Algengasta merking sagnarinnar vita er 'hafa fullvissu (um e-ð)' en meðal annarra merkinga sem nefndar eru í Íslenskri nútímamálsorðabók er 'athuga, aðgæta' með dæmunum vittu fyrir mig hvort glugginn er ekki lokaður og ég ætla að vita hvort hann er heima. Þessi merking kemur fram í frægri senu í Njálu þegar óvinir Gunnars á Hlíðarenda fara að honum og senda Þorgrím austmann til að vita (þ.e. 'gá') hvort Gunnar sé heima. Hann fer upp á skálann þar sem Gunnar sér til hans og leggur til hans atgeirnum þannig að hann fellur ofan af þekjunni og gengur til félaga sinna. Gissur hvíti spyr: „Hvort var Gunnar heima?“ Austmaður svarar: „Vitið þér það en hitt vissi eg að atgeir hans var heima“ – og fellur dauður niður.

Ég botnaði aldrei í upphafinu á þessu tilsvari fyrr en ég áttaði mig á því að vita er þarna ekki notuð í algengustu merkingu sinni heldur merkingunni 'athuga, aðgæta' og „vitið þér það“ merkir því 'þið getið gáð að því'. Spurningin er hins vegar hvað vita merkir í seinna skiptið sem sögnin kemur fyrir í tilsvarinu, „hitt vissi eg“. Merkir þetta 'ég fullvissaði mig um það' eða 'ég gáði að því'? Það skiptir svo sem ekki máli fyrir skilninginn á sögunni. En eftir því sem ég best veit er útilokað í nútímamáli að nota vita í merkingunni ‚athuga, aðgæta‘ í framsöguhætti og viðtengingarhætti – ég veit hvort hann er heima getur alls ekki merkt 'ég gái hvort hann er heima' og ég vissi hvort hann væri heima getur ekki merkt 'ég gáði hvort hann væri heima'.

Það er í sjálfu sér eðlilegt að boðhátturinn vittu sé ekki notaður í algengustu merkingu sagnarinnar vita – það er ekki hægt að skipa neinum að 'hafa fullvissu' um eitthvað en það er hægt að skipa öðrum að 'athuga, aðgæta' eitthvað og ekki óeðlilegt að nota boðháttinn í þeirri merkingu. Það kemur hins vegar ekki fram í orðabókum að sú merking er bundin við ákveðna hætti sagnarinnar – þá sem koma fram í notkunardæmunum úr Íslenskri nútímamálsorðabók, boðhátt og nafnhátt. Langoftast kemur merkingin fram í boðhætti annarrar persónu eintölu en stundum einnig í fleirtölu og stöku sinnum í nafnhætti. Lausleg athugun á tímarit.is bendir þó til þess að notkun nafnháttar í þessari merkingu sé mjög sjaldgæf á síðustu áratugum.

Í umræðu um málfar barna á K100 um daginn sagði stjórnandi þáttarins: „Ég tek eftir því að þau hlusta á svo mikið af ensku tali að það hefur áhrif á hvernig þau tala“ og nefndi sem dæmi „að börnin segi senta en ekki senda“. „„Ég þurfti að senta boltann,“ segist hún hafa heyrt sagt á sínu heimili um daginn. Rekur hún þessa málfarsvillu til þess að á ensku er sagnorðið senda í þátíð sent.“ Það er vel þekkt að þátíð sagnarinnar senda verður oft senti í nútímamáli í stað sendi. Skýringin á því liggur í augum uppi. Aðrar sagnir með sömu stofngerð, benda, henda, lenda og venda, fá þátíð með t – benti, henti, lenti og venti – og ekkert óvænt að senda lagi sig að þeim. En þarna var ekki verið að tala um þátíð sagnarinnar, heldur nafnháttinn.

Ég hafði ekki tekið eftir dæmum um nafnháttinn senta – á tímarit.is eru vissulega fimm dæmi um hann frá ýmsum tímum en þau gætu verið prentvillur. Hins vegar eru um fjörutíu dæmi um hann í Risamálheildinni, nær öll af samfélagsmiðlum, þannig að einhver hreyfing er greinilega í þessa átt. En mér finnst sú skýring að um sé að ræða áhrif frá sent í ensku mjög ósennileg. Íslenski nafnhátturinn senda samsvarar enska nafnhættinum send og væri þá í raun og veru að flýja frá honum fyrir áhrif annarrar beygingarmyndar, ensku þátíðarinnar sent. Það væri mjög sérkennilegt. Við þetta bætist að enska þátíðarmyndin sent er borin fram með rödduðu n-, [sent], og er miklu líkari íslensku myndinni senda [sɛnta] en órödduðum framburði á senta [sɛn̥ta].

Auk þess kemur í ljós að sama breyting er í gangi hjá öðrum sögnum með sömu stofngerð, þ.e. benda, henda, lenda og venda. Í Risamálheildinni er hátt á þriðja hundrað dæma um nafnháttinn benta, hátt í tvö hundruð um lenta og nokkuð á annað hundrað um venta. Einnig er töluvert um nafnháttinn henta í stað henda en útilokað að átta sig á fjöldanum vegna þess að þær myndir falla saman við sögnina henta. Megnið af þessum dæmum er úr óformlegu málsniði samfélagsmiðla en þó er einnig nokkuð úr fjölmiðlum, einkum um lenta – „Þetta hefur þann kost að góðir hlauparar lenta ekki aftast í kösinni“ segir t.d. í Morgunblaðinu 2012; „Hann mun gera nokkur mistök og lenta í árekstrum, eins og allir nýliðar“ segir í Vísi 2011.

Þessi breyting virðist einnig taka til annarra sagna með nd í stofni, a.m.k. hrinda og synda. Hún hefur greinilega verið í gangi um nokkurn tíma, a.m.k. allt frá upphafi samfélagsmiðla upp úr aldamótum. Í þessum sögnum eru engar líkur á að um ensk áhrif sé að ræða, og þess vegna væntanlega ekki heldur í senta. Eina hugsanlega skýringin sem ég sé á þessari breytingu er tilhneiging til að halda sömu hljóðasamböndum í allri beygingunni. Í hefðbundinni beygingu hafa þessar sagnir nd í nafnhætti og nútíð en nt í þátíð og lýsingarhætti þátíðar, en ef breytingin gengur í gegn verða þær með nt í öllum myndum. Slík tilhneiging til samræmingar innan beygingardæmis er vel þekkt, en óljóst hvers vegna þátíðin hefur áhrif á nútíðina en ekki öfugt.

Nafnorðið vodka er skýrt 'litlaus, sterkur áfengur drykkur' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Í Íslenskri orðsifjabók kemur fram að orðið sé hugsanlega komið í íslensku úr dönsku en er upphaflega úr rússnesku þar sem það er eiginlega „smækkunarorð eða gæluorð af voda 'vatn'“. Elsta dæmi um orðið á tímarit.is er í Ísafold 1891: „sje honum fengið fje í hendur, ver hann því eigi til að kaupa matvæli fyrir, heldur brennivín (vodka).“ Önnur dæmi um orðið frá 19. öld eru úr vesturíslensku blöðunum en eftir aldamótin fer það að sjást oftar og oftar í íslenskum blöðum. Það varð þó ekki verulega algengt fyrr en á tíma seinni heimsstyrjaldarinnar og tíðnin hélt áfram að aukast út öldina en fer nú minnkandi, samfara minni neyslu sterkra drykkja.

Þegar nýtt nafnorð kemur inn í málið þarf að gefa því eitthvert kyn. Nafnorð sem enda á -a í nefnifalli eru langoftast kvenkynsorð og það eru dæmi um að vodka sé notað í kvenkyni. Í Tímanum 1967 segir: „Og að lokum drekkum við skál – í pólskri vodku!“ Í Þjóðviljanum 1992 segir: „Að lokum er mælt með staupi af ískaldri rússneskri vodku sem fer ágætlega með rauðrófusúpunni.“ En langoftast er orðið notað í þolfalli sem andlag sagnarinnar drekka og heldur þar -a-endingunni, og nafnorð sem endar á -a í þolfalli getur ekki verið kvenkynsorð heldur er annaðhvort karlkyn eða hvorugkyn. Hvorugkynsorð sem enda á -a eru hins vegar mjög fá og tákna langflest líffæri eða líkamshluta eins og auga, eyra, hjarta, nýra o.s.frv.

Þess vegna er eðlilegt að vodka í samböndum eins og drekka vodka sé túlkað eins og aukafall af karlkynsorði sem endi á -i í nefnifalli og til verði nýtt nefnifall – vodki. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Fálkanum 1946: „Jæja, nú er ég farinn að rausa – það gerir blessaður vodkinn.“ Í Degi 1956 segir: „Við erum úti í fárviðri og höfum misst vodkann.“ Í Skólablaðinu 1962 segir: „Munntamari var mér þó oft / meinhollur vodki á brúsa.“ Langsamlega algengast er að orðið sé notað í þolfalli eintölu án greinis, vodka, og sú mynd sýnir ekki hvort um karlkyn eða hvorugkyn er að ræða, en ótvíræð karlkynsdæmi eins og þessi eru svo algeng að karlkynið vodki er sérstakt flettiorð í Íslenskri nútímamálsorðabók með vísun á hvorugkynsmyndina vodka.

Oft þarf líka að laga tökuorð að hljóðkerfi málsins. Orðið vodka hefur að geyma sambandið dk sem kemur ekki fyrir í orðum af norrænum stofni. Það er hins vegar enginn framburðarmunur á því og sambandinu tk sem til er í málinu þótt það sé sjaldgæft – komi helst fyrir í sögnunum litka og vitkast og nafnorðinu notkun. Því kemur ekki á óvart að hægt er að finna slæðing af dæmum um ritmyndina votka. Í Heimskringlu 1907 segir: „Enginn neitar þar glasi af „Votka“ undir neinum kringumstæðum.“ Í Templar 1914 segir: „Rússar hafa alveg bannað alla ‘votka’- og ölsölu í löndum sínum.“ Karlkynsmyndin votki kemur líka fyrir – í Morgunblaðinu 1982 segir: „Já, það er von að votkinn fljóti.“ En þetta er eingöngu aðlögun í rithætti, ekki framburði.

Annað samband hljóðfræðilega skylt dk er ðk sem er talsvert algengara en tk og kemur fyrir í ýmsum orðum – blaðka, iðka, iðkun, liðka, rauðka o.fl. Eins og við er að búast má finna dæmi um að þetta samband sé notað í aðlögun vodka að hljóðkerfinu. Í Ísafold 1915 segir: „Rússar bönnuðu alla sölu á Voðka og öðrum áfengum drykkjum síðastliðið sumar.“ Í Íslendingi 1919 segir: „Jeg sá Rússa drekka áfengi jafn hispurslaust og þeir drekka voðka á hinum norðlægu breiddargráðum.“ Í Fálkanum 1945 segir: „Þessu var skolað niður með rússnesku brennivíni, beisku zubrovka voðka, Moskva voðka og því, sem best var: með riabinvoðka, eða rauðum voðka.“ Þarna sýnir lýsingarorðið rauðum að voðka í síðasta dæminu er af karlkyninu voðki.

En áhugaverðasta myndin, og sú sem olli því að ég fór að skoða þetta, er volka eða volki sem var til umræðu í hópnum Skemmtileg íslensk orð. Í þeirri umræðu kom fram að þessi mynd er vel þekkt, og stöku dæmi má finna um hana á prenti. Í skólablaðinu Þjóðólfi 1960 spyr kennari: „Geturðu nefnt einhvern áfengan drykk?“ og nemandi svarar: „Já, VOLKA.“ Í Morgunblaðinu 1963 segir: „Ég get gefið þér volka eða hvað það nú heitir vodka?“ Í Morgunblaðinu 2001 segir: „Þar sem við veiddum titti og drukkum „volka“ í friði frá kellingum.“ Í Morgunblaðinu 2009 segir: „Hún mætti í allar samkomur og fékk sér jafnvel Volka ef vel stóð á.“ Nokkur dæmi frá þessari öld má einnig finna í Risamálheildinni, öll af samfélagsmiðlum.

Þessa mynd hlýtur einnig að verða að skýra sem aðlögun að íslensku hljóðkerfi. Vissulega virðist ekki liggja beint við að setja lk í stað dk – hliðarhljóðið l í stað lokhljóðsins d ­– en bæði hljóðin eru þó tannbergsmælt og heyranlegur munur á d og órödduðu l í þessu umhverfi þarf ekki að vera ýkja mikill. Nafnorðið volk er auðvitað til í málinu í merkingunni 'hrakningar og erfiðleikar' og spurning hvort einhver hugrenningatengsl eru við það – að drekka volka getur leitt fólk út í ýmiss konar volk. Það er ástæðulaust að fara lengra út í þá sálma, en hvað sem þessu líður eru hinar fjölmörgu framburðar- og ritmyndir þessa orðs skemmtileg dæmi um það hvernig leitast er við að laga tökuorð að hljóðkerfi og beygingakerfi málsins.

Nýlega var athygli mín vakin á því – sem ég hafði aldrei tekið eftir – að Vegagerðin notar jafnan orðið klæðing í staðinn fyrir klæðning sem er almennt notað og skýrt 'lag sem vegur er þakinn með' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Þar er einnig að finna orðið vegklæðning sem er skýrt 'efsta slitlag á vegi'. Myndin klæðing er ekki í bókinni en hana er hins vegar að finna í Vegorðasafni í Íðorðabankanum þar sem hún er skýrð 'þunnt slitlag, blanda af bikbindiefni og steinefni'. Bæði -ing og -ning eru algeng viðskeyti kvenkynsorða og mynda verknaðarorð af sögnum – klæð(n)ing getur merkt 'það að klæða' og hægt væri að segja klæðning vegarins tók skamman tíma. En oft fá þessi orð líka hlutstæða merkingu, í þessu tilviki 'afurð verknaðar'.

Í Íslenskri orðsifjabók kemur fram að myndin -ning sé komin af -ing en -n-ið sé komið úr sögnum sem enda á -na (t.d. vakna – vakn-ing) og lýsingarháttum sem enda á -inn (t.d. telja – talin-ing > taln-ing). Málnotendur fara svo að skynja -n-ið sem hluta viðskeytisins (vakn-ing > vak-ning, taln-ing > tal-ning) og til verður nýtt sjálfstætt viðskeyti, -ning, sem notað er í sömu merkingu og -ing og hægt er að bæta við aðrar sagnir en þær sem hafa n í grunnmyndinni, svo sem klæða – klæðning.  Það er því ljóst að klæðing og klæðning eru jafngild orð, bæði mynduð í fullkomnu samræmi við íslenskar orðmyndunarreglur en sitt með hvoru viðskeytinu. Orðin virðast vera álíka gömul í málinu en lengi framan af einkum notuð um klæð(n)ingu húsa.

Elsta dæmi sem ég finn um klæðningu er í Ísafold 1881: „Að borðviðurinn hafi verið þurr, votta gólf og klæðning öll á húsinu þann dag í dag.“ Elsta dæmi um klæðingu er í Þjóðólfi 1886: „þá vóru eigi járnþökin og járnklæðingarnar komnar hjer.“ En elstu dæmi um orðið klæðning í merkingunni 'vegklæðning' eru í frétt með fyrirsögninni „„Klæðningin“ helmingi ódýrari en malbikið og olíumölin“ í Þjóðviljanum 1980. Elsta dæmi um orðið klæðing í sömu merkingu er í Feyki 1982: „Áætlað er að leggja bundið slitlag, svokallaða klæðingu, á Norðurlandsveginn frá Hrútatungu að Stað.“ Ég veit ekki hvers vegna Vegagerðin hefur valið að nota fremur klæðing en hið mun algengara orð klæðning en það er í sjálfu sér ekkert við það að athuga.

Í framhaldi af umræðu um samböndin öðru hvoru og öðru hverju í atvikslegri merkingu, 'við og við', fór ég að hugsa um notkun þessara sambanda sem fornafna í merkingunni 'einn af hverjum tveimur í röð (með nafnorði án greinis)' eins og skýringin á annar hvor er í Íslenskri nútímamálsorðabók, með dæmunum ég á að skúra aðra hvora viku og við hittumst annan hvorn sunnudag. En við skýringuna er bætt innan sviga: „(réttara er þó talið að nota hér 'annar hver': annan hvern sunnudag)“. Sambandið annar hver er skýrt 'einn af hverjum tveimur á víxl í samfelldri röð' með dæmunum annar hver nemandi lærir á hljóðfæri, það er mynd á annarri hverri blaðsíðu, önnur hver fjölskylda er áskrifandi að blaðinu og hún vinnur aðra hverja helgi.

Í Málfarsbankanum er svo hnykkt á því hvað er talið „réttara“ í þessu: „Annar hvor, önnur hvor, annað hvort merkir: Annar (önnur, annað) af tveimur. Þau fara þangað aðra hvora helgina, annaðhvort þá næstu eða þá þarnæstu.“ En hins vegar: „Annar hver, önnur hver, annað hvert. Þau fara þangað aðra hverja helgi, þ.e. að jafnaði 26 helgar á ári.“ Þetta samræmist því sem Málfarsbankinn segir um greinarmun hvor og hver – „Óákveðna fornafnið hvor á við þegar rætt er um annan af tveimur“ og „Fornafnið hver á við þegar rætt er um einn af þremur eða fleirum“ Sá greinarmunur hefur reyndar ekki alltaf verið gerður – í skýringu orðanna í Íslenskri orðabók segir: „á 14.–19. öld var enginn greinarmunur á hver og hvor.“

Það er líka alkunna að algengt er í nútímamáli að ekki sé gerður munur á þessum orðum. En þótt við höldum okkur við að gera merkingarmunur á hvor og hver leiðir það ekki endilega til þess að annan hvern sunnudag og aðra hverja helgi sé réttara en annan hvorn sunnudag og aðra hvora helgi í dæmunum að ofan. Þegar við segjum aðra hvora helgi er nefnilega hægt að líta svo á að viðmiðið sé í raun ekki allar 52 helgar ársins, heldur einungis tvær og tvær í einu. Það má sem sé líta svo á að aðra hvora helgi merki 'aðra af tveimur í hverjum viðmiðunarhópi' og því sé eðlilegt að nota þarna fornafnið hvor. En einnig kemur til greina að líta á allar helgar ársins sem viðmiðunarhóp og þá er eðlilegt að segja aðra hverja helgi.

Á tímarit.is má finna fjölda gamalla dæma um sambandið annar hvor í þessari merkingu. Elsta dæmi um annan hvorn dag og annan hvern dag eru jafngömul, frá 1872 – elsta dæmi um aðra hvora viku er frá 1887 en um aðra hverja viku frá 1906. Dæmi með hver eru vissulega mun fleiri, en dæmin um hvor skipta samt þúsundum og fráleitt vegna aldurs, tíðni og þess sem áður segir um viðmiðunarhóp að telja þau röng. Áðurnefnd skýring um að hvor miðist við hóp tveggja og tveggja gengur vitanlega ekki upp í dæmum eins og þriðju hvora helgi sem slæðingur er af í Risamálheildinni. En þau dæmi eru eingöngu af samfélagsmiðlum og því trúlegt að þau megi skýra með almennu samfalli hvor og hver sem er algengt í óformlegu máli.

Áðan var hér spurt hvort fólk væri „alveg hætt að greina mismuninn“ á öðru hverju og öðru hvoru – en hver er þessi munur? Í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu 2006 sagði Jón G. Friðjónsson: „Spurnarfornafnið hvor vísar til annars af tveimur en hver til fleiri en tveggja. Í samræmi við það er (eða ætti að vera) merkingarmunur á orðasamböndunum öðru hvoru og öðru hverju. Orðasambandið öðru hverju vísar til þess sem gerist aftur og aftur með ákveðnu millibili (endurtekin merking) […]. Öðru hvoru vísar hins vegar til annars tilviks af tveimur […].“ Þrátt fyrir að telja að þarna „ætti að vera“ munur segist Jón hafa „veitt því athygli að í nútímamáli er algengt að enginn munur sé gerður á öðru hverju og öðru hvoru“.

Í pistli frá 2015 í Málfarsbankanum er Jón svo orðinn afdráttarlausari um þetta samfall og segir: „Í nútímamáli er t.d. ýmist sagt öðru hverju eða öðru hvoru án merkingarmunar […].“ Hér er rétt að athuga að „í nútímamáli“ er þarna skilgreint nokkuð rúmt – Jón vísar í ýmis dæmi allt frá fyrri hluta 18. aldar þar sem öðru hvoru er notað þar sem hann telur að búast mætti við öðru hverju. Stundum er því þó haldið fram að öðru hverju sé hið eina rétta. Í Einingu 1953 er vitnað í Magnús Finnbogason menntaskólakennara sem var þekktur málvöndunarmaður „og nú minnir hann okkur á að segja […] Ekki: öðru hvoru – heldur: öðru hverju“. Málfarsbankinn er ekki eins afdráttarlaus en segir þó: „Talið er betra mál að segja öðru hverju en „öðru hvoru“.

Þarna eru sem sé komin fram tvö sjónarmið – annars vegar telur Jón G. Friðjónsson rétt að nota ýmist öðru hvoru eða öðru hverju eftir merkingu, og hins vegar vilja Magnús Finnbogason og Málfarsbankinn alltaf nota öðru hverju, óháð fjölda tilvika að því er virðist. Þriðja sjónarmiðið kemur fram hjá Gísla Jónssyni í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu 1987: „Öðru hvoru eða öðru hverju. Erfitt er að segja að annað sé réttara en hitt. […] Hæpið mun að greina þetta eftir því, hversu oft eitthvað gerist, því að tímaviðmiðunin í þessu er svo afstæð.“ Ég tek undir þetta. Ég hef enga tilfinningu fyrir því að einhver merkingarmunur sé á öðru hvoru og öðru hverju og held að ég noti þessi sambönd til skiptis á tilviljanakenndan hátt.

Ég held nefnilega að tvö fyrri sjónarmiðin byggist á misskilningi – eins og dæmi hjá Jóni G. Friðjónssyni sýna er þar verið að blanda saman atviksorðunum öðru hvoru og öðru hverju annars vegar og beygingarmyndum fornafnanna annar hvor og annar hver hins vegar. Á fornöfnunum er gerður greinarmunur eftir því hvort vísað er til tveggja eða fleiri, en í aviksorðunum sem málið snýst um hér vísar hvor aldrei til fjölda tilvika, annars af tveimur – það er óhugsandi í merkingunni 'við og við'. Það skiptir því ekki heldur máli hvort sagt er öðru hvoru eða öðru hverju vegna þess að merkingarmunur getur ekki verið fyrir hendi – enda eru öðru hvoru og öðru hverju gefin athugasemdalaust í sömu merkingu í orðabókum.

Tvær fyrirsagnir á mbl.is í morgun vöktu athygli ýmissa og voru m.a. gerðar að umtalsefni í Málvöndunarþættinum – „Líklegt að áhrif kerfisbilunar gæti hérlendis“ og „Áhrifin gæta ekki hjá Play“. Myndirnar áhrif og áhrifin gætu formsins vegna verið hvort heldur er nefnifall eða þolfall en fleirtalan gæta sýnir að um nefnifall er að ræða í seinni setningunni a.m.k. Sögnin gæta tekur hins vegar með sér eignarfall í þessari merkingu í hefðbundnu máli þannig að búast hefði mátt við áhrifa og áhrifanna. Báðum fyrirsögnum var líka fljótlega breytt og eru nú „Líklegt að áhrifa kerfisbilunar gæti hérlendis“ og „Áhrifanna gætir ekki hjá Play“. En er einhver skýring á því að þarna var í upphaflegri gerð fréttanna notað nefnifall í stað eignarfalls?

Í íslensku er frumlag setninga langoftast í nefnifalli. Allnokkrar sagnir taka þó frumlag í þolfalli, svo sem langa, vanta, dreyma, syfja, reka (á land), daga (uppi) en þolfall sem frumlag á þó nokkuð í vök að verjast eins og kunnugt er og margar þessar sagnir hafa tilhneigingu til að breyta um frumlagsfall – fá þágufall eins og langa, vanta og dreyma eða nefnifall eins og dreyma, reka (á land) og daga (uppi), svo að fáein dæmi séu tekin. Fjöldi sagna tekur þágufallsfrumlag, eins og líka, leiðast, finnast, sýnast og sambönd með vera eins og vera kalt, vera illt o.s.frv. Hins vegar taka aðeins örfáar sagnir eignarfallsfrumlag – Jóhannes Gísli Jónsson telur sjö í grein í Íslensku máli: bíða, geta, gæta, kenna, missa við, njóta (við) og þurfa.

Allar þessar sagnir eru einnig til með nefnifallsfrumlagi, ýmist í svipaðri merkingu eða ekki – til er bæði mín bíður erfitt verkefni og ég bíð eftir þessu, hennar getur í þessu kvæði og hún getur gert þetta, verkjanna gætir ekki og ég gæti að mér, það kenndi aflsmunar og ég kenndi hana, hans missti við og ég missti hann, hans nýtur ekki við og hún nýtur þessarar bókar, og þess þarf ekki og ég þarf þess ekki. Við bætist að flestar þessara sagna – sem og fáeinar aðrar sem mætti bæta við listann – eru sjaldgæfar með eignarfallsfrumlagi og sumar mjög sjaldgæfar. Þess vegna er í sjálfu sér ekkert undarlegt að fallstjórn þeirra hafi tilhneigingu til að breytast og dæmigert frumlagsfall, nefnifall, koma í stað eignarfallsins – eins og í umræddum fréttum.

Ef sögn sem hefur svipaða merkingu og gæta en tekur nefnifallsfrumlag eins og t.d. finnast, eða samband eins og koma fram, væri sett í stað gæta í upphaflegri gerð áðurnefndra fyrirsagna væri ekkert við þær að athuga – Líklegt að áhrif kerfisbilunar komi fram hérlendis, Áhrifin finnast ekki hjá Play. Sennilega hefur fréttaskrifurum fundist að gæta tæki nefnifallsfrumlag eins og langflestar sagnir. Almennt séð er meinlaust þótt einstakar sagnir breyti um fallstjórn og ég hef t.d. engar áhyggjur af breyttri fallstjórn með langa, vanta, dreyma og slíkum sögnum. En þar sem sagnir sem taka eignarfallsfrumlag eru svo fáar munar um hverja einstaka, og vegna þess að eignarfallsfrumlög eru eitt af sérkennum íslenskunnar væri mikil eftirsjá að þeim.

Breska hljómsveitin The Beatles er að mati okkar margra sem ólumst upp á sjöunda áratug síðustu aldar (og ýmissa fleiri) merkilegasta og besta hljómsveit sögunnar. Það er samt ekki ástæðan fyrir því að ég nefni hana hér, enda er þetta ekki hópur fyrir tónlistaráhugafólk. The Beatles – Bítlarnir – eru nefndir hér vegna þeirra áhrifa sem þeir höfðu á íslenskt mál. Þetta er ein fárra erlendra hljómsveita, ef ekki sú eina, sem hefur verið gefið íslenskt nafn sem meira að segja varð fullgilt nýyrði í málinu og hefur getið af sér ýmsar samsetningar. Að vísu voru The Rolling Stones stundum kallaðir Rollingarnir en það er annars eðlis – miklu sjaldgæfara og auk þess var rollingur til í málinu fyrir þótt það hafi auðvitað aðra merkingu en í Rolling Stones.

The Beatles sjást fyrst nefndir í íslensku blaði um mitt ár 1963, skömmu eftir að þeir slógu í gegn í Bretlandi. Alls er enskt nafn hljómsveitarinnar nefnt fimm sinnum í íslensku blöðunum það ár samkvæmt tímarit.is, en nærri sjö hundruð sinnum á næsta ári, 1964. En strax í nóvember 1963 er enska heitið búið að geta af sér íslenskt orð. Þá birtist frétt í Þjóðviljanum með fyrirsögninni „Bítilæðið í Bretlandi“ þar sem bítilæði er greinlega notað sem þýðing á enska orðinu Beatlemania sem kom fram í október sama ár. Í fréttinni segir: „Þeir kalla sig „The Beatles“ (framborið Bítils)“ og vitnað er í fyrirsögn í Daily Mail, „This is Beatlemania“, sem þýtt er „Þetta er bítilæði“. Myndin bítlaæði sem er mun algengari sést fyrst í mars 1964.

En fyrsta dæmið um íslenska gerð hljómsveitarheitisins sjálfs er í frétt Alþýðublaðsins með fyrirsögninni „„Beatles“ í Bandaríkjunum“ í febrúar 1964 – þar segir: „Og hvað um áform íbúa Detroitborgar um að útrýma Bítlunum.“ Í sama blaði viku síðar segir: „Við erum fremur ómerkilegir músikantar, segir Bítillinn George.“ Þar er sem sé farið að tala um einstakan Bítil – skilja Bítlar sem fleirtölu af Bítill. Fljótlega var svo farið að nota bítlar sem samheiti um hljómsveitir sem stældu Bítlana eða spiluðu svipaða tónlist. Um miðjan mars 1964 birti Morgunblaðið frétt um tónleika nokkurra íslenskra hljómsveita undir fyrirsögninni „Íslenzkir „Bítlar“ og daginn eftir segir í myndatexta í Alþýðublaðinu: „Hljómar, hinir íslenzku bítlar.“

Orðið bítill er í Íslenskri nútímamálsorðabók og skýrt 'félagi úr hljómsveitinni The Beatles' en það er ófullnægjandi skýring – merking fleirtölunnar er mun almennari. En bítill er frábært orð sem fellur fullkomlega að hljóðkerfi og beygingakerfi málsins. Það hefur sömu stofngerð og trítill og mítill (sem er reyndar yngra nýyrði) og fellir brott áherslulausa sérhljóðið þegar beygingarendingin hefst á sérhljóði – bítli, bítlar, bítla, bítlum. Þetta er reyndar svokölluð „öfug orðmyndun“ – í stað þess að fleirtalan sé leidd af eintölunni eins og venjulega er fyrst tekin upp fleirtalan Bítlarnir vegna hljóðlíkingar við Beatles og eintalan Bítill sem síðan verður samheitið bítill búin til út frá henni í samræmi við reglur málsins, sbr. lyklar – lykill, jöklar – jökull o.s.frv.

Á árinu 1964 urðu svo til fjölmargar samsetningar með bítil-/bítl- sem fyrri lið. Í sumum tilvikum vísa þær sérstaklega til Bítlanna en flestar urðu þó samheiti með tímanum. Lýsingarorðin bítilóður og bítilgreiddur sjást fyrst í Alþýðublaðinu snemma í mars, nafnorðið bítilfaraldur er í Þjóðviljanum um sama leyti, bítilhljómleikar, bítlahljómleikar og bítlaútlit sjást fyrst í Alþýðublaðinu um miðjan mars og bítlaskór í Tímanum í ágúst. Orðin bítilhár og bítlahár – sem er það eina af þessum orðum sem er í Íslenskri nútímamálsorðabók og skýrt 'hár niður í augu og niður fyrir eyru (á karlmanni)' – fara hins vegar ekki að sjást í ýmsum blöðum fyrr en um haustið þegar strákarnir hafa fengið nægilegan tíma til að láta hárið vaxa.

Ýmsar fleiri samsetningar komu fram næstu árin. „Hversu lengi eigum við að eyða gjaldeyri þjóðarinnar í þetta bítlagarg“ er spurt í Vísi vorið 1965, „Keflavík hefur með talsverðum sanni verið kallaður „bítlabærinn“ á Íslandi“ segir í Vikunni 1966, og svo mætti lengi telja. Aðrar hafa komið til síðar, eins og bítlaekkja. Sögnin bítlast er líka til – í myndatexta í Alþýðublaðinu vorið 1965 segir: „Ekki fylgdi það með í textanum, sem með fylgdi myndinni, hvort þau væru að bítlast.“ Vissulega náðu sumar þessara samsetninga aldrei flugi en þrátt fyrir að meira en hálf öld sé liðin síðan Bítlarnir sjálfir leystust upp lifir arfleifð þeirra í íslenskunni – eins og sjá má í Risamálheildinni eru furðu margar bítla-samsetningar sprelllifandi enn í dag.

Í dag var hér spurt hvort dæmi eins og „við höldum að þetta byrjaði þarna“ í frétt á mbl.is séu „orðin viðtekin íslenska“ – fyrirspyrjandi sagðist sjá þessa setningagerð oftar og oftar. Samspil hátta og tíða í aukasetningum við merkingarflokka sagna í aðalsetningum er of flókið til að hægt sé að fara mikið út í það á þessum vettvangi og vísast þar í bókina Setningar eftir Höskuld Þráinsson – þriðja bindi Íslenskrar tungu. Það sem hér skiptir máli er að í hefðbundinni íslensku verður að hafa viðtengingarhátt af hjálparsögninni hafa og lýsingarhátt þátíðar af aðalsögninni í slíkum setningum – við höldum að þetta hafi byrjað þarna. En setningar af þeirri gerð sem vitnað var til í upphafi virðast þó vera orðnar mjög algengar, einkum í óformlegu málsniði.

Á Bland.is 2002 segir: „Ég held að þetta var eiginlega mest fyrir mig.“ Á Bland.is 2005 segir: „Svo ég held að hann var í dag bara að gera hetjudáð.“ Á Bland.is 2011 segir: „Við höldum að þetta var brekkubobbi.“ Á Hugi.is 2002 segir: „Ég held að hann var að svindla.“ Á Hugi.is 2004 segir: „Held að þetta var barnabók sem hann skrifaði fyrir krakkana sína.“ Á Málefnin.com 2006 segir: „Ég held að hún var bara að hræra í þér.“ Á Málefnin.com 2012 segir: „Ef hún segir að þetta var allt uppspuni lendir hún sjálf í vandræðum.“ Á Twitter 2013 segir: „Held að það var tekin mynd af mér á ballinu.“ Á Twitter 2019 segir: „Ég held að þetta var eini skynsamlegi leikurinn í stöðunni.“ Á Twitter 2020 segir: „ég held að það var í marsmánuði.“

Ýmis dæmi úr formlegra málsniði má þó finna. Í Vísi 2010 segir: „Eva segir að hún var lögð í einelti í skóla.“ Í Vísi 2020 segir: „ég held að hann var að fá þarna minna en milljón á ári.“ Í DV 2011 segir: „Eiríkur Bergmann Einarsson stjórnmálafræðingur segir að það var von á því að fylgi Besta flokksins myndi minnka.“ Í DV 2021 segir: „Ég held að þetta var bara eitthvað svona.“ Á fótbolti.net 2006 segir: „Ég held að þetta var erfiðasti leikurinn okkar á tímabilinu.“ Á fótbolti.net 2020 segir: „ég held að hann var sáttur með frammistöðuna.“ Á mbl.is 2017 segir: „Ég held að hann var alveg á því að hann átti að fá víti.“ Á vef Ríkisútvarpsins 2018 segir: „Hún segir að það var í fyrsta sinn sem lagt er fram minnisblað um náðun til allra ráðherra.“

Vegna þess að þessi setningagerð er einkum bundin við óformlegt mál er erfitt að átta sig á upphafi hennar, en dæmi af samfélagsmiðlum sýna þó að hún var a.m.k. tilkomin upp úr aldamótum. Einn þátttakenda í umræðu um fyrirspurnina sem vísað var til í upphafi sagði „Ég gæti trúað því að þetta séu lúmsk áhrif frá ensku“ og það er ekki ótrúlegt – í samsvarandi setningum á ensku er notuð einföld þátíð en ekki hjálparsögn og lýsingarháttur þannig að setningin sem vitnað var til gæti verið we think it originated there á ensku. Annar þátttakandi sagði: „Ætla að slengja því hér fram sem tilgátu að flestir undir fertugu tali og skrifi svona.“ Hvað sem um það er sýnist mér að þetta sé orðið svo útbreitt að því verði vart snúið við.

Kannski er ekki heldur ástæða til þess. Þótt útbreiðslu þessarar setningagerðar á tuttugustu og fyrstu öld megi hugsanlega rekja til enskra áhrifa er nefnilega nokkuð um keimlíkar setningar í fornu máli. Í Grettis sögu segir: „Þrándur segir að hann var bróðir Eyvindar austmanns.“ Í Heiðarvíga sögu segir: „Hann segir að hann var þar.“ Í Reykdæla sögu segir: „Vémundur segir að hann var nú eftir sendur fanginu.“ Í Heimskringlu segir: „Karl svarar að hann var áður ráðinn að fara til Leifs.“ Í Sturlungu segir: „Prestur og allir heimamenn segja að hann var brott riðinn.“ Í Heimskringlu segir: „Konungur spyr hvort það var Knúts konungs gjöf.“ Það má svo auðvitað deila um hvort þetta dugi til að sættast við svipaða setningagerð í nútímamáli.

Nafnorðið botn hefur ýmsar merkingar en aðalmerkingin sem aðrar merkingar eru væntanlega komnar af er '(flatur) neðsti hluti e-s' eins og segir í Íslenskri nútímamálsorðabók. Orðið er oft notað um neðsta eða síðasta sæti í einhverri röð, ekki síst í íþróttakeppnum. „Þróttur frá Neskaupstað er nú aftur kominn á botninn í deildinni“ segir í Tímanum 1973; „Fylkir lenti á botninum“ segir í Þjóðviljanum sama ár. En einnig hefur það lengi verið notað um ástand fólks. Í Tímanum 1975 segir: „Leið hans hefur legið niður á við um árabil, en nú er hann kominn á botninn, því hann þambar kaffi og reykir Winston.“ Í Vikunni 1979 segir: „Ég var aftur kominn á botninn bæði andlega og fjárhagslega.“ Í DV 2002 segir: „Hún endaði á botninum í neyslu.“

Það er sem sé yfirleitt ekki gott að lenda á botninum eða vera kominn á botninn – þarna merkir botn 'lágmark, lægsta hugsanleg staða' eða eitthvað slíkt. En hins vegar bregður svo við að botn er einnig notað um jákvætt ástand, svo sem vera með sjálfstraustið í botni þar sem botn virðist merkja 'hámark' sem er eiginlega þveröfugt við önnur sambönd. Í Íslenskri nútímamálsorðabók eru reyndar tilgreind orðasambönd með botn þar sem þessi sama merking kemur fram, svo sem gefa allt í botn í merkingunni 'keyra mjög hratt, stíga fast á bensínið' og <stilla tónlistina> í botn í merkingunni '(stilla tónlistina) mjög hátt'. Hvernig stendur á því að botn er notað á þennan hátt sem virðist vera í andstöðu við grunnmerkingu orðsins?

Upprunans er án efa að leita í sambandinu stíga bensínið í botn sem er a.m.k. hátt í 90 ára gamalt – kemur fyrst fyrir á prenti 1938. Í Skólablaðinu það ár segir: „Benzínið er stigið í botn, en vélin gengur jafn silalega og áður.“ Í Morgunblaðinu sama ár segir: „bílstjórinn segir, að hann hafi þurft „að stíga bensínið í botn“ til að fá vjelina til að vinna.“ Þetta samband, oft með bensíngjafann eða bensíngjöfina í stað bensínið, var lengi mjög algengt en dregið hefur úr tíðni þess á seinni árum. En það var hægt að stíga fleira í botn en bensínið. Í Alþýðublaðinu 1962 segir: „Um leið og ökumaðurinn steig bremsurnar í botn, heyrðist ægilegt öskur yfir höfðum þeirra.“ Í Austra 1958 segir: „Með fastri spyrnu stíg ég allt í botn, tengsli og hemla.“

Í þessum dæmum hefur botn í upphafi bókstaflega merkingu, þ.e. 'botn bílsins' – þótt vissulega sé algengara að tala um gólf í bílum kemur botn þó fyrir í þeirri merkingu og er auðskiljanlegt. En vegna þess að langalgengast var að tala um aflgjafann bensín í þessu sambandi hefur fólk farið að skilja botn sem 'hámark' – vera með bensínið í botni er þá skilið sem 'nota hámarksafl' eða 'vera á hæstu stillingu' og þá opnast leið fyrir að nota botn í öðru samhengi. Í Dagblaðinu 1976 segir: „Meiri hlutinn vill músík til að hreyfa sig eftir, æsa sig upp, til að drekka með, til að syngja með og „fíla allt í botn“.“ Í Skólablaðinu 1977 segir: „Mikil (og vaxandi) þörf fyrir það að nota sterk og „sláandi“ orð, t.a.m. […] (að) fíla (eitthvað í botn).“

Þarna er augljóslega um að ræða merkinguna 'hámark', og í langflestum tilvikum merkir í botn / botni 'hámarksstillingu hljóðstyrks'. Slík dæmi koma til á níunda áratugnum. Í Þjóðviljanum 1983 segir: „Djasssíða Þjóðviljans hvetur alla ærlega djassgeggjara að setja græjurnar í botn.“ Í Helgarpóstinum 1985 segir: „Ég þótti víst ekkert sérstaklega efnilegur unglingur, baldinn og alltaf með músíkina í botni.“ Í Morgunblaðinu 1986 segir: „hann er að gera æfingarnar sjálfur í takt við tónlistina og útskýra þær með tónlistina í botni.“ Í Morgunblaðinu 1988 segir: „bílstjórinn setur útvarpið í botn með grísku hljómlistinni og syngur með.“ Í Degi 1988 segir: „Hann trommaði svo í stofunni heima hjá sér með plötuspilarann í botni.“

Svo var farið að nota í botni í merkingunni 'hámark' um ýmislegt sem ekki er stillanlegt. Í Morgunblaðinu 2002 segir: „Það væri mjög huggulegt að geta borgað leiguna á réttum tíma og vera ekki alltaf með yfirdráttinn í botni.“ Í Austurglugganum 2003 segir: „Fram kom í svari frá sveitarfélögunum að hjá þrettán af fimmtán væri útsvarið í botni.“ En einnig var farið að nota þetta um fólk, einkum með orðinu sjálfstraust – í DV 1997 segir: „KR-ingar eru á bullandi siglingu og með sjálfstraustið í botni.“ Alls eru 63 dæmi um sjálfstraustið í botni á tímarit.is, öll hin frá þessari öld, og hátt í tvö hundruð í Risamálheildinni. Einnig eru dæmi um egóið, metnaðinn, sjálfsálitið o.fl. með í botni – yfirgnæfandi meirihluti dæma er úr íþróttafréttum.

Þetta er mjög áhugavert og skemmtilegt dæmi um það hvernig merking orðs snýst í raun alveg við í ákveðnu sambandi – í stað þess að merkja 'neðsti hluti, lágmark' fer botn að merkja 'hámark' þannig að vera með sjálfstraustið í botni merkir það sama og vera með sjálfstraustið í toppi sem einnig kemur fyrir, þótt toppur og botn séu venjulega andstæður. Öll stig þessarar breytingar eru fullkomlega eðlileg og skiljanleg og eiga sér ýmsar hliðstæður en útkoman gæti samt verið ruglandi – ef ég væri að sjá sjálfstraustið í botni í fyrsta skipti myndi ég sennilega telja það merkja sama og „Ég hef verið algerlega á botninum með sjálfstraust“ á Bland.is 2009. En samhengið sýnir yfirleitt hvað sambandið merkir og við lærum það.