Í morgun var hér spurt hvers vegna væru stundum tvö r í fleiri, þ.e. fleirri. Sá framburður (og ritháttur) er ekki nýr – oft er því haldið fram að hann sé sunnlenskur, en gömul dæmi um hann eru þó til úr öðrum landshlutum. Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá því í byrjun 18. aldar segir: „Sveitarómagar á Barðaströnd eru 28 að tölu. Þó von til fleirra.“ Í þýðingu séra Jóns Þorlákssonar á Bægisá á „Messíasi“ eftir Klopstock segir: „Nú án návistar / nokkurra fleirri.“ Í Íslands árbókum Jóns Espólin segir: „Fleirri urdu og giörníngar“ og „fleirri manna er fylgdu Byrni Gudnasyni“. Enginn þessara höfunda var Sunnlendingur en þó er ekki ástæða til að efast um að framburðurinn hafi einkum verið áberandi á Suðurlandi á seinni hluta 19. aldar.

Í grein eftir Guðrúnu Kvaran í Íslensku máli 2007 er vitnað í orðasafn sem Jónas Jónasson frá Hrafnagili safnaði í Rangárvallasýslu á árunum 1884-1885. Þar kemur fram að Jónas hafi „tekið eftir að Rangæingar segðu fleirri í stað fleiri“. Guðrún bendir einnig á að Hallgrímur Scheving hafi skrifað í bréfi til Konráðs Gíslasonar 1854: „Aftur er það merkilegt, að Rangvellingar […] segja fleirri […] fyrir fleiri.“ Í skýringum við aðra útgáfu á Þjóðsögum Jóns Árnasonar kemur fram að í handritum Jóns Sigurðssonar í Steinum undir Eyjafjöllum standi iðulega fleirra / fleirri. Í leiðréttingum og viðbótum aftast í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 stendur við margur: „comp. ogs. fleirri [flɛiːrɪ]“, en bætt við innan sviga „(Sl.)“, þ.e. Suðurland.

Á síðustu öld voru iðulega gerðar athugasemdir við þennan framburð. Í Þjóðviljanum 1954 er fundið að framburði fréttamanns: „Hann sagði síðast […] „fleirra“.“ Þessi hljóðstytting er eitthvað að ryðja sér til rúms, […] og þarf að stinga þar fótum við.“ Í Þjóðviljanum 1963 segir í tónlistargagnrýni: „Hitt er víst, að hann söng „fleirri“ í staðinn fyrir ,,fleiri“ í fyrsta íslenzka laginu, og er það eigi fagur framburður.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1988 segir: „Fréttamenn komast upp með slappt tungutak, bæði í orðavali og framburði (ég nefni aðeins „fleirri“ í stað „fleiri“).“ Og í Málfarsbankanum segir: „Athuga að rita ekki „fleirri“.“ En Gísli Jónsson var á annarri línu og sagði í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu 1980:

„Svo er það „hið sunnlenska fleirri“. Þó að sú orðmynd falli ekki í minn smekk, get ég ekki annað en viðurkennt að hún er í fullu samræmi við þá breytingu málsins sem menn hafa látið sér lynda. Hljóðið r tvöfaldast (lengist) á eftir löngu áherslusérhljóði og undan stuttu áherslulausu sérhljóði, ekki aðeins í miðstigum lýsingarorða, heldur nokkru víðar. […] Enginn segir lengur að einn sé stæri en annar, og enginn segir þeiri konu. Allir segja nú orðið þeirri. Nákvæmlega sama er að gerast í miðstiginu fleiri. […]. Þó að mér þyki ekki fagurt að segja fleirri, viðurkenni ég fúslega réttmæti þessa framburðar af sögulegum ástæðum […]. Mér finnst fráleitt að býsnast yfir því að Sunnlendingar tali svo […].“

En Gísli bætir við: „Mér virðist og engin hreyfing vera komin á miðstigið meiri, hvorki hér né þar, hvað sem því veldur.“ Þetta er þó ekki alveg rétt – meirri kemur fyrir í nokkrum kveðskapardæmum í fornu máli og er uppflettimynd í Lexicon Poeticum. Í Altnordisches Lesebuch eftir Friedrich Pfeiffer frá 1860 er myndin meirri gefin upp sem miðstig við hlið meiri og kemur t.d. fyrir í Áns sögu bogsveigis: „Björn var í hinni meirri bóndatölu norðr þar.“ Nokkur önnur dæmi eru í Fornaldarsögum Norðurlanda. Í áðurnefndri þýðingu Jóns á Bægisá á Messíasi segir: „svo at sjálfs hans dýrð / sé þess meirri!“ og í þýðingu Jóns á Paradísarmissi Miltons segir: „at hann eigi var / öllum meirri“ og „heldur verðr heiðr / hans at meirri“.

Á tímarit.is eru samtals 125 dæmi um meirri og meirra, allt frá áttunda áratug nítjándu aldar til nútímans, og dreifast nokkuð jafnt á áratugi – sem þýðir að myndirnar hafa verið hlutfallslega algengari áður fyrr því að textamagnið var þá miklu minna. Í Risamálheildinni eru tæplega 280 dæmi um þessar myndir, t.d „Meirra veiddist einnig nú af ýsu og ufsa“ í Morgunblaðinu 2001 og „Nú spila ég á miðjunni hjá Manchester United og átta mig á að ég hef enn meirri ábyrgð“ á fótbolti.net 2005. En annars eru nær öll dæmin af samfélagsmiðlum, t.d. „Ég segi að það eru meirri kröfur núna en voru þegar ég var að alast upp“ á Bland.is 2011 og „Þeir vilja líklega bara losa sig við tollana og skattana til að græða meirra“ á Málefnin.com 2013.

Það er því ljóst að meirri og meirra er eitthvað notað í óformlegu máli þótt það komist ekki í hálfkvisti við fleirri og fleirra en um þær myndir eru á sextánda þúsund dæmi í Risamálheildinni, einnig langflest af samfélagsmiðlum. Það má spyrja hvers vegna fleirri / fleirra sé svo miklu algengara en meirri / meirra sem heimildir virðast þó benda til að sé eldra. Við því hef ég ekki svar en e.t.v. hafa merkingartengsl við færri þarna einhver áhrif. Hvað sem því líður er ljóst að bæði fleirri / fleirra og meirri / meirra eru myndir sem við er að búast út frá almennri hljóðþróun. Vegna aldurs og útbreiðslu er fráleitt að amast við fyrrnefndu myndunum, en spurning hvort þær síðarnefndu ná því að geta talist málvenja og þar með rétt mál.

Með staðanöfnum er ýmist notuð forsetningin á eða í, eins og alkunna er. Iðulega taka staðanöfn með sama seinni lið mismunandi forsetningar – á Húsavík en í Reykjavík; á Akranesi en í Borgarnesi; á Seyðisfirði en í Hafnarfirði; á Blönduósi en í Grafarósi; á Djúpavogi en í Kópavogi; á Fellsmúla en í Holtsmúla; á Kaldadal en í Skorradal; o.s.frv. Reynt hefur verið að finna reglur um þetta en gengið misjafnlega. Guðrún Kvaran hefur fjallað um þetta í grein á Vísindavefnum – að einhverju leyti fer það eftir landshlutum, að einhverju leyti eftir aðstæðum á hverjum stað, o.s.frv. – en yfirleitt eru þó einhverjar undantekningar frá reglunum. En nýlega rakst ég á forvitnilega athugasemd um forsetninganotkun með staðanöfnum í grein í Degi 1957:

Konráð Vilhjálmsson skrifar: „Þegar dalur telst láglendur, er forsetningin í notuð fyrir nafninu. En liggi hann hærra í landinu er notuð forsetningin á. Þess vegna er sagt: Í Reykjadal, í Vatnsdal, en aftur á móti: Á Jökuldal, á Flateyjardal, á Þegjandidal, á Laxárdal (í Húnav.sýslu). Þessi fylgd staðanafna og forsetninga hefur haldizt að mestu óbreytt frá fornu fari allt fram yfir síðustu aldamót. En á síðustu áratugum hefur um þetta gætt nokkurra breytinga: Nú hef ég heyrt menn segja og séð menn rita: Í Jökuldal, í Flateyjardal, og fleiri dalanöfn hafa fyrir slíkri brenglun orðið. En þess ber vel að gæta, að hér eigum við að segja og rita á, en ekki í. Engin finnanleg ástæða er til að hverfa hér bæði frá fornum rithætti og málvenju.“

Konráð bætir við: „Um þau bæjanöfn, sem kennd eru við nes, er það að segja, að fyrir sumum þeirra hefur verið höfð forsetningin í, en á fyrir öðrum, og sú skipan haldizt lengstum óbreytt á hverjum stað. Hefur þar enn ráðið úrslitum afstaða eða landslag jarðanna. Sagt er með fullum rétti: Í Nesi í Höfðahverfi og í Nesi í Aðaldal. En á hinn bóginn hefur allt af verið sagt og ritað á Sauðanesi; stendur og sá staður hærra en hinir eða á nokkurs konar ási, enda þótt nes sé þar einnig réttnefni.“ Kannski er þessi regla um tengsl forsetninga við afstöðu í landslagi vel þekkt þótt ég minnist þess ekki að hafa séð hana áður og hef ekki athugað hversu traustum fótum hún stendur, en sýnist í þó að Konráð hafi nokkuð til síns máls a.m.k. hvað varðar dala-nöfnin.

Í málfars- og málvöndunarumræðu er algengt að ýmis málfarsatriði sem fólki þykir athugaverð séu kölluð „barnamál“. Meðal ótal dæma um þetta sem ég man eftir í fljótu bragði eru framburður eins og kondu (í stað komdu), beyging eins og eignarfallið Selfossar (í stað Selfoss), orð eins og  labba (í stað ganga), hringlótt (í stað kringlótt), ristavél (í stað brauðrist) og konuforseti (í stað kvenforseti), orðasambönd eins og klessa á (í stað rekast á) og mikið af fólki (í stað margt fólk), setningagerðir eins og þetta er búið að breytast (í stað þetta hefur breyst), eins og pabbi sinn (í stað eins og pabbi hans), það var barið mig í stað ég var barin(n), og nefið mitt (í stað nefið á mér), merkingin 'hringja bjöllu' í dingla (í stað 'lafa niður, hanga') o.s.frv.

Það er vissulega lítill vafi á því að flest af þessu er upprunnið í máli barna á máltökuskeiði og í sjálfu sér ekkert athugavert við að tala um það sem barnamál í því samhengi – þá merkir það einfaldlega 'mál sem börn tala og þróa með sér frá frumbernsku til unglingsára' eins og orðið er skýrt í Íslenskri nútímamálsorðabók. En í áðurnefndum tilvikum hefur orðið verið notað um málfar fullorðins fólks og þá er ljóst að tilgangurinn er sá að gera lítið úr þroska eða andlegu atgervi þeirra sem nota þessi tilbrigði. „Mér kom í hug að þarna mætti sjá skýringu á málglöpum sumra blaðamanna, að þeir hefðu hreinlega ekki náð þeim málþroska að geta tileinkað sér orðfæri fullorðins fólks“ sagði Njörður P. Njarðvík í umræðu um klessa á í Fréttablaðinu 2007.

Það er vont að nota orðið barnamál á þennan hátt. Í fyrsta lagi á það ekki við vegna þess að þarna er verið að tala um fullorðið fólk – hafi það á máltökuskeiði tileinkað sér einhver frávik frá máli fullorðinna og haldi þeim á fullorðinsaldri hætta þessi frávik þar með að vera barnamál. En í öðru lagi felur þessi notkun orðsins barnamál í sér ákveðna lítilsvirðingu við börn og mál þeirra. Í máli allra barna á máltökuskeiði koma fyrir fjölmörg frávik frá máli fullorðins fólks, ekki síst vegna þess að börn alhæfa ýmsar reglur sem þau hafa áttað sig á í máli fullorðinna en eru ekki búin að fínpússa reglurnar eða læra undantekningar frá þeim. Þótt mál barna víki frá máli fullorðinna á ýmsan hátt er það ekki endilega ófullkomnara – og alls ekki ómerkilegra.

Þvert á móti – mál barna er oft mjög rökrétt, miklu rökréttara en mál fullorðinna. Um daginn voru sögð hér dæmi úr máltöku þriggja ára stráks sem á tæplega sex ára systur sem er eðlilega fyrirmynd hans í mörgu. Hann sagði til skamms tíma „Ég er södd“ eins og hann heyrði systur sína segja. Nú er hann farinn að átta sig á kynbeygingu lýsingarorða og segir „Ég er söddur“ – hefur tekið eftir því að þegar talað er um stráka er oft bætt -ur við orðin sem notuð eru um stelpur. Hann hefur hins vegar ekki enn áttað sig á því að þar sem er ö í orðum um stelpur er oft a í orðum um stráka. Það kemur örugglega fljótlega, en út frá hans forsendum er söddur á þessu stigi fullkomlega eðlileg og rökrétt mynd – eðlilegt barnamál, í jákvæðri merkingu.

Strákurinn alhæfir líka þessa nýuppgötvuðu reglu um að -ur einkenni orð sem notuð eru um stráka og harðneitar því að systir hans sé snillingur – segir að hún sé snilling af því að hún er stelpa. Við vitum að nafnorð beygjast ekki í kynjum og snillingur er karlkynsorð sem er notað um fólk af öllum kynjum – en hvernig á strákurinn að átta sig á því? Hann heyrir sagt þú ert duglegur og þú ert snillingur – lýsingarorðið duglegur og nafnorðið snillingur hafa sömu stöðu í setningunni og þess vegna eðlilegt að álykta að þau hagi sér á sama hátt – fyrst sagt er þú ert dugleg um stelpu hlýtur líka að vera sagt þú ert snilling. Eins og í dæminu á undan er þetta  fullkomlega eðlileg og rökrétt ályktun – út frá þeim forsendum sem strákurinn hefur.

Börn ná valdi á því máli sem þau heyra talað í kringum sig – jafnvel fleiri en einu máli – á ótrúlega stuttum tíma. Þau eru einstaklega nösk á að átta sig á reglum málsins og byggja upp sitt eigið málkerfi út frá þeim brotakenndu og oft misvísandi upplýsingum sem þau fá úr málumhverfinu. Stundum túlka þau þessar upplýsingar á annan hátt en fullorðna fólkið og draga af þeim ályktanir sem ekki samræmast máli fullorðinna og það getur leitt til frávika frá málhefðinni. Flest frávikin hverfa smátt og smátt eftir því sem börnin fá meiri upplýsingar og greining þeirra á málumhverfinu verður nákvæmari, en einstöku frávik haldast til fullorðinsára. Þá eru þau ekki lengur barnamál – og það er rangt að nota það orð sem eins konar skammaryrði.

Í viðtali við Ríkisútvarpið vegna seiðastroks úr laxeldisstöð í Öxarfirði sagði framkvæmdastjóri fiskeldis Samherja: „Slys gerast og þess vegna heita þau slys.“ Mér fannst þetta dálítið sérkennilegt orðalag – af því má ráða að sjálft orðið slys skýri á einhvern hátt það sem gerðist. En orðið slys er ekki gagnsætt, í þeim skilningi að merking þess verði ráðin af  gerð þess – við þurfum að læra merkinguna sérstaklega. Samkvæmt Íslenskri orðsifjabók er það komið af germanskri rót sem merkir 'vera slakur, renna til'. Í nútímamáli hefur slys tvær merkingar eins og fram kemur í Íslenskri nútímamálsorðabók – annars vegar 'atburður sem veldur alvarlegum meiðslum eða dauða' og hins vegar 'óhapp' sem er augljóslega sú merking sem hér á við.

Ef framkvæmdastjórinn hefði notað samheitið óhapp í stað slys og sagt Óhöpp gerast og þess vegna heita þau óhöpp hefði gegnt öðru máli, vegna þess að óhapp er gagnsætt orð í þeim skilningi að við getum leyst það upp og tengt einstaka hluta þess við eitthvað sem við þekkjum úr öðrum orðum – neitunarforskeytið ó- og nafnorðið happ. Það er að sjá að fleiri en mér hafi þótt orðalagið sérkennilegt því að þótt viðtalið sé að mestu birt orðrétt á vef Ríkisútvarpsins var framangreindri setningu breytt – á vefnum segir: „Slys gerast og þetta var slys“ í stað „og þess vegna heita þau slys“. Breytta orðalagið er eðlilegra, en svo sem engin skýring á því sem gerðist frekar en hitt enda augljóslega ætlað til að afsaka atburðinn frekar en skýra hann.

Hér var í morgun spurt um nafnorðið heiðrun – hvort það væri nýtt í málinu. Svo er ekki – elsta dæmi Ritmálssafns Árnastofnunar um það er úr Minnisverðum tíðindum 1796: „að hann med sínu lidi fengi burtfararleyfi í fridi med veniulegri hermanna heidrun.“ Tvö dæmi eru einnig í safninu frá séra Jóni Þorlákssyni á Bægisá sem var fæddur 1744. En spurningin var samt eðlileg því að orðið er ekki að finna í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924, ekki í Íslenskri orðabók, og ekki í Íslenskri nútímamálsorðabók, enda þótt dæmin um það á tímarit.is séu á sjötta hundrað og hafi farið fjölgandi í seinni tíð – dæmin í Risamálheildinni eru tæplega tvö hundruð. Það er þó að finna í Íslenskri samheitaorðabók með samheitunum göfgun, vegsauki, virðingarvottur.

Orðið heiðrun er augljóslega myndað af sögninni heiðra með verknaðarviðskeytinu -un eins og fjölmörg önnur nafnorð – -un er eitt frjóasta viðskeyti málsins. Það bætist yfirleitt aðeins við sagnir sem enda á -aði í þátíð þótt örfá dæmi séu um annað, svo sem (upp)lifun. Það má spyrja hvers vegna orðið heiðrun sé ekki að finna í helstu orðabókum, þrátt fyrir að vera meira en tvö hundruð ára gamalt í málinu. Fyrir því geta verið mismunandi ástæður. Ein er sú að þrátt fyrir að slæðingur af dæmum sé um orðið í textum og fari fjölgandi er það (enn) frekar sjaldgæft og gæti einfaldlega hafa farið fram hjá orðabókasemjendum. En önnur skýring gæti verið sú að ekki hafi þótt ástæða til að skýra orðið vegna þess að merking þess þyki liggja í augum uppi.

Merking nafnorða sem eru mynduð af sögn með -un er oftast fullkomlega fyrirsegjanleg út frá merkingu sagnanna – X+un merkir 'það að gera X'. Þannig merkir ritun 'það að rita', könnun merkir 'það að kanna', söfnun merkir 'það að safna', þurrkun merkir 'það að þurrka' o.s.frv. Vissulega getur merking þessara orða stundum víkkað með tímanum þannig að þau vísi ekki einungis til verknaðarins heldur líka til einhvers sem notað er við verknaðinn eða einhvers sem hann leiðir til – stofnun er bæði verknaðurinn að stofna og afurð verknaðarins, skipun er bæði verknaðurinn að skipa og orðin sem notuð eru til að skipa fyrir, o.s.frv. En þessi fyrirsegjanleiki getur stundum valdið því að ekki þyki þörf á að taka orð eins og heiðrun inn í orðabækur.

Þetta er þá svipað því að t.d. fleirtölumyndir orða sem beygjast reglulega eru ekki sérstakar flettur í orðabókum – mynd eins og hestar þarf ekki að vera uppflettimynd vegna þess að merking hennar er fullkomlega fyrirsegjanleg út frá eintölunni hestur og reglum sem við kunnum um tengsl eintölu og fleirtölu. En ef tengsl milli eintölu og fleirtölu eru á einhvern hátt óvenjuleg eða ófyrirsegjanleg er fleirtalan líka uppflettimynd, eins og t.d. lög sem er ekki bara fleirtala af lag heldur hefur líka merkinguna 'formleg, skrifleg fyrirmæli og reglur löggjafans' sem eintalan hefur ekki. Viðskeytið -un er sprelllifandi og orðmyndun með því fullkomlega gagnsæ – ef við vitum hvað sögnin heiðra merkir vitum við líka hvað heiðrun merkir.

Lýsingarorðið hinsti / hinstur er um margt sérkennilegt og miklar takmarkanir eru á notkun þess – beygingarlegar, setningafræðilegar og merkingarlegar. „Eins og mörg önnur lýsingarorð, sem tákna stefnu í tíma eða rúmi, er það ekki haft í frumstigi“ segir Gísli Jónsson í Morgunblaðinu 1995. Sum orð þessarar merkingar eru til bæði í miðstigi og efsta stigi, eins og efri – efstur, neðri – neðstur og síðari – síðastur; sum þeirra eru aðeins til í miðstigi, svo sem hægri og vinstri; og enn önnur eru aðeins til í efsta stigi, svo sem næstur og fjærstur. Sama gildir um hinstur – miðstigið hindri er vissulega gefið upp í orðabókum fornmáls en kemur mjög sjaldan fyrir þar og aldrei í nútímamáli. Í Íslenskri orðabók er það gefið upp en sagt „fornt/úrelt“.

Orðið kemur nær eingöngu fyrir hliðstætt, í veikri beygingu – hinsti dagur, hinsta för, hinsta sinn – enda er hinsti flettiorð í Íslenskri nútímamálsorðabók og vísað á hinstur. Orðið er nær aldrei haft í stöðu sagnfyllingar – við segjum varla *hann var hinstur, *hún var hinst, *það var hinst þótt við getum sagt hann var síðastur, hún var síðust, það var síðast. Dæmi um sterku beyginguna á tímarit.is eru sárafá og flest úr skáldskap, krossgátum eða beinlínis umfjöllun um orðið hinstur. Aðeins í undantekningartilvikum eru þau úr samfelldu máli, eins og „En einhver stundin verður hinst“ í Morgunblaðinu 2008. Aftur á móti er slæðingur af dæmum um atviksorðið hinst sem ekki er í orðabókum nema Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924.

Í Íslenskri orðabók er hinstur skýrt 'aftastur, síðastur', í Íslenskri samheitaorðabók er síðastur gefið upp sem samheiti við hinstur, og í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið skýrt 'síðastur'. Notkunardæmin gefa samt vísbendingu um að þessi merkingarlýsing sé ekki nógu nákvæm. Í Íslenskri orðabók er dæmið hinsta kveðja, í Íslenskri samheitaorðabók er það til hinstu stundar, og í Íslenskri orðabók eru dæmin hann barðist hetjulega til hinstu stundar, hennar hinsta ósk var að vera jörðuð við hlið manns síns og þau kvöddust í hinsta sinn á brautarpallinum. Það er varla tilviljun sem ræður þessu vali notkunardæma – þau benda eindregið til þess að hinsti merki ekki bara 'síðasti', heldur felist í orðinu einhvers konar endanleiki sem oft tengist dauða.

Lausleg athugun á textum í Risamálheildinni staðfestir þetta. Meira en ¾ af dæmum um hinsti er úr minningargreinum Morgunblaðsins og megnið af því sem eftir stendur er af svipuðum toga. Á eftir hinsti koma langoftast nafnorð eins og sinn, kveðja, stund, hvíla, dagur, för, ferð, ósk, svefn, vilji, kall o.s.frv. sem vísa eindregið til andláts. Vissulega eru dæmi um annað – „Síðustu Debenhams verslanirnar lokuðu í hinsta skipti í gær, laugardag“ segir t.d. í Viðskiptablaðinu 2021, „Geimskutlan Discovery tók á loft í hinsta skipti í dag“ segir í Morgunblaðinu 2012, o.fl. En fyrirsögn á mbl.is í gær, „Hinsta heimsókn Guðna innanlands í embætti“ var samt í ósamræmi við málhefð þótt ekki sé hægt að segja að hún sé beinlínis röng.

Á vefmiðlum var í dag vitnað í frétt um „Strok laxfiska úr landeldisstöð“ í Öxarfirði á vef Matvælastofnunar en þar segir: „Seiðin voru u.þ.b. 70-80 gr. og ósmoltuð. Ekki er hægt að útiloka að seiðin hafi smoltast í settjörn og komist út í sjó.“ Lýsingarorðið (ó)smoltaður og sögnina smolta(st) er ekki að finna í neinum orðabókum í merkingu sem þarna geti átt við og ekki furða að þau komi ýmsum ókunnuglega fyrir sjónir enda var spurt út í merkingu smoltast í tveimur málfarshópum í dag. Við athugun reynist sögnin komin úr ensku en nafnorðið smolt (einnig til sem sögn) er skýrt 'a young salmon at the stage when it migrates from fresh water to the sea' eða 'ungur lax á því stigi sem hann færir sig úr ferskvatni til sjávar'.

Orðið er ekki alveg nýtt í íslensku – elsta dæmi sem ég finn um sögnina er í Frey 1987: „Á tímabilinu maí–júlí „smolta“ seiðin og eru þá tilbúin að fara í sjó.“ Miðmyndin smoltast kemur einnig fyrir – í Morgunblaðinu 1989 segir: „Þegar laxaseiðið hefur náð vissri stærð […] tekur það á sig sjógöngubúning, „smoltast“. Af sögninni er leitt nafnorðið smoltun – „Þegar laxaseiðin eru orðin þyngri en 20–25 g. ganga þau að vori til í gegnum líffræðilega þróun sem nefnist „smoltun“ segir í Frey 1984. Nafnorðið smolt kemur einnig fyrir – í viðtali við Skúla Pálsson á Laxalóni í Helgarpóstinum 1985 segir: „„Smolt“, það er það sem við köllum þau, þegar seiðin fara að taka mat.“ Lýsingarorðið smoltaður kemur einnig fyrir.

Í Morgunblaðinu 1997 segir: „þegar vissri stærð er náð eru seiðin sett í sleppitjarnirnar og þar dvelja þau þar til ákveðnum þroska er náð. Þau „smolta“ eins og sagt er á afleitri íslensku, en ekkert orð í ylhýra málinu er til yfir þetta ástand á seiðinu.“ Það er samt ekki alveg rétt – í Morgunblaðinu 1987 segir: „laxaseiði með „fingraförum“, áður en þau taka að smolta eða silfrast.“ Sögnin silfrast hefur sem sé eitthvað verið notuð í þessari merkingu – í myndatexta í Veiðimanninum 1975 segir: „Lengst til hægri […] eru stífalin eins árs seiði, sem ekki hafa silfrast.“ En í Morgunblaðinu 1990 er rökstutt að þetta sé óheppilegt orð og sagt: „Hentugra myndi að taka upp hinar alþjóðlegu orðmyndanir „smoltun“, að „smolta“ og að „afsmolta“.“

Ég er ekki laxveiðimaður og þekki ekki orðafar á því sviði, en ef marka má texta á tímarit.is og í Risamálheildinni eru sögnin smolta(st), nafnorðin smolt og smoltun og lýsingarorðið smoltaður fremur notuð á seinustu árum, þótt öll séu orðin mjög sjaldgæf í þessum textum, en silfra(st), silfrun og silfraður virðast vera að hverfa. Nafnorðið smolt er reyndar til í málinu fyrir og merkir 'bráðin fita á yfirborði vökva, einkum fuglafeiti' eða 'flot' samkvæmt Íslenskri orðabók. Sögnina smolta er hins vegar ekki að finna í orðabókum en í athugasemd við áðurnefnda fyrirspurn um smoltast í hópnum Skemmtileg íslensk orð var sagt: „ég þekki, og nota, sögnina að smolta, sem þýðir að fleyta froðu ofan af þegar maður sýður kjötsúpu.“

En þessi merking orðanna er sárasjaldgæf í nútímamáli og stendur ekki í vegi fyrir að þau séu tekin upp í annarri merkingu. Þau falla ágætlega að málinu, enda til í því fyrir eins og áður segir, og ástæðulaust að amast við hinni nýju merkingu þeirra þótt hún sé tekin að láni. Á hinn bóginn má velta fyrir sér ábyrgð fjölmiðla í þessu sambandi. Þegar frétt um málið var birt á vef Ríkisútvarpsins var sagt til skýringar: „Seiði teljast smoltuð þegar þau hafa þroskast nóg til að lifa í sjó“, en í fréttum Vísis og mbl.is í dag var sögnin smoltast tekin skýringalaust upp úr frétt MAST. Vegna þess hversu sjaldgæf sögnin er leyfi ég mér að efast um að margir lesendur hafi skilið hana og það hefði mátt ætlast til að þeir miðlar sem notuðu hana skýrðu hana í leiðinni.

Sambandið vera búinn að í merkingunni 'hafa lokið einhverju' er mjög algengt í nútímamáli – ég er búinn að lesa bókina, ég er búinn að slá garðinn o.s.frv. Þetta samband er líka til í fornu máli en merkir þar 'reiðubúinn, tilbúinn'. Það er stundum augljóst eins og í setningunni „Þú hefir og enn fyrr tekið mig með valdi og varst þá búinn að veita mér bana“ í Hallfreðar sögu – þarna er óhugsandi af merkingarlegum ástæðum að búinn sé í nútímamerkingu. En í setningum eins og „En er Haraldur konungur var búinn að stíga á hest sinn þá bað hann kalla til sína Áka búanda“ í Heimskringlu er þetta ekki augljóst – þarna gæti nútímalesandi skilið „búinn að stíga á hest sinn“ sem 'kominn á bak' en rétta merkingin er 'tilbúinn að stíga á bak'.

Ef við vitum að um er að ræða texta frá 16. öld eða fyrr leikur þó í raun enginn vafi á því að um merkinguna 'reiðubúinn, tilbúinn' er að ræða. Nútímamerkingin kom fyrst fram í lok 16. aldar en eins og venja er um málbreytingar tók það hana töluverðan tíma að ganga yfir og þess vegna getur stundum leikið vafi á því hvor merkingin á við í 17. aldar textum, en frá og með 18. öld er væntanlega óhætt að gera ráð fyrir nútímamerkingunni. Um þetta hefur töluvert verið skrifað – m.a. gerði Mörður Árnason þessari breytingu skil í BA-ritgerð sinni, „Búinn er nú að stríða“ en heiti ritgerðarinnar er tilvitnun í Passíusálma Hallgríms Péturssonar þar sem nýja merkingin kemur fram: „Fyrir blóð lambsins blíða / búinn er nú að stríða / og sælan sigur vann.“

Samspilið milli sambandanna vera búinn að (gera eitthvað) og hafa (gert eitthvað) er mjög margbrotið – stundum er hægt að nota bæði samböndin í u.þ.b. sömu merkingu, stundum er hægt að nota þau bæði en með einhverjum merkingarmun, og stundum gengur bara annað sambandið. Við þetta bætist að tilfinning málnotenda fyrir þessum samböndum, merkingu þeirra og notkun, virðist vera talsvert mismunandi og gæti verið að breytast. Þótt sambandið sé fjögur hundruð ára gamalt í málinu og hafi lengi verið mjög algengt er iðulega er hnýtt í það og það talið ofnotað og fremur tilheyra óformlegu málsniði. Um þetta hefur heilmikið verið skrifað og ekki stendur til að reyna að gera þessu máli skil hér – aðeins nefna örfá atriði.

Jón G. Friðjónsson segir að vera búinn að sé „jafnan notað með lifandi frumlagi (ekki hlutum)“. Það má þó finna fjölmörg dæmi frá ýmsum tímum um að frumlag sé ekki lifandi vera. Í Íslendingi 1862 segir: „háskóli vor er búinn að standa í hálfa öld.“ Í Íslendingi 1875 segir: „Hann er nú einn, sem vjer álítum að seint muni lækna kindur sínar fyrri en stjórnin er búinn að lækna hann sjálfan.“ Í Norðanfara 1878 segir: „vaninn er búinn að rígbinda og blinda skynsemi og samvizku manna.“ Jón segir einnig: „Ýmsar hömlur eru á notkun þess, t.d. munu fæstir geta notað það með sögnunum sofna, vakna, deyja, lifna við og mörgum fleiri.“ Þetta er sjálfsagt misjafnt milli málnotenda, en gömul dæmi má þó finna um búinn að sofna og búinn að deyja.

Mestöll skrif um vera búinn fjalla um vera búinn að (gera eitthvað), sem er vissulega elsta sambandið með vera búinn, en nokkur önnur hafa smátt og smátt orðið til. Sambönd þar sem forsetningarliður með að kemur í stað nafnháttar virðast koma til um miðja 19. öld – elsta dæmi sem ég finn er í Þjóðólfi 1852: „Þegar spásagnarmaðurinn var búinn að því, heimtar hann peninga af bónda fyrir.“ Fallorð forsetningarinnar er alltaf fornafn í þessu sambandi – búinn að því, búinn að þessu, búinn að öllu, búinn að einhverju. Þótt að komi á eftir búinn bæði í búinn að lesa og búinn að þessu er það nafnháttarmerki í fyrra tilvikinu, forsetning í því seinna. Jón G. Friðjónsson telur líklegast að þágufallið á fornafninu sé tilkomið fyrir áhrif frá vera að því.

En á eftir búinn getur einnig komið forsetningin með og engar hömlur eru á þeim orðum sem hún tekur með sér. Slík sambönd eru a.m.k. síðan á fyrri hluta 19. aldar – „var hann búinn með hana seinast í ágústó“ segir í Skírni 1833; „Aptur borgfirzka vinnumanninum verðum við að svara, þegar hann er búinn með brjefið sitt“ segir í Fjölni 1836. Einnig er til sambandið vera búinn á því í merkingunni 'vera örmagna, uppgefinn' og vera (alveg) búinn í sömu merkingu. Auk þess er búinn oft notað án þess að nokkuð komi á eftir þegar ljóst er af samhengi hvað það er sem er búið. Allt eru þetta atriði sem eru bundin við búinn en eiga ekki við sambönd með hafa þótt bæði vera búinn að (gera eitthvað) og hafa (gert eitthvað) gangi oft í sama umhverfi,

Í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu 2006 segist Jón G. Friðjónsson hafa „veitt því athygli að notkun orðasambandsins vera búinn að + nh. hefur aukist talsvert á kostnað hafa + lh.þt.“ og í pistli í Málfarsbankanum segir Jón: „Mikill (of)vöxtur hefur færst í þetta nýmæli í nútímamáli.“ Það má vera rétt að notkun sambandsins hafi aukist á undanförnum áratugum og notkunarsvið þess víkkað. Ég fæ þó ekki betur séð en á seinni hluta 19. aldar hafi það verið mikið notað og ekki ólíkt því sem er í nútímamáli – jafnvel frekar óformlegu. Ég hef grun um, án þess að geta fært sönnur á það, að sambandið hafi orðið fyrir barðinu á einstrengingslegri málvöndun 20. aldarinnar sem hafi komið á það hálfgerðu óorði – en þetta þarf að skoða nánar.

Orðið flokkshestur er ekki í orðabókum þótt það sé orðið aldargamalt í málinu. Elsta dæmi um það er í Heimskringlu 1927: „gömlu flokkshestunum liggur aftur á móti við fælni, ef þeir sjá einhvern, sem vantar flokksmerkið“. En síðan líður hátt í hálf öld uns það sést næst, í Tímanum 1971: „Í bókum hans eru skúrkarnir frjálslyndir menntamenn, og hetjurnar góðir og íhaldssamir flokkshestar.“ Í Alþýðublaðinu 1973 segir: „í augum flokkanna er þing Sameinuðu þjóðanna einskonar náttúrulækningahæli fyrir útjaskaða flokkshesta.“ Í Alþýðublaðinu 1976 segir: „Þær eru líka skrifaðar af „venjulegu“ fólki og um daglegt líf, en ekki uppsuða misviturra leigupenna lundleiðra flokkshesta.“ Upp úr þessu verður orðið nokkuð algengt.

En hvað merkir flokkshestur? Í Þjóðviljanum 1977 segir: „Ég verð að játa að ég hef ekki verið neinn flokkshestur í starfi en hef þó borgað gíróseðla samviskusamlega.“ Í minningargrein um mann sem vann mikið fyrir flokkinn sinn í Alþýðublaðinu 1985 segir: „Einatt er talað óvirðulega um slíka menn og þeim valdar nafngiftir eins og „flokkshestar“ eða „fótgönguliðar“. Í Bæjarins besta 1997 segir: „Þetta hlutverk mun vera velþekkt hjá hinum svokölluðu flokkshestum sem vaða eld og eimyrju fyrir flokkinn sinn hversu annarlega stefnu sem hann kann að reka.“ Í Morgunblaðinu 2013 segir: „Ég hef alltaf verið pólitískur en aldrei verið flokkshestur. Ég leyfi mér að vera gagnrýninn og greinandi á þann hátt sem mér sýnist sannast og best.“

Orðið virðist því helst notað um fólk sem styður flokkinn sinn gagnrýnislaust gegnum þykkt og þunnt, vinnur mikið fyrir hann og styrkir hann á ýmsan hátt. Oft fylgir lýsingarorðið gamall – í Vísi 1978 segir: „Þeim hefur verið ýtt til hliðar að kosningum loknum af gömlu flokkshestunum.“ Yfirleitt vísar gamall þá fremur til langrar veru í flokknum og íhaldssemi og sterkrar stöðu sem af henni leiðir fremur en til aldurs þeirra sem um er rætt, enda einnig til ungir flokkshestar – „Alþýðuflokks- og alþýðubandalagsmenn kvarta sáran undan því hve lítið er um unga „flokkshesta“ innan þeirra raða“ segir í Luxus 1985 og þar er væntanlega átt við fólk sem er fúst til að fórna sér fyrir flokkinn og leggja á sig vinnu fyrir hann.

Annað skylt orð er flokksgæðingur sem skýrt er 'valdamikill maður innan stjórnmálaflokks' í Íslenskri nútímamálsorðabók en orðið vísar þó ekki síst til þeirra sem flokkurinn hampar og hyglar á ýmsan hátt. Þetta orð er bæði eldra og mun algengara en flokkshestur – elsta dæmið er í Baldri 1909: „eignum þjóðarinnar, sem þeir eru kærðir um að hafa selt í hendur auðfjelaga og ýmsra flokksgæðinga.“ Í Lögbergi 1915 segir: „óráðvandir flokksgæðingar draga dollarana í miljóna tali úr ríkissjóði.“ Í Eimreiðinni 1916 segir: „eða til að borga skuldir flokkanna frá síðustu kosninga-erjunum, og skuldir flokksgæðinganna.“ Í Skildi 1924 segir: „það er svo handhægt að hafa þessa verslun til yfirráða, ef búa þarf til stöðu handa flokksgæðingi.“

Oftast virðist vera nokkur merkingarmunur á flokkshesti og flokksgæðingi en stundum eru orðin þó notuð í sömu merkingu. Í Morgunblaðinu 2005 segir t.d. um nýjan leiðtoga Kína: „Svarið virðist vera að hinn nýi leiðtogi sé vel taminn flokkshestur […] Flest benti til þess að hann væri fyrst og fremst þægur flokksgæðingur.“ Trúlegt er að orðið flokkshestur sé myndað með hliðsjón af flokksgæðingur sem er eldra eins og fyrr segir – orðið gæðingur er skýrt bæði 'maður í sérstakri náð hjá valdamönnum' og 'mjög góður reiðhestur' í Íslenskri nútímamálsorðabók. En önnur fyrirmynd gæti verið vinnuhestur sem er skýrt 'sá eða sú sem er mjög duglegur við vinnu' – það samræmist vel hlutverki flokkshestanna.

Orðasambandið heldur betur í merkingunni 'aldeilis, svo sannarlega' er ekki nýtt í málinu. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Vísi 1915: „á laugardagskveldið var ætlaði eg […] á verslunarmannaballið á »Hótel Reykjavík«, og var heldur betur búinn að dubba mig upp í kjól og glansleðursstígvél.“ Í sama blaði sama ár segir: „Eg hefi þá heldur betur ástæðu að muna eftir yður.“ Í Höfuðstaðnum 1916 segir: „Þegar pilturinn fór, var hann trúlofaður stúlku hér, sem honum þótti heldur betur vænt um.“ Í Eimreiðinni 1920 segir: „Tvö glorhungruð bjarndýr ráðast þá alt í einu á þá, sem á ísnum eru, og vandast þá málið heldur betur.“ Í Ljósberanum 1924 segir: „Ætluðum við nú heldur betur að koma að þeim óvörum, sem í skóginum bjuggu.“

Sambandið heldur betur getur tekið með sér neitunina ekki og merkir þá 'alls ekki, aldeilis ekki'. Það sýnir að orðin í sambandinu hafa í raun slitið tengslin við uppruna sinn og heldur betur er farið að haga sér sem ein heild, ígildi atviksorðs. Þessi notkun fer fyrst að sjást upp úr 1970 þegar dæmum um sambandið snarfjölgar. Í Alþýðublaðinu 1972 segir: „Þegar í ljós kom strax í fyrstu forkosningunum, að svo var heldur betur ekki, varð Muskie í fyrstu ráðvilltur.“ Í Vísi 1973 segir: „Svo er nú heldur betur ekki.“ Í Dagblaðinu 1977 segir: „Hinir leikmennirnir níu vildu heldur betur ekki hlíta þessum úrskurði dómarans.“ Í Tímanum 1977 segir: „landsliðsmenn okkar voru heldur betur ekki á þeim buxunum að gefast upp.“

Sambandið heldur betur er mjög oft notað sem ákveðið jákvætt svar við spurningu í merkingunni 'svo sannarlega'. Sú notkun er ekki ný – elsta dæmi sem ég rakst á um hana er í Lögbergi 1941: „Þú hefir sjálfsagt komið til Rocky Mountains (Klettafjallanna)?“ „Já, heldur betur.“ Þarna er heldur betur notað til að hnykkja á já-inu en fljótlega var farið að nota það eitt og sér, án já – í Degi 1947 segir: „Mundum við ekki vera gáfuleg, að hlæja á meðan sulturinn syrfi að?“ „Heldur betur.“ Á seinustu árum hefur orðið sprenging í þessari notkun sambandsins, en jafnframt er farið að nota það í margvíslegu öðru setningafræðilegu umhverfi, ekki síst í upphafi setninga. Hér eru nokkur dæmi frá síðustu árum um fjölbreytta notkun sambandsins:

„Heldur betur dró annars til tíðinda í þættinum“; „Heldur betur eru þær að toppa á réttum tíma“; „Heldur betur hefði ég viljað sjá meira frá mínum mönnum“; „Heldur betur veit ég það“; „Heldur betur kastaðist í kekki hjá hjónunum í kvöldverðinum“; „Heldur betur er farið að styttast í leikinn“; „Heldur betur að lifna yfir KR-ingum“; „Heldur betur að skemmast“; „Heldur betur kominn tími á nýtt“;  „Heldur betur líkindi með þessum tveim“; „Heldur betur nóg að gerast á Old Trafford“; „Heldur betur óskabyrjun hjá honum í búningi Keflavíkur“; „Heldur betur rassskelling hér á Vodafone vellinum!!“ „Heldur betur ágætis upphitun fyrir skemmtilegt laugardagskvöld“; „Heldur betur góð staða heimamanna þegar gengið er til búningsklefa“.

Í þessum dæmum sem fengin eru úr Risamálheildinni er sambandið yfirleitt í frekar lausum setningafræðilegum tengslum við það sem á eftir kemur – sem getur ýmist verið fullkomin setning með sögn í persónuhætti, nafnháttarsetning eða setningarliður sem ýmist hefst á lýsingarhætti þátíðar, nafnorði eða lýsingarorði. Eins og hér hefur komið fram á þetta samband sér langa sögu í málinu og vitanlega er það góð og gild íslenska. En óneitanlega finnst sumum það ofnotað um þessar mundir og æskilegt væri að huga að meiri tilbreytingu í orðavali – það er til dæmis venjulega hægt að nota aldeilis eða (svo) sannarlega í stað heldur betur en tíðni fyrrnefnda orðsins virðist mjög á niðurleið og þeirri þróun mætti vel snúa við.