Ég rakst á setninguna „Bergþór Másson hlaðvarpsstjórnandi hefur heitbundið sig til að borða ekkert nema kjöt, smjör og egg í hálft ár“ á Vísi í gær. Ég hélt fyrst að þarna væri verið að rugla saman sögnunum heitbinda og skuldbinda vegna þess að lýsingarorðið heitbundinn þekkti ég aðeins í merkingunni 'trúlofaður' eins og það er skýrt bæði í Íslenskri nútímamálsorðabók og Íslenskri orðabók. Samsvarandi sögn kemur reyndar aðallega fram í miðmyndinni heitbindast sem er skýrð 'trúlofast' í Íslenskri orðabók en germyndin kemur líka fyrir í sömu merkingu – „Í vor tók hann þá ákvörðun að heitbinda sig ágætri stúlku“ segir í Munin 1958, „Ungur skipstjóri tekur upp á því að heitbinda sig ungri stúlku“ segir í Þjóðviljanum 1964.

En germyndin heitbinda hefur reyndar víðari merkingu – hún er skýrð 'binda heiti um, lofa' í Íslenskri orðabók. Við athugun kom í ljós að sambandið heitbinda sig til er gamalt í málinu í nákvæmlega sömu merkingu og það hefur í umræddri frétt. Í Sameiningunni 1886 segir: „stúdentarnir þyrptust fram til þess að heitbinda sig til að vinna fyrir Krist.“ Í Fróða 1885 segir: „ekki gæti jeg gengið í flokkinn, ef jeg þyrfti að heitbinda mig til að halda fram öllu því sem þar er nefnt.“ Í Sameiningunni 1897 segir: „Séra Jón Helgason skýrir frá því […] að nokkrir prestar hefði heitbundið sig til þess að veita honum ofanígjöf.“ Í Aldamótum 1897 segir: „þeir menn […] hafa […] að sjálfsögðu heitbundið sig til að reynast henni hollir og trúir.“

Flest dæmin um heitbinda sig til á tímarit.is eru frá síðustu áratugum nítjándu aldar. Eitt dæmi er frá miðri tuttugustu öld – í Stjörnunni 1952 segir: „Hann mundi árið 1953 heitbinda sig til að verða munkur og ganga í klaustur.“ Í Risamálheildinni er dæmi úr Vísi 2014: „Agi þýðir að segja satt, að heitbinda sig til einhvers, að mæta fyrir sig og aðra í það sem við höfum heitbundið okkur til að gera.“ Í öllum undanfarandi dæmum myndi ég nota sambandið skuldbinda sig sem er skýrt ‚lofa, heita e-u fastlega‘ í Íslenskri orðabók. En „ruglingurinn“ sem ég þóttist sjá í umræddri frétt Vísis reyndist sem sé enginn ruglingur, heldur eiga sér skýr, gömul fordæmi. Þetta er góð áminning um að hrapa ekki að ályktunum og fara sér hægt í hneykslun.

Fyrir fimm árum bar frídag verslunarfólks líka upp á mánudaginn fimmta ágúst. Í fréttum Sjónvarpsins það kvöld var sagt frá upphafi kartöfluupptöku en orðalag fréttarinnar hugnaðist ekki öllum – „Traktorinn TEYMIR kartöfluupptökuvélina segir fréttabarnið á RÚV“ sagði í hneykslunarinnleggi í Málvöndunarþættinum. Það er vissulega rétt að venjulega væri sögnin draga notuð þarna frekar en teyma en svipuð dæmi eru þó til – „Sér er nú hver vinnan sem þú framkvæmir, – dregur plóg eða teymir vagn“ segir t.d. í Þjóðviljanum 1947. Vitanlega er teyma dregið af taumur en sögnin er samt mjög oft notuð í afleiddri merkingu þar sem enginn taumur er til staðar. Það er talað um að teyma hjól, teyma fólk út í eitthvað o.s.frv.

Mér blöskruðu þessi viðbrögð – einkum hvernig talað var niður til ungs fólks með orðinu fréttabörn. Þess vegna skrifaði ég pistil til varnar ungu fréttafólki og birti hann í Málvöndunarþættinum daginn eftir, 6. ágúst 2019. Upp úr því fór ég að skrifa pistla um mál, málfræði og málfar og birti þá í Málvöndunarþættinum fyrsta árið – alls um 120 pistla. Þar kom þó að mér ofbauð andinn í umræðunni í Málvöndunarþættinum og ákvað eftir ár að stofna minn eigin hóp í staðinn til að efla jákvæða umræðu. Hópurinn Málspjall var stofnaður 7. ágúst 2020 og á því fjögurra ára afmæli á morgun. Í tilefni af þessum tveimur afmælum, í dag og á morgun, endurbirti ég hér fyrsta pistilinn frá 6. ágúst 2019 – mér finnst hann hafa elst ágætlega.

Ég sé oft á Fésbók, m.a. í þessum hópi [þ.e. Málvöndunarþættinum], að fólk furðar sig eða hneykslast á orðfæri eða orðfátækt ungra blaðamanna. Það er alveg skiljanlegt – ég stend mig iðulega að því sjálfur að hrista hausinn yfir einhverju sem ég sé eða heyri í fréttum og brýtur í bága við það málfar og orðfæri sem ég þekki og ólst upp við. En ég er kominn á sjötugsaldur - alinn upp í sveit fyrir u.þ.b. hálfri öld. Það umhverfi sem blaðamenn (og annað fólk) á þrítugsaldri hafa alist upp í er gerólíkt – á nánast öllum sviðum. Samfélagið hefur gerbreyst, tæknin hefur gerbreyst, tengsl við útlönd hafa margfaldast - allt umhverfi okkar hefur breyst meira en við áttum okkur kannski á í fljótu bragði.

Og breytt þjóðfélag þýðir líka breytt málumhverfi og því fylgir breytt orðfæri – það þarf að tala um ótalmörg ný hugtök, fyrirbæri og svið þjóðlífsins, en ýmis hugtök, fyrirbæri og svið sem flestir þekktu fyrir nokkrum áratugum eru nú á fárra vörum eða jafnvel aðeins minning. Þess vegna er ekki við því að búast að fólk á þrítugsaldri hafi vald á öllu sama orðfæri og við sem munum tímana tvenna. Það hefur einfaldlega ekki fengið tækifæri til að tileinka sér það orðfæri sem tíðkaðist á ýmsum sviðum. En á móti kann þetta unga fólk að tala um allt mögulegt sem við höfum ekki hundsvit á.

Þetta þýðir ekki að við eigum bara að yppta öxlum og láta það afskiptalaust ef brugðið er út af málhefð, þótt rétt sé að hafa í huga að stundum er til önnur hefð en sú sem við þekkjum – hefðir geta verið mismunandi eftir landshlutum, og til getur verið eldri eða yngri hefð en sú sem við höfum vanist. Það er sjálfsagt að leitast við að halda í það orðfæri sem hefð er fyrir, og benda á ef út af bregður. En það er heppilegra að gera það í formi fræðslu og ábendinga en furðu og hneykslunar, þar sem jafnvel er gert lítið úr þeim sem verður eitthvað á að mati umvandara. Slíkt er ekki vænlegt til árangurs.

Í gær sá ég á Facebook spurt um orðið drúldinn sem fyrirspyrjandi hafði rekist á í bók en kannaðist ekki við og taldi líklegast að væri villa fyrir drýldinn sem er vel þekkt orð. Svo er þó ekki – þótt orðið drúldinn sé ekki gefið í Íslenskri nútímamálsorðabók er það að finna í Íslenskri orðabók í merkingunni 'þungbúinn' eða 'þverúðlegur' og í Íslenskri orðsifjabók er orðið skýrt 'þungbúinn (um fólk og veður)'. Orðið kemur mjög sjaldan fyrir í nútímamáli eins og fram kemur í dálknum „Málið“ í Morgunblaðinu 2021 þar sem segir: „Yngsta dæmið um drúldinn í Ritmálssafni er búið að vera á ellilífeyri í mörg ár.“ Það er alveg rétt – aðeins sex dæmi eru um orðið í Ritmálssafni Árnastofnunar, þau yngstu frá því um og fyrir miðja tuttugustu öld.

Þess má geta að í nokkrum dæmum um drúldinn á tímarit.is, sem eru alls innan við tuttugu, kemur orðið fyrir í frásögnum af Eiríki Ólafssyni eða Ólsen sem var uppi kringum aldamótin 1800 og þótti sérkennilegur. Eftir honum er haft, fyrst í Ísafold 1891 en nokkrum sinnum síðan: „en þú ert útinn og tútinn, úldinn og drúldinn, eins og andskotinn uppmálaður á Harmoníu.“ En einnig kemur orðið fyrir í Vísi 1962: „fram að því hafði hún setið drúldin í sæti sínu.“ Í Alþýðublaðinu 1964 segir: „þótt vegfarendur væru dálítið drúldnir á svipinn af því að þeir höfðu ekki fengið neina sól í sumar.“ Í Morgunblaðinu 1992 segir: „Mesta upplifunin þennan dag fannst mér vera að hitta menn sem voru bæði drýldnir og drúldnir í senn.“

Í Íslenzkum rjettritunarreglum frá 1859 segir Halldór Kr. Friðriksson að stundum sé: „ýmist […] haft ú eða ý í sama orðinu, t.a.m.: drúldinn og drýldinn“, og vissulega eru báðar myndirnar leiddar af kvenkynsorðinu drúld sem merkir 'fýlusvipur' og kemur einnig fyrir í karlkynsmyndinni drúldur og veiku kvenkynsmyndinni drúlda sem eru allar sárasjaldgæfar. Um drúld er aðeins dæmi í Paradísarheimt Halldórs Laxness: „Hann gekk að kistlinum fyrstur manna í hópnum og fór að skoða þetta, þó með drúld.“ Um drúlda eru dæmi í Konungurinn á Kálfsskinni eftir Guðmund G. Hagalín frá 1945, „Jósef ók sér og setti á sig drúldu“, og í Morgunblaðinu 1961: „Þegar allir hlógu að bröndurum Krúsjeffs. sat Chou eins og drúlda“.

En þótt uppruni drúldinn og drýldinn sé sá sami er hæpið að hægt sé að líta á þetta sem sama orð í nútímamáli. Merking orðsins drúldinn sem er frá 17. öld er í fullu samræmi við merkinguna í drúld en í drýldinn sem er frá 19. öld hefur merkingin hnikast nokkuð til og er 'góður með sig, sjálfhælinn, montinn' eins og segir í Íslenskri nútímamálsorðabók. En það er ljóst að drúldinn hefur lengi verið sjaldgæft orð. Það má m.a. marka af því að Úrvali 1945 er það haft með í dálknum „Hver er orðaforði þinn?“ þar sem er „listi yfir fágæt orð ásamt þrem skýringum með hverju orði og er aðeins ein þeirra rétt“. Möguleikarnir sem gefnir eru við drúldinn eru rakur, úrillur og falskur og annars staðar í ritinu kemur fram að úrillur sé rétt.

Sögnin drúlda sem er flettiorð í Íslenskri orðabók í merkingunni 'vinna e-ð með semingi og gremju' er augljóslega skyld þessum orðum – hún kemur fyrir í Arnbjörgu eftir Björn Halldórsson í Sauðlauksdal, frá seinni hluta 18. aldar: „en stundum drúlda yfir einhverri vinnu.“ Af henni er leitt lýsingarorðið drúldaður sem kemur fyrir í lýsingu Ástu Sigurðardóttur rithöfundar á Snæfellsjökli í bókinni Ísland í máli og myndum frá 1960: „hann er mistraður, hólaður, gloraður og drúldaður – og allt vissi þetta á illt.“ Lýsingarorðin drúldinn og drúldaður, nafnorðin drúld og drúlda og sögnin drúlda eru allt orð sem vel mætti endurvekja og nota, þótt merking þeirra sé reyndar þess eðlis að vonandi þurfi sem sjaldnast á þeim að halda.

Í fróðlegum pistli Jóhannesar B. Sigtryggssonar á vef Árnastofnunar sem deilt var hér nýlega er fjallað um ýmis fornmálsorð sem ekki tíðkast lengur í íslensku. Frétt mbl.is um þennan pistil var deilt hér í morgun og í framhaldi af því skapaðist umræða um nafnorðið illtyngd sem er eitt þeirra orða sem nefnd eru í pistlinum. Þetta orð sem merkir ‘baktal, illmælgi’ kemur aðeins einu sinni fyrir í fornum textum, í Grágás þar sem það er reyndar í fleirtölu, illtyngdir. Engin dæmi eru um orðið í síðari alda máli og það er ekki að finna í neinum orðabókum. Orðið er myndað með viðskeytinu -d og i-hljóðvarpi af tunga, á sama hátt og þyngd af þungur. Ekki finnast önnur dæmi um möguleg afleidd orð með -d af tunga, svo sem *tvítyngd eða *fjöltyngd.

Í umræðum var nefnt orðið illtyngi sem kemur fyrir í Ormsbók og er flettiorð í Index linguæ veteris scytho-scandicæ sive gothicæ eftir Oulaus Verelius frá 1691, en þekkist ekki í yngra máli eða orðabókum. Nokkur orð mynduð á sama hátt eru notuð í nútímamáli – eintyngi, fjöltyngi, margtyngi og tvítyngi. Einnig er sögnin illtyngja í merkingunni 'rægja' í Ritmálssafni Árnastofnunar með dæmum úr viðbótum Björns Halldórssonar við orðabók sína frá seinni hluta 18. aldar – „Svo er hann lastsamur hann illtyngir hvern mann“ og „Skömm er að illtyngja fróman mann um óráðvendni“. Orðið er einnig í Ordabók, sem inniheldr flest fágiæt, framandi og vandskilinn ord, er verda fyrir í dønskum bókum eftir Gunnlaug Oddsen frá 1819.

Í umræðum um illtyngd var einnig spurt hvort orðið gæti ekki líka verið lýsingarorð, sem væri þá illtyngdur í karlkyni. Það orð kemur ekki fyrir í fornmáli og ekki heldur í textum frá seinni öldum eða orðabókum um síðari alda mál. Í nútímamáli koma þó fyrir nokkur lýsingarorð mynduð á þennan hátt – eintyngdur, fjöltyngdur, fleirtyngdur, margtyngdur, tvítyngdur og þrítyngdur – og illtyngdur hefur verið til því að það er nefnt í Íslenzkum rjettritunarreglum eftir Halldór Kr. Friðriksson frá 1859 þar sem verið er að mæla fyrir um ritun orða með gnd og ngd – „tyngdur, í illtyngdur, tvítyngdur, af tunga“. Það er um að gera að endurvekja nafnorðið illtyngd og ættingja þess – nafnorðið illtyngi, sögnina illtyngja og lýsingarorðið illtyngdur.

Ég nefndi í gær að samböndin frjálsar íþróttir og franskar kartöflur hefðu þróast á svipaðan hátt, að því leyti að í þeim báðum hefði lýsingarorðið verið notað um tíma án nafnorðsins, frjálsar og franskar, en síðan verið gert að nafnorði og farið að bæta við sig greini. Þróun síðarnefnda sambandsins á sér þó bæði lengri sögu og er talsvert flóknari. Notkun franskar í merkingunni 'franskar kartöflur' er meira en hálfrar aldar gömul – í Alþýðublaðinu 1971 segir: „En Eþíópíubúar, sem komið hafa til Evrópu eru famir að kunna að meta „fisk og franskar“.“ Elstu dæmi um orðið með greini, sem eru ótvíræð nafnorðsdæmi, eru á samfélagsmiðlum, t.d. „Ef það er skipt oftar þá kemur ekki þessi góða stökka skorpa á franskarnar“ á Hugi.is 2001.

Þágufall með greini af kvenkynsorðinu franskar er frönskunum og það fer að sjást um svipað leyti – „ég gat borðað hálfan hamborgara ekkert af frönskunum mínum“ segir á Hugi.is 2002. En þá flækist málið því að frönskunum gæti líka verið þágufall af myndinni frönskurnar sem er talsvert eldri en franskarnar og sést fyrst í Degi 1986: „Það eru hamborgararnir og frönskurnar.“ En sá mikilvægi munur er á frönskurnar og franskarnar að í fyrrnefnda orðinu er hægt að flokka myndir án greinis sem  ótvíræðar nafnorðsmyndir því að greinislausa myndin frönskur sem fyrst sést á Bland.is 2004 – „ætla fá hamborgara með mikilli sósu, frönskur, stóran skammt já“ – fellur ekki saman við lýsingarorðsmyndina franskar.

Í frönskur(nar) er notuð fleirtöluendingin -ur sem aðeins getur verið nafnorðsending í stað -ar í franskar(nar) sem getur verið hvort heldur er ending nafnorðs eða lýsingarorðs. Hugsanlega er þessi ending notuð til að merkja orðið sérstaklega sem nafnorð og greina það frá lýsingarorðinu – -ur er líka ending veikra kvenkynsorða og þar með langalgengasta fleirtöluendingin. En -ur-endingunni fylgir sjálfkrafa u-hljóðvarp í stofni, þ.e. fransk-ar >  fransk-ur > frönskur. Þegar myndin frönskur er orðin til liggur beint við að mynda af henni eintölu sem eðlilegast væri að yrði franska í nefnifalli eins og oftast er í veikum kvenkynsorðum sem hafa ö í stofni í fleirtölu, eins og kökur – kaka, tölur – tala o.s.frv.

En myndin franska félli saman við heiti tungumálsins og e.t.v. er einhver andstaða við það í huga málnotenda – a.m.k. hef ég ekki fundið nein ótvíræð dæmi um þessa eintölumynd af frönskur. Vissulega kemur líka til greina að halda ö-inu í nefnifalli eintölu, eins og í tölvur – tölva (sem hefur reyndar mikla tilhneigingu til að verða talva) og einhver dæmi eru um nefnifallið frönska – á Twitter 2016 fylgir textinn „stór frönska“ með viðeigandi mynd, og á Twitter 2017 segir: „Fann drasl á milli brjóstanna, hélt það væri frönska.“ Hins vegar eru nokkur dæmi um aukaföllin frönsku – „já úff , maður fær eina frönsku með kjúllanum“ segir t.d. á Bland.is 2006. Sú mynd getur verið hvort heldur er af nefnifallinu franska eða frönska.

Bæði franskar(nar) og frönskur(nar) eru algeng orð á seinustu árum – á tímarit.is eru 26 dæmi um franskarnar en 93 um frönskurnar og 11 um frönskur. Í Risamálheildinni eru hlutföllin öfug – þar eru 844 dæmi um franskarnar en 287 um frönskurnar og 52 um frönskur. Um þágufallsmyndina frönskunum sem gæti verið af hvoru orðinu sem er eru 76 dæmi á tímarit.is en 355 í Risamálheildinni. Nokkur dæmi eru um franskanna í eignarfalli fleirtölu með greini, t.d. „þeir reyna að gera fæðuna fjölbreyttari með einhverri nýrri kaloríubombu sem á að koma í stað franskanna“ á Hugi.is 2008. Þetta er eðlileg mynd af nefnifallinu franska en af nefnifallinu frönska ætti eignarfall fleirtölu að vera frönskanna en ég finn engin dæmi um það.

Svo er það myndin fröllur en um hana og beygingarmyndir af henni eru 27 dæmi á tímarit.is en 769 í Risamálheildinni – elsta dæmið er í DV 2000: „Því er einnig að finna lista yfir þá sem sneru hamborgara og steiktu fröllur.“ Orðið er þó e.t.v. að verða úrelt – í viðtali við ungling í Morgunblaðinu 2018 segir: „Það segir t.d. enginn lengur fröllur [franskar kartöflur] nema foreldrar.“ Fyrri hlutinn frö- er auðskiljanlegur en því hefur verið stungið að mér að l-ið sé komið úr kartöflur og þarna sé því um einhvers konar sambræðslu að ræða. En hver sem skýringin er sýna myndirnar franskar(nar), frönskur(nar) og fröllur(nar) hversu lifandi og frjó íslenskan er og hversu hugkvæmir málnotendur eru við nýsmíði orða. Það er frábært.

Í fréttum og lýsingum frá Ólympíuleikunum heyrist og sést orðið frjálsar býsna oft – „fimleikar og frjálsar í fararbroddi“ stóð í fyrirsögn á vef Ríkisútvarpsins í dag, „Á að breyta reglum í frjálsum?“ stóð í annarri fyrirsögn fyrr í vikunni. Þetta er auðvitað stytting úr frjálsar íþróttir en það samband hefur tíðkast lengi í málinu – elsta dæmi um það á tímarit.is er frá 1916 en samsetningin frjálsíþróttir sést fyrst 1938. Það er ekkert einsdæmi að samband lýsingarorðs og nafnorðs sé stytt á þennan hátt – „kostar tré af þeirri stærð einn bláan, þ.e. eitt þúsund krónur“ segir t.d. í Degi 1988; „Skyldi hann fá sér tvo sterka um morguninn fyrir messu“ segir í Nýjum vikutíðinum 1963. Þetta er ekki síst algengt ef sambandið er einhvers konar heiti.

En stundum er myndin frjálsarnar notuð – „Eitrað lúkk hjá okkar manni þegar frjálsarnar duttu í gang!“ skrifaði Edda Sif Pálsdóttir á X í gær og hlekkjaði á færslu Sigurbjörns Árna Arngrímssonar. Þessi orðmynd getur ekki verið beygingarmynd af lýsingarorðinu frjáls heldur er þarna búið að bæta greini við myndina frjálsar og gera hana þannig að nafnorði. Þetta er ekki alveg nýtt – elsta dæmi um það á tímarit.is er „Það passaði vel fyrir mig að eiga barn á þessum tíma og fá smáhvíld frá frjálsunum“ í DV 2001. Dæmi frá því upp úr aldamótum er að finna á samfélagsmiðlum – „farðu í sturtu það styttist frjálsarnar“ segir á Hugi.is 2003; „Svo byrja frjálsarnar líka næstu helgi“ segir á Bland.is 2004.

Vegna þess að myndin frjálsar er oft notuð án meðfylgjandi nafnorðs í merkingunni 'frjálsar íþróttir' er ekkert undarlegt að farið sé að meðhöndla hana sem nafnorð, enda gæti hún formsins vegna verið fleirtala af kvenkynsnafnorði. En út frá myndunum frjálsar í nefnifalli og þolfalli og frjálsum í þágufalli er ekki hægt að sjá hvort um lýsingarorð eða nafnorð er að ræða og þess vegna er óhjákvæmilegt að halda sig við hefðbundna málnotkun í greiningu og greina þær myndir sem lýsingarorð. Öðru máli gegnir um eignarfallið – það er frjálsra af lýsingarorðinu en ætti að vera frjálsa af nafnorði því að -ra getur ekki verið eignarfallsending nafnorðs. En eignarfallið er sjaldgæft og ég hef ekki fundið dæmi um myndina frjálsa án greinis.

En eignarfall með greini var notað í „ákveðinn hápunktur frjálsanna“ á RÚV í dag og á Twitter 2015 – „Tala nú ekki um það – alfræðiorðabók frjálsanna!“ Myndir með greini sýna vitanlega að orðið er notað sem nafnorð. Um ótvíræðu nafnorðsmyndirnar frjálsarnar og frjálsunum eru 16 dæmi á tímarit.is og 26 í Risamálheildinni og þessi notkun virðist færast í vöxt en er einkum bundin við óformlegt málsnið – enn sem komið er að minnsta kosti. Þetta er ekki heldur neitt einsdæmi – til dæmis eru nafnorðin franskar(nar) og frönskur(nar) mynduð á svipaðan hátt af styttingunni franskar í merkingunni 'franskar kartöflur'. Mér finnst svona orðmyndun skemmtileg og sé ekkert athugavert við hana og því enga ástæðu til að amast neitt við henni.

Orðið þvílíkur er greint sem fornafn í Ritmálssafni Árnastofnunar og sem óákveðið fornafn í Íslenskri nútímamálsorðabók en í ýmsum orðabókum er það greint sem lýsingarorð og einnig í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls, enda hefur það veika beygingu. En hún virðist ekki vera gömul – elstu dæmi sem ég finn um hana eru frá árinu 2000. Í Munin það ár segir „Þvílíka ruglið“, í Eyjafréttum segir „En stíflan brast með þessu þvílíka marki hjá Inga“ og í Morgunblaðinu segir „Þetta er búið að vera þvílíka rennireiðin“. „Fjöldi dæma er um veiku beyginguna á samfélagsmiðlum frá næstu árum eftir aldamótin en í öðrum textum fara dæmi ekki að sjást að ráði fyrr en 2007 og hefur farið ört fjölgandi, einkum á síðustu tíu árum.

Veika beygingin kemur fram við sömu aðstæður og veik beyging lýsingarorða, þ.e. í ákveðnum nafnliðum. Það sem gerir nafnliði ákveðna er einkum ákveðinn greinir á nafnorði, lausi greinirinn hinn og ábendingarfornöfnin sá og þessi. Dæmi með ákveðnum greini og þessi má sjá hér að framan en einnig má finna dæmi með lausa greininum, svo sem – „Hinn þvílíki undirbúningur sem sést hér á sér fáa líka“ í DV 2009. Það er því ljóst að orðið þvílíkur er farið að haga sér eins og lýsingarorð að flestu leyti – stigbreytist reyndar ekki en fyrir því eru merkingarlegar ástæður eins og hjá ýmsum lýsingarorðum. Ég legg því til að þvílíkur verði framvegis greint sem lýsingarorð – eins og farið er að gera með ýmis sem áður var talið fornafn.

Í gær var hér vitnað í setninguna „Það var tryllt í gær, þvílíka stemningin í höllinni“ í viðtali á mbl.is fyrr á þessu ári. Hliðstæð dæmi eru mjög algeng. Í Fréttablaðinu 2007 segir: „Þetta var þvílíka stuðið.“ Í Morgunblaðinu 2008 segir: „Á meðan við lékum okkur galdraði frænka fram þvílíka veisluborðið.“ Í Morgunblaðinu 2015 segir: „þvílíka þolinmæðin sem þú sýndir barnabörnunum þínum.“ Í Morgunblaðinu 2016 segir: „Hér er dottin á þvílíka blíðan með logn og sól.“ Í Fréttatímanum 2017 segir: „Þau eru rosalega dugleg að bjóða okkur í mat og það eru nú þvílíku veislurnar.“ Í Morgunblaðinu 2018 segir: „Þvílíka partíið sem hefur verið á Króknum aðfaranótt sunnudags.“ Í Eyjafréttum 2023 segir: „Þvílíka batteríið í kringum þetta.“

Til skamms tíma hefði þvílíkur verið haft þarna í sterkri beygingu og nafnorðið án greinis – þvílík stemning í höllinni – og spurningin er hvers vegna þetta breytist. Í umræðum var bent á líkindi við sambönd eins og ljóta ruglið / ástandið o.s.frv. og meiri vitleysan / hörmungin o.s.frv. þar sem líka er notuð veik beyging lýsingarorðs og ákveðinn greinir á nafnorði án sýnilegrar ástæðu – við þetta mætti bæta sambandinu góða kvöldið sem stundum er amast við. Svo má líka spyrja hvort þvílík stemning og þvílíka stemningin merki alveg það sama. Mér finnst stundum að þvílíka stemningin sé eða geti verið sterkara en þvílík stemning en svo getur líka verið að þetta sé bara breyting á formi án merkingarlegrar ástæðu eða áhrifa.

Í frásögn mbl.is af bílveltu í Hafnarfirði í gær segir: „Snoðlíkt umferðaróhapp varð fyrr í kvöld þegar bíll hafnaði utan vegar í Hafnarfirði og lenti á hliðinni.“ Ég staldraði við þessa frétt vegna þess að orðið snoðlíkt kom mér ókunnuglega fyrir sjónir. Merking þess er þó nokkuð ljós af samhenginu vegna þess að haft eftir varðstjóra hjá Slökkviliðinu: „Þetta er nánast copy-paste“ – af fyrra óhappinu. Lýsingarorðið snoðlíkur er líka að finna í bæði í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 og Íslenskri orðabók þar sem það er skýrt 'keimlíkur, dálítið líkur (í útliti)'. Orðið er hins vegar ekki að finna í Íslenskri nútímamálsorðabók enda mjög sjaldgæft á prenti – aðeins 65 dæmi á tímarit.is en 25 í Ritmálssafni Árnastofnunar, mörg hver þau sömu.

Elsta dæmi sem ég finn um orðið er í bréfi frá Sigurði Péturssyni í Ási í Hegranesi 1850: „getur þú til gamans borið saman hvaða snoðlíkt þetta er gjöfum Björns á Hofstöðum.“ Elsta dæmið á tímarit.is og í Ritmálssafni Árnastofnunar er úr Íslendingi 1860: „Það er aðdáanlegt, hvað þessi ályktunin er snoðlík hinni fyrri.“ Dæmin á tímarit.is dreifast á flesta áratugi frá 1860, aldrei fleiri en tíu á sama áratug, níunda áratug síðustu aldar – nefna má að níu af tíu dæmum frá þeim áratug eru úr sama blaði og flest frá sama blaðamanni. Aðeins sex dæmi eru frá þessari öld og því er nokkuð óvænt að finna tvö dæmi til viðbótar á samfélagsmiðlum – annað er frá 2019 á Málefnin.com: „þessi vesalings maður, mr. Butt's, hann er snoðlíkur Alfred E. Neuman.“

Árin 1922-1923 birtust í Tímanum fjölmargir pistlar Þórbergs Þórðarsonar með yfirskriftinni „Orðabálkur“. Í þeim fyrsta segir: „Undir þessari fyrirsögn hefir ritstjóri Tímans leyft mér að birta framvegis í hverju tölublaði orð og orðasambönd úr safni mínu, ásamt skýringum, sem mér eru á þeim kunnar.“ Í einum pistlinum segir: „snoðlíkur (stigbreytist ekki?), 1., áþekkur, sviplíkur. Suðursv.“ Þórbergur safnaði orðum úr töluðu máli og fyrst hann tekur snoðlíkur upp er ljóst að hann hefur talið það sjaldgæft. Það þarf hins vegar ekki að segja neitt þótt hann tengi það Suðursveit því að hann var þaðan og hefur þekkt orðið frá heimaslóðum sínum. En dæmi í Ritmálssafni Árnastofnunar virðast ekki tengjast sérstökum landshluta.

Uppruni orðsins snoðlíkur er ekki skýrður í orðabókum og óljóst hvernig eigi að skilja fyrri liðinn, snoð­-, í þessu samhengi. Orðið snoð er skýrt 'stutt og þétt hárlag á dýrum, sem gjarna fellur burt og rýmir fyrir nýju hári eða ull' í Íslenskri orðsifjabók og þar er einnig að finna lýsingarorðin snoðkopsulegur og snoðkoppslegur í merkingunni 'kollhúfulegur (t.d. eftir klippingu), sviplítill' og nafnorðið snoðkoppur í merkingunni 'sviplítill maður'. Þessi orð sýna að snoð- er notað í orðum sem vísa til útlits sem rímar við skýringuna á snoðlíkur í orðabókum. Lýsingarorðið snoðinn getur líka merkt 'sneyddur einhverju' og hugsanlega vísar snoðlíkt til þess að eitthvað sé líkt þegar búið er að snoða það – svipta það sérkennum sínum.

Þetta eru þó aðeins getgátur, og uppruninn skiptir svo sem ekki öllu máli – það er ljóst hvað orðið merkir. Eins og segir í upphafi kannaðist ég ekki við það en konan mín segist þekkja það frá foreldrum sínum og blaðamaðurinn sem skrifaði fréttina þar sem ég rakst á orðið hefur notað það oftar í fréttaskrifum sínum nýlega – „Eldgosið sem hófst milli Sundhnúka og Stóra-Skógfells í gærmorgun er snoðlíkt síðustu tveimur gosum“ og „Kokkabakgrunnur Grjasnovs er einnig snoðlíkur bakgrunni annars Rússa“. Þetta er gott dæmi um að orð geta lifað góðu lífi í málinu áratugum og öldum saman þrátt fyrir að þau komist sjaldan á prent, og sýnir jafnframt að ritað mál er oft mjög ófullkomin heimild um raunverulega málnotkun í töluðu máli.

Ég veit að mörgum í þessum hópi – og miklu fleiri utan hans – finnst ég alltof frjálslyndur í málfarslegum efnum. Ég amast ekki við ýmsum þekktum „málvillum“, nýjungum í máli og enskum „slettum“ eða mæli þeim jafnvel bót – meðal þess sem ég hef nýlega fjallað um á jákvæðan hátt er fleirtalan menningar, eintalan trúarbragð, sögnin tana, framburðurinn tvem, orðið reiðhjólamaður, framsöguháttur í stað viðtengingarháttar, og svo mætti lengi telja. Ég hef líka varið málbreytingar í nafni kynhlutleysis, erlendan hreim og ófullkomna íslensku þeirra sem eru að læra málið. Mér finnst mjög skiljanlegt að þetta gangi fram af fólki sem alið er upp við hefðbundin íslensk málvöndunar- og málhreinsunarviðhorf – eins og við erum flest.

Þessi afstaða stafar ekki af andstöðu við íslenska málhefð en ekki heldur af sérstöku frjálslyndi heldur byggist á raunsæju viðhorfi til tungumálsins og breytinga á því. Í viðtali á Bylgjunni um daginn var ég spurður hvort það væri eitthvað í nútímamáli sem færi gríðarlega í taugarnar á mér og ég svaraði: „Nei. Ég er hættur að láta nokkuð fara í taugarnar á mér. Ég gerði það áður, ég lét allt mögulegt fara í taugarnar á mér. En ég áttaði mig á því að það skilar engu og ef eitthvað svona gerir sig líklegt til að fara í taugarnar á mér þá fer ég að skoða það – hvernig það er notað, uppruni og eitthvað svoleiðis.  Og þá endar oft með því að mér finnst þetta mjög áhugavert og átta mig á því að þetta er í raun og veru eitthvað sem er mjög áhugavert.“

Það sem ég er að reyna að gera í pistlum mínum er sem sé að fjalla um hvaðeina í máli, málfræði og málfari á fræðilegan hátt, en þó þannig að það sé skiljanlegt fólki sem ekki hefur sérmenntun í málfræði og er farið að ryðga í skólamálfræðinni – stundum mistekst það örugglega. En ég hef þá bjargföstu trú að fræðsla sé betri en fordómar, skilningur betri en hneykslun. Ef við áttum okkur á uppkomu og eðli einhverrar tiltekinnar málbreytingar eða nýjungar sjáum við kannski að hún er ekki einhver tilviljanakennd rökleysa eða málspjöll, heldur á sér eðlilegar og röklegar skýringar. Það kann jafnvel að leiða til þess að við tökum þessa breytingu eða nýjung í sátt í stað þess að eyða tíma og orku í að ergja okkur á henni – sem skilar hvort eð er engu.

Þótt ég komist oft að þeirri niðurstöðu í pistlum mínum að sú breyting eða nýjung sem er til umfjöllunar sé saklaus eða jafnvel eðlileg er það í raun aukaatriði og mér alveg að meinalausu þótt fólk sé mér ósammála um það. Fræðslan er aðalatriðið, og jafnvel þótt lesendur verði áfram andsnúnir breytingunni eða nýjunginni eftir lestur pistils um hana tel ég samt að fræðslan gagnist þeim vegna þess að þekking á óvininum er alltaf mikilvæg. Það er auðveldara að berjast gegn breytingum og nýjungum ef fólk áttar sig á eðli þeirra og ástæðum þess að þær koma upp og ef ég tel að andóf gegn tiltekinni breytingu eða nýjung í íslensku sé í þágu málsins hika ég ekki við að segja það – og hef lagst gegn ýmsum breytingum sem ég hef skrifað um.

En málið hefur alltaf verið að breytast og verður að breytast til að þjóna samfélagi hvers tíma, og ég er sannfærður um að einstrengingsleg barátta gegn öllum breytingum og nýjungum í máli er til bölvunar vegna þess að hún fær málnotendur upp á móti málinu. Ef sífellt er verið að amast við málfari fólks, segja því að það tali vitlaust, kunni ekki íslensku o.s.frv., er það ekki til þess fallið að skapa jákvætt viðhorf til málsins. Baráttu fyrir íslenskunni verður þess vegna að reka á jákvæðum nótum með því að stuðla að notkun málsins við allar aðstæður, með því að hvetja fólk til að nota málið, tala saman, lesa og skrifa á íslensku – og ekki síst tala við börnin, lesa fyrir þau og veita þeim jákvætt og auðugt máluppeldi. En sleppa því að ergja sig.

Í umræðu um nafnorð sem aðallega eða eingöngu eru notuð í annarri tölunni bar orðið menning á góma, en það orð er venjulega eingöngu haft í eintölu. Orðið kemur fyrir í fornu máli og er skýrt 'lærdom, kundskab, dannelse' eða 'menntun, þekking, siðfágun' í Ordbog over det norrøne prosasprog – „er þér kunnig ætt hans og auður fjár og menning góð“ segir t.d. í Gunnlaugs sögu ormstungu. Þetta var aðalmerking orðsins lengst af, a.m.k. fram undir 1900 – „Sjáanlegt virðist, að þetta sje gjört í þarfir skólabúsins, en ekki piltum til menningar“ segir t.d. í Ísafold 1891; „Lögðu þau hjón mikla rækt við uppeldi barna sinna og veittu þeim mikið fé til menningar“ segir í Austra 1896. Þessi merking býður tæpast upp á fleirtölu.

En í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er menning skýrt 'Dannelse, Kultur, Civilisation' – 'dannelse' eða 'siðfágun' helst en tvær merkingar hafa bæst við, 'kultur' eða 'siðir, venjur og hefðir' og 'civilisation' eða 'siðmenning'. Merkingin 'siðmenning' er greinilega komin til í setningunni „margar þjóðir hafa orðið að berjast fyrir trú sinni, frelsi sínu eða jafnvel menning mannkynsins“ í Almanaki hins íslenska Þjóðvinafjelags 1895. Merkingin 'siðir, venjur og hefðir' er komin til þegar farið er að tala um íslenska menningu en elsta dæmi um það er í Öldinni 1896: „Þetta var nú blómatími íslenzkrar menningar.“ Sambandið íslensk menning verður svo algengt fljótlega upp úr aldamótunum 1900 og þar með þessi merking.

Fyrstnefnda merkingin – og sú upprunalega – er að miklu leyti horfin úr nútímamáli en tvær þær síðarnefndu eru mjög algengar og það er stundum óheppilegt að sama orðið, menning, skuli venjulega vera notað um hvort tveggja. En þrátt fyrir að þessar tvær merkingar, einkum 'siðir, venjur og hefðir', kalli á fleirtölu hefur orðið að mestu haldið í þá hegðun sem var eðlileg með upphaflegu merkingunni, að vera eingöngu notað í eintölu. Í Íslensk-danskri orðabók og Íslenskri orðabók er þó gert ráð fyrir fleirtölu – á eftir uppflettimynd stendur „-ar, -ar“ – en fleirtala orðsins er ekki gefin í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls og í Málfarsbankanum segir: „Orðið menning er kvenkynsnafnorð sem yfirleitt er aðeins notað í eintölu.“

Vissulega má finna slæðing af dæmum um að talað sé um menningar á tímarit.is en stundum þá innan gæsalappa. Í Morgunblaðinu 1978 segir: „Draumurinn um að hægt sé að sameina ólíkar menningar, þó ekki sé nema í stuttan tíma.“ Í Dagblaðinu 1978 segir: „Mismunandi einstaklingar hafa mismunandi gildisáherzlu. Mismunandi menningar einnig.“ Í Tímanum 1991 segir: „Með tilkomu fornleifafræði, mannfræði og félagsvísinda fóru menn að tala um mismunandi „menningar“ í stað mismunandi manneðlis.“ Í Ritinu 2002 segir: „Þá hafa mannfræðingar lengi litið svo á að í heiminum séu margar ólíkar menningar, að við getum talað um íslenska menningu, danska menningu, menningu Nuerfólksins o.s.frv.“

Til að uppfylla þörfina fyrir að geta notað menningu í fleirtölu er iðulega gripið til fleirtölu orðsins menningarheimur sem er skýrt 'stórt samfélag þar sem ákveðin menning er ríkjandi' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Orðið er gamalt í málinu – elsta dæmi frá 1897 – en var ekki ýkja algengt fyrr en undir 1990. Á tíunda áratugnum hljóp mikill vöxtur í notkun þess en þó margfalt meiri í notkun fleirtölumynda en eintölumynda. Það verður tæpast skýrt á annan hátt en að fleirtalan sé notuð í svolítið annarri merkingu en eintalan – sem fleirtala af menning. Þetta sést vel á dæmum eins og „í Wales takast á tveir menningarheimar, annars vegar sá velski og hins vegar sá enski“ í Morgunblaðinu 1997. Þarna er verið að tala um mismunandi menningu.

Það er vel þekkt að mörg orð sem áður voru eingöngu notuð í eintölu hafa nú fengið fleirtölu vegna þess að merking þeirra hefur hliðrast til eða víkkað – orð eins og keppni, smit, fíkn, flug, þjónusta, orðrómur, látbragð, fælni og mörg fleiri. Í sumum tilvikum er fleirtalan viðurkennd en ekki öðrum eins og ég hef skrifað um. Eins og áður segir var eðlilegt af merkingarlegum ástæðum að orðið menning væri ekki notað í fleirtölu í upphaflegri merkingu sinni, en allt frá því á nítjándu öld hefur orðið einnig haft merkingar þar sem fleirtala væri eðlileg, og mikil notkun fleirtölunnar menningarheimar á seinni árum sýnir glöggt að full þörf er fyrir að geta talað um margar menningar. Mér finnst að við eigum ekki að hika við að gera það.