úr íþróttafréttum.

Þetta er mjög áhugavert og skemmtilegt dæmi um það hvernig merking orðs snýst í raun alveg við í ákveðnu sambandi – í stað þess að merkja 'neðsti hluti, lágmark' fer botn að merkja 'hámark' þannig að vera með sjálfstraustið í botni merkir það sama og vera með sjálfstraustið í toppi sem einnig kemur fyrir, þótt toppur og botn séu venjulega andstæður. Öll stig þessarar breytingar eru fullkomlega eðlileg og skiljanleg og eiga sér ýmsar hliðstæður en útkoman gæti samt verið ruglandi – ef ég væri að sjá sjálfstraustið í botni í fyrsta skipti myndi ég sennilega telja það merkja sama og „Ég hef verið algerlega á botninum með sjálfstraust“ á Bland.is 2009. En samhengið sýnir yfirleitt hvað sambandið merkir og við lærum það.

Orðið ferðamannaiðnaður bar á góma hér í gær í umræðu um annað efni. Oft hefur verið amast við þessu orði, m.a. vegna þess að seinni liðurinn, -iðnaður, eigi ekki heima þarna vegna þess að hann merki 'vélvædd eða sjálfvirk framleiðsla efna og varnings úr hráefnum' svo að vitnað sé í Íslenska nútímamálsorðabók. En þar er reyndar líka gefin önnur merking orðsins í samsetningum – 'umfangsmikil atvinnugrein, s.s. kvikmyndaiðnaður, ferðamannaiðnaður'. Þess ber einnig að geta að orðið iðnaður eitt og sér virðist stöku sinnum hafa getað merkt 'atvinnugrein' áður fyrr – í Þjóðólfi 1854 segir: „Enginn iðnaður er eins gamall, eða hefur jafnlengi verið stundaður af mannkyninu, eins og jarðyrkjan.“ En þetta er mjög sjaldgæft.

Elsta dæmi um orðið ferðamannaiðnaður á tímarit.is er frá 1949: „En þau hafa mikla þýðingu fyrir ferðamannaiðnaðinn í Manitoba.“ Þetta er úr vesturíslenska blaðinu Lögbergi og lítill vafi á að þarna er um að ræða beina þýðingu á travel industry í ensku. En fyrsta dæmi í blaði á Íslandi er í Tímanum 1962: „og er það ekki sú tegund gesta, sem hinn svonefndi ferðamannaiðnaður sækist mest eftir.“ Sárafá dæmi eru þó um orðið fram um 1970, og í Tímanum 1972 er enn notað orðalagið „hinn svokallaði ferðamannaiðnaður“. Tíðnin eykst svo ört og náði hámarki um miðjan níunda áratuginn, en hefur verið á hægri niðurleið síðan. Alls eru tæplega 2.500 dæmi um orðið á tímarit.is en hátt í fjögur þúsund í Risamálheildinni.

Annað orð sömu merkingar en aðeins eldra í málinu er ferðamannaþjónusta. Elstu dæmi um það eru fyrirsagnirnar „Ferðamannaþjónustan“ í Samvinnunni 1946 og Alþýðublaðinu sama ár. Í Þjóðviljanum 1948 segir: „Sú stétt manna sem stundar ferðamannaþjónustu í Ítalíu er gersamlega afturúr.“ Alls eru þrjú þúsund dæmi um þetta orð á tímarit.is og það varð mjög algengt um miðjan níunda áratuginn en hefur síðan verið á hraðri niðurleið og er t.d. ekki að finna í Íslenskri nútímamálsorðabók – í Risamálheildinni eru þó um 1.450 dæmi um það.  En það hefur látið í minni pokann fyrir orðinu ferðaþjónusta sem kom fyrst fram um svipað leyti en hafði þá yfirleitt aðra og nokkru þrengri merkingu en það hefur nú.

Elsta dæmi um orðið ferðaþjónusta er í Degi 1950: „þ.á.m. hefur Gunnar umboð ferðaþjónustu ýmissa flugfélaga, járnbrauta- og skipafélaga.“ Þarna snýst málið um ferðir sem eru í boði. Annað dæmi er í Samtíðinni 1951: „að loknu námi fór hann á vegum verksmiðjunnar til Erfurt og gegndi síðan svonefndri ferðaþjónustu fyrir hana til 1942.“ Hér virðist rætt um þjónustuferðir til viðskiptavina. Þriðja dæmi er í Tímanum 1952: „Þórir sonur hans byrjaði snemma á bílaakstri og hóf strax ferðaþjónustu á vegum út frá Ísafirði.“ Þarna vísar orðið til þess að halda uppi ferðum. Árið 1957 var stofnsett Ferðaþjónusta stúdenta þar sem ferðaþjónusta var þýðing á travel service og samsvaraði einna helst því sem nú heitir ferðaskrifstofa.

Fram um 1980 var orðið einkum notað í þessari merkingu, þ.e. 'þjónusta í sambandi við ferðir' eins og í auglýsingu frá ferðaskrifstofu í Morgunblaðinu 1960: „Farpantanir og farseðlar, ásamt allri ferðaþjónustu annast sérhæfðir afgreiðslumenn okkar.“ Fyrsta dæmi sem ég finn um orðið ferðaþjónusta í núverandi merkingu eins og hún er skilgreind í Íslenskri nútímamálsorðabók, 'atvinnugrein sem tengist ferðamönnum, t.d. skipulagðar hópferðir og hótelrekstur', er í Frjálsri verslun 1961: „Ferðaþjónusta er stöðugt vaxandi atvinnugrein um víða veröld.“ Þessari merkingu bregður stöku sinnum fyrir næstu árin en verður ekki áberandi fyrr en eftir 1980. Í Íslendingi 1980 segir: „Ferðaþjónusta er í raun bæði útflutningsatvinnuvegur og þjónustugrein.“

Eftir 1980 jókst notkun orðsins í þessari merkingu mjög og tíðni þess margfaldaðist á níunda áratugnum og aftur á þeim tíunda. Gísli Jónsson fjallaði margoft um orð á þessu sviði í þáttum sínum um íslenskt mál í Morgunblaðinu og mælti eindregið með orðinu ferðaþjónusta en fannst ferðamannaiðnaður afleitt. En hann nefndi einnig orðið ferðaútvegur sem fyrst kemur fyrir í Vikunni 1970: „Ýmsir gera sér vonir um að Íslendingar geti haft góða atvinnu af ferðaútvegi.“ Gísli vildi nota ferðaútvegur um atvinnugreinina en ferðaþjónusta um starfsemina og gera þannig svipaðan mun og er á orðunum sjávarútvegur og fiskveiðar. Öðrum fannst samt óþarft að gera þennan mun, og ferðaútvegur er nær horfið úr málinu – aðeins 180 dæmi á tímarit.is.

Í Morgunblaðinu 1986 segir Birna G. Bjarnleifsdóttir að á ferðamálaráðstefnu í Vestmannaeyjum haustið áður hafi verið „samþykkt með yfirgnæfandi meirihluta atkvæða að halda sig við orðið ferðaþjónusta“ frekar en taka upp orðið ferðaútvegur og árið 1998 var heiti Sambands veitinga- og gistihúsa breytt í Samtök ferðaþjónustunnar. Það er því ljóst að í samkeppni orða á þessu sviði hefur ferðaþjónusta orðið ofan á, enda styttra og liprara en keppinautarnir – á tímarit.is eru hátt í sextíu þúsund dæmi um orðið og yfir hundrað og sextíu þúsund í Risamálheildinni. Þrátt fyrir það er orðið ferðamannaiðnaður enn töluvert notað eins og áður er nefnt, en mér finnst ástæða til að mæla eindregið með því að nota ferðaþjónusta.

Í dag var hér spurt hvort bæði hvers hann er megnugur og hversu megnugur hann er væri rétt. Til að átta sig á þessu er nauðsynlegt að athuga að setningagerð þessara tveggja dæma er ólík. Í fyrri setningunni er hvers eignarfall af spurnarfornafni og stýrist af lýsingarorðinu megnugur sem er skýrt 'sem er fær um e-ð, sem hefur e-ð í valdi sínu' í Íslenskri nútímamálsorðabók – sagt er vera megnugur einhvers eða vera einhvers megnugur. Í seinni setningunni er hversu spurnaratviksorð sem merkir 'hvað mikið, hve' og stendur venjulega sem ákvæðisorð með lýsingarorði eða atviksorði – hversu gamall, hversu lengi o.s.frv. Setningarnar tvær hafa því ólíka merkingu en geta vissulega báðar verið góðar og gildar ef ákveðin skilyrði eru uppfyllt.

En í hefðbundinni notkun er lýsingarorðið megnugur eitt þeirra orða sem ekki geta verið án frekari skilgreiningar af einhverju tagi – það er ekki hægt að segja *ég er megnugur á sama hátt og ég er sterkur, heldur verður að segja t.d. megnugur einhvers eða megnugur um eitthvað. Þetta er hliðstætt því að tæplega er hægt að segja *ég er verðugur eða *ég er  hliðhollur eða *ég er vinveittur, heldur verður að vera verðugur einhvers, hliðhollur einhverjum og vinveittur einhverjum. Ef sagt er (ég veit ekki) hversu megnugur hann er verður því að koma eitthvert framhald, t.d um að leysa vandamálið eða eitthvað slíkt. Þrátt fyrir þetta má finna slæðing af dæmum þar sem megnugur er notað án nokkurrar skilgreiningar.

Í Alþýðublaðinu 1928 segir: „Ég hygg því ekki annað ráð vænna, en að þeir […] myndi með sér félagsskap […] og sýni hversu megnugir þeir eru.“ Í Tímanum 1948 segir: „mun þar m.a. reyna á, hversu megnug þessi samtök eru.“ Í Skólablaðinu 1943 segir: „Hélt hún þvi næst fund í kjallaranum og ákvað að sýna forseta hversu megnugir meðlimir klúbbsins væru.“ Í Tímanum 1978 segir: „gömlu jaxlarnir í KR sýndu þá hversu megnugir þeir eru.“ Í Iðnnemanum 1986 segir: „Þetta sýnir hversu megnug samtök iðnnema geta orðið.“ Í DV 1991 segir: „Valsmenn tóku þá við sér og sýndu hversu megnugir þeir eru.“ Í DV 2005 segir: „Hann telur Íslendinga ekki gera sér nægilega grein fyrir þvi hversu megnug náttúran geti orðið.“

Þessi dæmi voru sárafá fram undir 1990 en fjölgaði þá talsvert þótt þau séu ekki ýkja mörg. Það mætti ímynda sér að hversu væri þarna einhvers konar misskilningur eða villa fyrir hvers þannig að merking og setningagerð væri í raun eins og í hvers megnugur en sú skýring gengur ekki upp í dæmum þar sem önnur atviksorð standa með megnugur. Í ræðu á Alþingi 1923 segir: „Hann veit, að þessir menn geta orðið talsvert megnugir innan skamms.“ Í Tímanum 1954 segir: „Hann virðist líklegur til að hafa um sig allfjölmenna deild trúaðra áhangenda, er getur orðið talsvert megnug innan flokks republikana.“ Í Morgunblaðinu 2004 segir: „Við erum nefnilega ótrúlega megnug þegar við sjálf ákveðum að gera eitthvað í okkar málum.“

Bæði setningagerð og samhengi bendir til þess að í þessum setningum sé megnugur ekki notað í merkingunni 'fær um' heldur látið merkja 'öflugur, magnaður'. Það er í sjálfu sér ekkert undarlegt að orðið sé (mis)skilið á þann hátt – það er komið af megin eða megn sem merkir ‚kraftur, afl‘ og skylt lýsingarorðinu magnaður. Oft gætu báðar merkingarnar átt við, eins og í „En hann var frábær í þessum leik og sýndi hvers megnugur hann er“ í Morgunblaðinu 2005 og það eru ekki ólíklegt að merkingarbreytingin eigi sér rætur í (mis)túlkun á slíkum setningum. En þessi breyting virðist ekki vera orðin ýkja útbreidd enn sem komið er og því er æskilegt að andæfa henni og leyfa lýsingarorðinu magnaður að halda sinni gömlu merkingu.

Í morgun var hér spurt hvers vegna væru stundum tvö r í fleiri, þ.e. fleirri. Sá framburður (og ritháttur) er ekki nýr – oft er því haldið fram að hann sé sunnlenskur, en gömul dæmi um hann eru þó til úr öðrum landshlutum. Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá því í byrjun 18. aldar segir: „Sveitarómagar á Barðaströnd eru 28 að tölu. Þó von til fleirra.“ Í þýðingu séra Jóns Þorlákssonar á Bægisá á „Messíasi“ eftir Klopstock segir: „Nú án návistar / nokkurra fleirri.“ Í Íslands árbókum Jóns Espólin segir: „Fleirri urdu og giörníngar“ og „fleirri manna er fylgdu Byrni Gudnasyni“. Enginn þessara höfunda var Sunnlendingur en þó er ekki ástæða til að efast um að framburðurinn hafi einkum verið áberandi á Suðurlandi á seinni hluta 19. aldar.

Í grein eftir Guðrúnu Kvaran í Íslensku máli 2007 er vitnað í orðasafn sem Jónas Jónasson frá Hrafnagili safnaði í Rangárvallasýslu á árunum 1884-1885. Þar kemur fram að Jónas hafi „tekið eftir að Rangæingar segðu fleirri í stað fleiri“. Guðrún bendir einnig á að Hallgrímur Scheving hafi skrifað í bréfi til Konráðs Gíslasonar 1854: „Aftur er það merkilegt, að Rangvellingar […] segja fleirri […] fyrir fleiri.“ Í skýringum við aðra útgáfu á Þjóðsögum Jóns Árnasonar kemur fram að í handritum Jóns Sigurðssonar í Steinum undir Eyjafjöllum standi iðulega fleirra / fleirri. Í leiðréttingum og viðbótum aftast í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 stendur við margur: „comp. ogs. fleirri [flɛiːrɪ]“, en bætt við innan sviga „(Sl.)“, þ.e. Suðurland.

Á síðustu öld voru iðulega gerðar athugasemdir við þennan framburð. Í Þjóðviljanum 1954 er fundið að framburði fréttamanns: „Hann sagði síðast […] „fleirra“.“ Þessi hljóðstytting er eitthvað að ryðja sér til rúms, […] og þarf að stinga þar fótum við.“ Í Þjóðviljanum 1963 segir í tónlistargagnrýni: „Hitt er víst, að hann söng „fleirri“ í staðinn fyrir ,,fleiri“ í fyrsta íslenzka laginu, og er það eigi fagur framburður.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1988 segir: „Fréttamenn komast upp með slappt tungutak, bæði í orðavali og framburði (ég nefni aðeins „fleirri“ í stað „fleiri“).“ Og í Málfarsbankanum segir: „Athuga að rita ekki „fleirri“.“ En Gísli Jónsson var á annarri línu og sagði í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu 1980:

„Svo er það „hið sunnlenska fleirri“. Þó að sú orðmynd falli ekki í minn smekk, get ég ekki annað en viðurkennt að hún er í fullu samræmi við þá breytingu málsins sem menn hafa látið sér lynda. Hljóðið r tvöfaldast (lengist) á eftir löngu áherslusérhljóði og undan stuttu áherslulausu sérhljóði, ekki aðeins í miðstigum lýsingarorða, heldur nokkru víðar. […] Enginn segir lengur að einn sé stæri en annar, og enginn segir þeiri konu. Allir segja nú orðið þeirri. Nákvæmlega sama er að gerast í miðstiginu fleiri. […]. Þó að mér þyki ekki fagurt að segja fleirri, viðurkenni ég fúslega réttmæti þessa framburðar af sögulegum ástæðum […]. Mér finnst fráleitt að býsnast yfir því að Sunnlendingar tali svo […].“

En Gísli bætir við: „Mér virðist og engin hreyfing vera komin á miðstigið meiri, hvorki hér né þar, hvað sem því veldur.“ Þetta er þó ekki alveg rétt – meirri kemur fyrir í nokkrum kveðskapardæmum í fornu máli og er uppflettimynd í Lexicon Poeticum. Í Altnordisches Lesebuch eftir Friedrich Pfeiffer frá 1860 er myndin meirri gefin upp sem miðstig við hlið meiri og kemur t.d. fyrir í Áns sögu bogsveigis: „Björn var í hinni meirri bóndatölu norðr þar.“ Nokkur önnur dæmi eru í Fornaldarsögum Norðurlanda. Í áðurnefndri þýðingu Jóns á Bægisá á Messíasi segir: „svo at sjálfs hans dýrð / sé þess meirri!“ og í þýðingu Jóns á Paradísarmissi Miltons segir: „at hann eigi var / öllum meirri“ og „heldur verðr heiðr / hans at meirri“.

Á tímarit.is eru samtals 125 dæmi um meirri og meirra, allt frá áttunda áratug nítjándu aldar til nútímans, og dreifast nokkuð jafnt á áratugi – sem þýðir að myndirnar hafa verið hlutfallslega algengari áður fyrr því að textamagnið var þá miklu minna. Í Risamálheildinni eru tæplega 280 dæmi um þessar myndir, t.d „Meirra veiddist einnig nú af ýsu og ufsa“ í Morgunblaðinu 2001 og „Nú spila ég á miðjunni hjá Manchester United og átta mig á að ég hef enn meirri ábyrgð“ á fótbolti.net 2005. En annars eru nær öll dæmin af samfélagsmiðlum, t.d. „Ég segi að það eru meirri kröfur núna en voru þegar ég var að alast upp“ á Bland.is 2011 og „Þeir vilja líklega bara losa sig við tollana og skattana til að græða meirra“ á Málefnin.com 2013.

Það er því ljóst að meirri og meirra er eitthvað notað í óformlegu máli þótt það komist ekki í hálfkvisti við fleirri og fleirra en um þær myndir eru á sextánda þúsund dæmi í Risamálheildinni, einnig langflest af samfélagsmiðlum. Það má spyrja hvers vegna fleirri / fleirra sé svo miklu algengara en meirri / meirra sem heimildir virðast þó benda til að sé eldra. Við því hef ég ekki svar en e.t.v. hafa merkingartengsl við færri þarna einhver áhrif. Hvað sem því líður er ljóst að bæði fleirri / fleirra og meirri / meirra eru myndir sem við er að búast út frá almennri hljóðþróun. Vegna aldurs og útbreiðslu er fráleitt að amast við fyrrnefndu myndunum, en spurning hvort þær síðarnefndu ná því að geta talist málvenja og þar með rétt mál.

Með staðanöfnum er ýmist notuð forsetningin á eða í, eins og alkunna er. Iðulega taka staðanöfn með sama seinni lið mismunandi forsetningar – á Húsavík en í Reykjavík; á Akranesi en í Borgarnesi; á Seyðisfirði en í Hafnarfirði; á Blönduósi en í Grafarósi; á Djúpavogi en í Kópavogi; á Fellsmúla en í Holtsmúla; á Kaldadal en í Skorradal; o.s.frv. Reynt hefur verið að finna reglur um þetta en gengið misjafnlega. Guðrún Kvaran hefur fjallað um þetta í grein á Vísindavefnum – að einhverju leyti fer það eftir landshlutum, að einhverju leyti eftir aðstæðum á hverjum stað, o.s.frv. – en yfirleitt eru þó einhverjar undantekningar frá reglunum. En nýlega rakst ég á forvitnilega athugasemd um forsetninganotkun með staðanöfnum í grein í Degi 1957:

Konráð Vilhjálmsson skrifar: „Þegar dalur telst láglendur, er forsetningin í notuð fyrir nafninu. En liggi hann hærra í landinu er notuð forsetningin á. Þess vegna er sagt: Í Reykjadal, í Vatnsdal, en aftur á móti: Á Jökuldal, á Flateyjardal, á Þegjandidal, á Laxárdal (í Húnav.sýslu). Þessi fylgd staðanafna og forsetninga hefur haldizt að mestu óbreytt frá fornu fari allt fram yfir síðustu aldamót. En á síðustu áratugum hefur um þetta gætt nokkurra breytinga: Nú hef ég heyrt menn segja og séð menn rita: Í Jökuldal, í Flateyjardal, og fleiri dalanöfn hafa fyrir slíkri brenglun orðið. En þess ber vel að gæta, að hér eigum við að segja og rita á, en ekki í. Engin finnanleg ástæða er til að hverfa hér bæði frá fornum rithætti og málvenju.“

Konráð bætir við: „Um þau bæjanöfn, sem kennd eru við nes, er það að segja, að fyrir sumum þeirra hefur verið höfð forsetningin í, en á fyrir öðrum, og sú skipan haldizt lengstum óbreytt á hverjum stað. Hefur þar enn ráðið úrslitum afstaða eða landslag jarðanna. Sagt er með fullum rétti: Í Nesi í Höfðahverfi og í Nesi í Aðaldal. En á hinn bóginn hefur allt af verið sagt og ritað á Sauðanesi; stendur og sá staður hærra en hinir eða á nokkurs konar ási, enda þótt nes sé þar einnig réttnefni.“ Kannski er þessi regla um tengsl forsetninga við afstöðu í landslagi vel þekkt þótt ég minnist þess ekki að hafa séð hana áður og hef ekki athugað hversu traustum fótum hún stendur, en sýnist í þó að Konráð hafi nokkuð til síns máls a.m.k. hvað varðar dala-nöfnin.

Í málfars- og málvöndunarumræðu er algengt að ýmis málfarsatriði sem fólki þykir athugaverð séu kölluð „barnamál“. Meðal ótal dæma um þetta sem ég man eftir í fljótu bragði eru framburður eins og kondu (í stað komdu), beyging eins og eignarfallið Selfossar (í stað Selfoss), orð eins og  labba (í stað ganga), hringlótt (í stað kringlótt), ristavél (í stað brauðrist) og konuforseti (í stað kvenforseti), orðasambönd eins og klessa á (í stað rekast á) og mikið af fólki (í stað margt fólk), setningagerðir eins og þetta er búið að breytast (í stað þetta hefur breyst), eins og pabbi sinn (í stað eins og pabbi hans), það var barið mig í stað ég var barin(n), og nefið mitt (í stað nefið á mér), merkingin 'hringja bjöllu' í dingla (í stað 'lafa niður, hanga') o.s.frv.

Það er vissulega lítill vafi á því að flest af þessu er upprunnið í máli barna á máltökuskeiði og í sjálfu sér ekkert athugavert við að tala um það sem barnamál í því samhengi – þá merkir það einfaldlega 'mál sem börn tala og þróa með sér frá frumbernsku til unglingsára' eins og orðið er skýrt í Íslenskri nútímamálsorðabók. En í áðurnefndum tilvikum hefur orðið verið notað um málfar fullorðins fólks og þá er ljóst að tilgangurinn er sá að gera lítið úr þroska eða andlegu atgervi þeirra sem nota þessi tilbrigði. „Mér kom í hug að þarna mætti sjá skýringu á málglöpum sumra blaðamanna, að þeir hefðu hreinlega ekki náð þeim málþroska að geta tileinkað sér orðfæri fullorðins fólks“ sagði Njörður P. Njarðvík í umræðu um klessa á í Fréttablaðinu 2007.

Það er vont að nota orðið barnamál á þennan hátt. Í fyrsta lagi á það ekki við vegna þess að þarna er verið að tala um fullorðið fólk – hafi það á máltökuskeiði tileinkað sér einhver frávik frá máli fullorðinna og haldi þeim á fullorðinsaldri hætta þessi frávik þar með að vera barnamál. En í öðru lagi felur þessi notkun orðsins barnamál í sér ákveðna lítilsvirðingu við börn og mál þeirra. Í máli allra barna á máltökuskeiði koma fyrir fjölmörg frávik frá máli fullorðins fólks, ekki síst vegna þess að börn alhæfa ýmsar reglur sem þau hafa áttað sig á í máli fullorðinna en eru ekki búin að fínpússa reglurnar eða læra undantekningar frá þeim. Þótt mál barna víki frá máli fullorðinna á ýmsan hátt er það ekki endilega ófullkomnara – og alls ekki ómerkilegra.

Þvert á móti – mál barna er oft mjög rökrétt, miklu rökréttara en mál fullorðinna. Um daginn voru sögð hér dæmi úr máltöku þriggja ára stráks sem á tæplega sex ára systur sem er eðlilega fyrirmynd hans í mörgu. Hann sagði til skamms tíma „Ég er södd“ eins og hann heyrði systur sína segja. Nú er hann farinn að átta sig á kynbeygingu lýsingarorða og segir „Ég er söddur“ – hefur tekið eftir því að þegar talað er um stráka er oft bætt -ur við orðin sem notuð eru um stelpur. Hann hefur hins vegar ekki enn áttað sig á því að þar sem er ö í orðum um stelpur er oft a í orðum um stráka. Það kemur örugglega fljótlega, en út frá hans forsendum er söddur á þessu stigi fullkomlega eðlileg og rökrétt mynd – eðlilegt barnamál, í jákvæðri merkingu.

Strákurinn alhæfir líka þessa nýuppgötvuðu reglu um að -ur einkenni orð sem notuð eru um stráka og harðneitar því að systir hans sé snillingur – segir að hún sé snilling af því að hún er stelpa. Við vitum að nafnorð beygjast ekki í kynjum og snillingur er karlkynsorð sem er notað um fólk af öllum kynjum – en hvernig á strákurinn að átta sig á því? Hann heyrir sagt þú ert duglegur og þú ert snillingur – lýsingarorðið duglegur og nafnorðið snillingur hafa sömu stöðu í setningunni og þess vegna eðlilegt að álykta að þau hagi sér á sama hátt – fyrst sagt er þú ert dugleg um stelpu hlýtur líka að vera sagt þú ert snilling. Eins og í dæminu á undan er þetta  fullkomlega eðlileg og rökrétt ályktun – út frá þeim forsendum sem strákurinn hefur.

Börn ná valdi á því máli sem þau heyra talað í kringum sig – jafnvel fleiri en einu máli – á ótrúlega stuttum tíma. Þau eru einstaklega nösk á að átta sig á reglum málsins og byggja upp sitt eigið málkerfi út frá þeim brotakenndu og oft misvísandi upplýsingum sem þau fá úr málumhverfinu. Stundum túlka þau þessar upplýsingar á annan hátt en fullorðna fólkið og draga af þeim ályktanir sem ekki samræmast máli fullorðinna og það getur leitt til frávika frá málhefðinni. Flest frávikin hverfa smátt og smátt eftir því sem börnin fá meiri upplýsingar og greining þeirra á málumhverfinu verður nákvæmari, en einstöku frávik haldast til fullorðinsára. Þá eru þau ekki lengur barnamál – og það er rangt að nota það orð sem eins konar skammaryrði.

Í viðtali við Ríkisútvarpið vegna seiðastroks úr laxeldisstöð í Öxarfirði sagði framkvæmdastjóri fiskeldis Samherja: „Slys gerast og þess vegna heita þau slys.“ Mér fannst þetta dálítið sérkennilegt orðalag – af því má ráða að sjálft orðið slys skýri á einhvern hátt það sem gerðist. En orðið slys er ekki gagnsætt, í þeim skilningi að merking þess verði ráðin af  gerð þess – við þurfum að læra merkinguna sérstaklega. Samkvæmt Íslenskri orðsifjabók er það komið af germanskri rót sem merkir 'vera slakur, renna til'. Í nútímamáli hefur slys tvær merkingar eins og fram kemur í Íslenskri nútímamálsorðabók – annars vegar 'atburður sem veldur alvarlegum meiðslum eða dauða' og hins vegar 'óhapp' sem er augljóslega sú merking sem hér á við.

Ef framkvæmdastjórinn hefði notað samheitið óhapp í stað slys og sagt Óhöpp gerast og þess vegna heita þau óhöpp hefði gegnt öðru máli, vegna þess að óhapp er gagnsætt orð í þeim skilningi að við getum leyst það upp og tengt einstaka hluta þess við eitthvað sem við þekkjum úr öðrum orðum – neitunarforskeytið ó- og nafnorðið happ. Það er að sjá að fleiri en mér hafi þótt orðalagið sérkennilegt því að þótt viðtalið sé að mestu birt orðrétt á vef Ríkisútvarpsins var framangreindri setningu breytt – á vefnum segir: „Slys gerast og þetta var slys“ í stað „og þess vegna heita þau slys“. Breytta orðalagið er eðlilegra, en svo sem engin skýring á því sem gerðist frekar en hitt enda augljóslega ætlað til að afsaka atburðinn frekar en skýra hann.

Hér var í morgun spurt um nafnorðið heiðrun – hvort það væri nýtt í málinu. Svo er ekki – elsta dæmi Ritmálssafns Árnastofnunar um það er úr Minnisverðum tíðindum 1796: „að hann med sínu lidi fengi burtfararleyfi í fridi med veniulegri hermanna heidrun.“ Tvö dæmi eru einnig í safninu frá séra Jóni Þorlákssyni á Bægisá sem var fæddur 1744. En spurningin var samt eðlileg því að orðið er ekki að finna í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924, ekki í Íslenskri orðabók, og ekki í Íslenskri nútímamálsorðabók, enda þótt dæmin um það á tímarit.is séu á sjötta hundrað og hafi farið fjölgandi í seinni tíð – dæmin í Risamálheildinni eru tæplega tvö hundruð. Það er þó að finna í Íslenskri samheitaorðabók með samheitunum göfgun, vegsauki, virðingarvottur.

Orðið heiðrun er augljóslega myndað af sögninni heiðra með verknaðarviðskeytinu -un eins og fjölmörg önnur nafnorð – -un er eitt frjóasta viðskeyti málsins. Það bætist yfirleitt aðeins við sagnir sem enda á -aði í þátíð þótt örfá dæmi séu um annað, svo sem (upp)lifun. Það má spyrja hvers vegna orðið heiðrun sé ekki að finna í helstu orðabókum, þrátt fyrir að vera meira en tvö hundruð ára gamalt í málinu. Fyrir því geta verið mismunandi ástæður. Ein er sú að þrátt fyrir að slæðingur af dæmum sé um orðið í textum og fari fjölgandi er það (enn) frekar sjaldgæft og gæti einfaldlega hafa farið fram hjá orðabókasemjendum. En önnur skýring gæti verið sú að ekki hafi þótt ástæða til að skýra orðið vegna þess að merking þess þyki liggja í augum uppi.

Merking nafnorða sem eru mynduð af sögn með -un er oftast fullkomlega fyrirsegjanleg út frá merkingu sagnanna – X+un merkir 'það að gera X'. Þannig merkir ritun 'það að rita', könnun merkir 'það að kanna', söfnun merkir 'það að safna', þurrkun merkir 'það að þurrka' o.s.frv. Vissulega getur merking þessara orða stundum víkkað með tímanum þannig að þau vísi ekki einungis til verknaðarins heldur líka til einhvers sem notað er við verknaðinn eða einhvers sem hann leiðir til – stofnun er bæði verknaðurinn að stofna og afurð verknaðarins, skipun er bæði verknaðurinn að skipa og orðin sem notuð eru til að skipa fyrir, o.s.frv. En þessi fyrirsegjanleiki getur stundum valdið því að ekki þyki þörf á að taka orð eins og heiðrun inn í orðabækur.

Þetta er þá svipað því að t.d. fleirtölumyndir orða sem beygjast reglulega eru ekki sérstakar flettur í orðabókum – mynd eins og hestar þarf ekki að vera uppflettimynd vegna þess að merking hennar er fullkomlega fyrirsegjanleg út frá eintölunni hestur og reglum sem við kunnum um tengsl eintölu og fleirtölu. En ef tengsl milli eintölu og fleirtölu eru á einhvern hátt óvenjuleg eða ófyrirsegjanleg er fleirtalan líka uppflettimynd, eins og t.d. lög sem er ekki bara fleirtala af lag heldur hefur líka merkinguna 'formleg, skrifleg fyrirmæli og reglur löggjafans' sem eintalan hefur ekki. Viðskeytið -un er sprelllifandi og orðmyndun með því fullkomlega gagnsæ – ef við vitum hvað sögnin heiðra merkir vitum við líka hvað heiðrun merkir.

Lýsingarorðið hinsti / hinstur er um margt sérkennilegt og miklar takmarkanir eru á notkun þess – beygingarlegar, setningafræðilegar og merkingarlegar. „Eins og mörg önnur lýsingarorð, sem tákna stefnu í tíma eða rúmi, er það ekki haft í frumstigi“ segir Gísli Jónsson í Morgunblaðinu 1995. Sum orð þessarar merkingar eru til bæði í miðstigi og efsta stigi, eins og efri – efstur, neðri – neðstur og síðari – síðastur; sum þeirra eru aðeins til í miðstigi, svo sem hægri og vinstri; og enn önnur eru aðeins til í efsta stigi, svo sem næstur og fjærstur. Sama gildir um hinstur – miðstigið hindri er vissulega gefið upp í orðabókum fornmáls en kemur mjög sjaldan fyrir þar og aldrei í nútímamáli. Í Íslenskri orðabók er það gefið upp en sagt „fornt/úrelt“.

Orðið kemur nær eingöngu fyrir hliðstætt, í veikri beygingu – hinsti dagur, hinsta för, hinsta sinn – enda er hinsti flettiorð í Íslenskri nútímamálsorðabók og vísað á hinstur. Orðið er nær aldrei haft í stöðu sagnfyllingar – við segjum varla *hann var hinstur, *hún var hinst, *það var hinst þótt við getum sagt hann var síðastur, hún var síðust, það var síðast. Dæmi um sterku beyginguna á tímarit.is eru sárafá og flest úr skáldskap, krossgátum eða beinlínis umfjöllun um orðið hinstur. Aðeins í undantekningartilvikum eru þau úr samfelldu máli, eins og „En einhver stundin verður hinst“ í Morgunblaðinu 2008. Aftur á móti er slæðingur af dæmum um atviksorðið hinst sem ekki er í orðabókum nema Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924.

Í Íslenskri orðabók er hinstur skýrt 'aftastur, síðastur', í Íslenskri samheitaorðabók er síðastur gefið upp sem samheiti við hinstur, og í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið skýrt 'síðastur'. Notkunardæmin gefa samt vísbendingu um að þessi merkingarlýsing sé ekki nógu nákvæm. Í Íslenskri orðabók er dæmið hinsta kveðja, í Íslenskri samheitaorðabók er það til hinstu stundar, og í Íslenskri orðabók eru dæmin hann barðist hetjulega til hinstu stundar, hennar hinsta ósk var að vera jörðuð við hlið manns síns og þau kvöddust í hinsta sinn á brautarpallinum. Það er varla tilviljun sem ræður þessu vali notkunardæma – þau benda eindregið til þess að hinsti merki ekki bara 'síðasti', heldur felist í orðinu einhvers konar endanleiki sem oft tengist dauða.

Lausleg athugun á textum í Risamálheildinni staðfestir þetta. Meira en ¾ af dæmum um hinsti er úr minningargreinum Morgunblaðsins og megnið af því sem eftir stendur er af svipuðum toga. Á eftir hinsti koma langoftast nafnorð eins og sinn, kveðja, stund, hvíla, dagur, för, ferð, ósk, svefn, vilji, kall o.s.frv. sem vísa eindregið til andláts. Vissulega eru dæmi um annað – „Síðustu Debenhams verslanirnar lokuðu í hinsta skipti í gær, laugardag“ segir t.d. í Viðskiptablaðinu 2021, „Geimskutlan Discovery tók á loft í hinsta skipti í dag“ segir í Morgunblaðinu 2012, o.fl. En fyrirsögn á mbl.is í gær, „Hinsta heimsókn Guðna innanlands í embætti“ var samt í ósamræmi við málhefð þótt ekki sé hægt að segja að hún sé beinlínis röng.