Áðan var hér spurt um orðalagið „Þrjár hneppur að framan“ og „Þrjár hneppur á sitthvorri erminni“ sem er notað í auglýsingu um leðurkápu og fyrirspyrjandi sagðist ekki hafa séð áður á prenti. Það sem hefur komið spánskt fyrir sjónir er væntanlega orðið hneppur sem hlýtur að vera fleirtala af kvenkynsorðinu hneppa. Það orð er að vísu að finna í orðabókum en mjög sjaldgæft og í allt annarri merkingu og samhengið sýnir glöggt að þarna hlýtur þetta að tengjast nafnorðinu hnappur og sögninni hneppa. Ég hélt fyrst að hneppa væri þarna notað í merkingunni hne(pp)sla, þ.e. 'hnappagat', en við nánari athugun kom í ljós að merkingin er víðari en svo. Orðið er sjaldséð á prenti en fáein nýleg dæmi um það eru í Risamálheildinni.

Nokkur dæmi: Á mbl.is 2021 segir: „Svo virðist sem hann hafi mögulega farið í þær öfugar, því framan á þeim er enginn rennilás, engin hneppa, ekkert!“ Á Hugi.is 2009 segir: „Það sést ekkert á henni alveg eins og ný bara, fyrir utan það að ein hneppan datt af inní vasanum.“ Á Bland.is 2005 segir: „Td jakki sem ég mátaði, smelpassaði, en gat ekki hnept því hneppan var svona brjóstahæð og bara náði ekki saman þar.“ Á Bland.is 2011 segir: „Ég heyrði um einhverja teygju eða eitthvað sem hægt væri að kaupa og láta í staðinn fyrir hneppuna eða allavega eitthvað svo maður geti notað gallabuxurnar lengur?“ Á Bland.is 2008 segir: „þegar hann er að hneppa henni sundur til að fara í hana þá fer bara hneppan af (voru smellur ekki tölur).“

Einnig er hægt að finna allnokkur dæmi um orðið hneppa í auglýsingum á netinu og þá fylgja yfirleitt myndir. Þessi dæmi og myndirnar benda til þess að orðið hneppa sé notað í víðri merkingu – merki í raun 'það sem gerir kleift að hneppa'. Í dæmum eins og „Falleg skyrta með hneppum alveg niður“ og „Hneppur aftan á hálsmáli til að auðvelt sé að klæða krílin“ má segja að hneppa vísi bæði til hnapps og hnappagats, en í dæmum eins og „Allur málmur og hneppur eru burstaðar“ og „Rauðar hneppur“ er einkum vísað til hnappsins. Eins og áður er komið fram er einnig hægt að nota orðið um smellur þar sem ekki er neitt hnappagat og ekki heldur hnappur í venjulegri merkingu – „Kuldagalli mjög hlýr og góður. Búið að naga tvær hneppur.“

Nafnorðið hneppa er eðlilegt orð og fellur vel að málinu, hvort sem litið er svo á að það sé myndað af nafnorðinu hnappur eða sögninni hneppa. Það er líka gegnsætt, í þeim skilningi að við tengjum það strax við orðin hnappur og hneppa þótt við þurfum að læra nákvæma merkingu orðsins sérstaklega eins og í flestum öðrum orðum sem kölluð eru „gegnsæ“. Svo er spurning hvort einhver þörf sé fyrir orðið. Í því samhengi má benda á að áður fyrr voru lítil tilbrigði í því hvernig flíkum var hneppt – með einföldum hnappi sem fór í gegnum hnappagat. Nú er fjölbreytnin margfalt meiri, happar oft fremur til skrauts en í hagnýtum tilgangi, og smellur oft í staðinn. Það getur verið hentugt að hafa orð sem nær yfir þetta allt og hneppa gerir það vel.

Í gær var hér spurt hvort ekki væri lengur gerður greinarmunur á orðasamböndunum drífa sig og flýta sér. Ég sagðist telja að þessi munur væri gerður, en vissulega er oft hægt að nota bæði samböndin í sömu merkingu. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er drífa sig skýrt 'anstrænge sig, være dygtig og energisk', þ.e. 'leggja sig fram, vera iðinn og kappsamur'. Í Íslenskri orðabók er sambandið drífa sig skýrt annars vegar 'taka á sig rögg og koma sér af stað (hefjast handa)' og hins vegar 'herða sig (við verk)'. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er sögnin drífa skýrð ‚sýna dugnað, framtakssemi, hraða‘ og undir henni er gefið sambandið drífa sig <af stað> með dæmunum drífið ykkur krakkar, við erum að fara; hann dreif sig á fætur klukkan 6.

Þarna eru sem sé tveir merkingarþættir – annars vegar 'dugnaður, kappsemi' og hins vegar 'hraði, viðbragð'. Sögnin flýta er skýrð ‚hraða (e-u), láta (e-ð) gerast hraðar, fljótar‘ í Íslenskri nútímamálsorðabók þannig að þar er skörun við aðra merkinguna í drífa, og iðulega gætu báðar sagnirnar átt við. Ef ég segi við þurfum að drífa okkur, við erum að verða of sein getur það annars vegar merkt 'nú þurfum við að sýna dugnað (við að koma okkur af stað)' og hins vegar 'nú þurfum við að vera fljót' – eins væri hægt að nota flýta okkur. Sama máli gegnir hugsanlega ef við erum á leiðinni eitthvað og ég segi við förum alltof hægt, nú þurfum við virkilega að drífa okkur – en ég er þó ekki viss um að öllum finnist eðlilegt að nota drífa sig við þær aðstæður.

Ástæðan fyrir því að þessi setning er e.t.v. vafasöm er sú að fyrir mörgum a.m.k. felst einhvers konar upphaf í drífa sig sem ekki er í flýta sér. Ég get sagt þegar ég mætti honum var hann alltaf að flýta sér í ræktina en mér finnst skrítið að segja þegar ég mætti honum var hann alltaf að drífa sig í ræktina – af því að þar er hann á leiðinni en ekki að hefja ferðina. En hugsanlega er þetta að breytast – a.m.k. finn ég slæðing af setningum með sambandinu alltaf að drífa sig þar sem ekki er augljóst að um eitthvert upphaf sé að ræða, eins og í Stundinni 2018: „Við gerum eitt í einu og sýnum þolinmæði fyrir líðandi stund í stað þess að vera alltaf að drífa okkur“ og „Fólkið í minni fjölskyldu er alltaf að drífa sig svo mikið“ á Bland.is 2010.

Í þessum dæmum væri eins hægt – og kannski eðlilegra – að nota flýta sér, en vissulega er hugsanlegt að lesa einhvers konar upphafsmerkingu úr þeim. Það virðist samt ekki ólíklegt að munurinn á merkingu drífa sig og flýta sér hafi dofnað undanfarið, en því fer samt fjarri að alltaf sé hægt að nota drífa sig í sömu merkingu og flýta sér. Mér finnst t.d. óeðlilegt eða útilokað að nota drífa sig í setningum eins og *hún spurði hvort þetta væri rétt og ég dreif mig að svara játandi, eða *það var beðið eftir mér svo að ég dreif mig eins og ég gat, eða *ég hef ekki drifið mig svona mikið í mörg ár, eða *við svona aðstæður er mikilvægt að drífa sig hægt. En ég skal samt ekki útiloka að einhverjum finnist einhverjar þessara setninga góðar og gildar.

Í tengslum við þetta má nefna nýlega sögn sem ungt fólk notar stundum í merkingunni ‚drífa sig, fara‘ – sögnina letsa. Dæmi um hana má m.a. finna á twitter 2016: „Núna þurfum við því miður að letsa“, og 2020: „Ég er að fara að henda mér í lopann og letsa“. En hugsanlega er letsa þegar úrelt eins og segir á twitter 2021: „Letsa er svona fjögurra ára gamalt og öööörugglega að detta út - held að núna sé LESSSSGO málið“ og „Þá er pottþétt löngu orðið ýkt halló að letsa“. Þetta er komið af let’s go á ensku – ensk sambræðsla sagnar og fornafns (let us) verður að íslenskri sögn sem fær merkingu ensku aðalsagnarinnar (go) – sem fellur brott. Kannski verður letsa ekki langlíf sögn en mér finnst þetta býsna skemmtileg orðmyndun.

Nýlega var hér spurt hvað fyrri liðurinn skot- í orðinu skotsilfur væri. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er skotsilfur skýrt 'lausir peningar, peningar til að eyða, reiðufé' og í Íslenskri orðabók er skýringin 'vasapeningar, eyðslueyrir, reiðufé' en þar kemur líka fram að skot eitt og sér geti m.a. merkt 'framlag eins einstaks til samskota'. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er skotsilfur skýrt 'Lommepenge; Rejsepenge', þ.e. 'vasapeningar; ferðafé' og undir skot sem er skýrt á sama hátt og í Íslenskri orðabók er vísað á dæmi úr Riti þess íslenzka Lærdómslistafélags frá 1781: „skot (og skot-penningr) heitir, þá er hverr gefr sinn hluta til einhvers.“ Í Íslenskri orðsifjabók kemur fram að skot geti m.a. merkt ‚framlag (í peningum)‘.

Í fornmálsorðabók Fritzners, Ordbog over Det Gamle Norske Sprog, er vísað úr skotsilfur á skotpeningur sem hefur tvær merkingar: Annars vegar 'Penge som tilfalder en', þ.e. 'fé sem fellur einhverjum í hlut' og hins vegar 'Tærepenge, Penge som man erlægger for sig i Betaling for sin Underholdning, Beværtning', þ.e. 'dagpeningar, fé sem greitt er fyrir uppihald'. Við seinni merkinguna er vísað til samanburðar í écot á frönsku og scot, scotum í miðaldalatínu. Í seinni tíð (a.m.k. frá því á 19. öld) virðist fyrri merkingin ekki koma fyrir í skotsilfur þótt hún haldist í orðinu samskot – skotsilfur er eingöngu notað í merkingunni 'eyðslueyrir' og áður fyrr langoftast um fé til að greiða útgjöld á ferðalagi – önnur en beinan ferðakostnað.

Þannig segir t.d. í Ísafold 1875: „Prinsinn af Wales hafði 1 milj. kr. eða freklega það í farareyri í Indlandsför sína, og undir það annað eins í skotsilfur.“ Í Heimskringlu 1886 segir: „kom þeim ásamt um, að verðið skyldi vera $67 (sextíu og sjö dollars!), eða með öðrum orðum farbrjef til Liverpool, sem kostar $55 og um 12 doll. í skotsilfri, til þess að svalla í leiðinni.“ Hér er gerður skýr munur á beinum ferðakostnaði og öðrum útgjöldum í ferðinni – skotsilfur er eyðslufé, notað til að greiða ýmislegt sem er ekki endilega allt bráðnauðsynlegt. En þetta gildir þó ekki eingöngu um ferðalög – í Skírni 1886 segir t.d.: „Drottning keisarans hefir í skotsilfur 600,000 rúflna, og heldur því fje, ef hún verður ekkja auk peninga til viðurværis og hirðkostnaðar.“

Í innleggi hér í morgun, sem ég eyddi vegna neikvæðs orðalags, var vakin athygli á fyrirsögninni „Staðarhald á Hólum liggur í lausu lofti“ á mbl.is í dag og spurt hvort þetta væri „kannski bara eðlileg þróun málsins“. Þótt það hafi ekki komið fram geri ég ráð fyrir að fyrirspyrjandi telji að í stað sagnarinnar liggja ætti fremur að nota svífa eða vera – eins og reyndar er gert í upphafi fréttarinnar: „Staðarhald Hólastaðar er í lausu lofti.“ Vissulega er það rétt að sögnin vera er venjulega notuð í þessu sambandi sem merkir þarna 'hafa enga festu' segir í Íslenskri nútímamálsorðabók – í Íslenskri orðabók er sambandið svífa í lausu lofti skýrt 'vantar undirstöðu, er uppi í skýjunum'. Framtíð staðarhalds á Hólum er sem sé í algerri óvissu.

Nokkur dæmi um liggja í lausu lofti í þessari merkingu má finna í Alþingistíðindum, þau elstu meira en hundrað ára gömul. Það elsta er frá 1915, í ræðu Bjarna Jónssonar frá Vogi sem þótti enginn bögubósi: „Vona jeg, að þingmaðurinn breyti nú skoðun og greiði tillögum mínum atkvæði, þegar hann sjer, hversu spádómar hans liggja í lausu lofti.“ Annað dæmi er í ræðu Einars Jónssonar 1918: „En jeg vil hjer fara milliveginn, að alt sje ekki látið liggja í lausu lofti, en ekki heldur alt lögboðið, sem kemur við atvinnuþörfinni og vinnuveitandanum í bága.“ Þriðja dæmið er í ræðu Jakobs Möller 1927: „Ef þetta er ekki sönnun þess, að fyrirætlanir fjelagsins liggi í lausu lofti, þá veit jeg ekki, hvaða sannanir menn vilja fá.“

Á tímarit.is er á þriðja tug dæma um liggja í lausu lofti í þessari merkingu, það elsta í Sjómannablaðinu Víkingi 1948: „Þegar stjórnarsamvinnan rofnaði, var ekki búið að marka nægilega örugga stefnu í afurðasölumálunum. Þau lágu í lausu lofti.“ Í Vísi 1959 segir: „Þetta væru þó meira getgátur er lægju í lausu lofti.“ Í Morgunblaðinu 1966 segir: „Skýringin liggur í lausu lofti og áhorfandinn fær varla höndlað hana.“ Í Tímanum 1969 segir: „En það hlýtur alltaf að vera sanngirnismál, að ekki sé látið liggja í lausu lofti hverra breytinga sé von vegna framkvæmdanna.“ Ýmis nýleg dæmi eru líka til – í Fréttablaðinu 2023 segir: „Við breytum ekki fortíðinni en það er algjör óþarfi að láta málið liggja í lausu lofti lengur.“

Sambandið liggja í lausu lofti er vissulega fremur sjaldgæft – í Risamálheildinni eru rúm 800 dæmi um sambandið vera í lausu lofti en aðeins um 50 dæmi um liggja í lausu lofti. Hins vegar er sambandið liggja í loftinu í merkingunni 'eitthvað er yfirvofandi, líklegt er að eitthvað gerist' mjög algengt. Merkingin er vissulega ekki sú sama og í vera í lausu lofti en þó er ekki ýkja langt á milli – í báðum samböndum er um að ræða óvissu. Þótt ekkert sé hægt að fullyrða um þetta finnst mér því ekki ósennilegt að sambandið liggja í lausu lofti hafi orðið fyrir áhrifum frá liggja í loftinu. Það er auðvitað smekksatriði hvað fólki finnst um liggja í lausu lofti en þar eð elstu dæmin um það eru meira en hundrað ára gömul er a.m.k. ekki um að ræða splunkunýja „þróun“.

Hér hefur oftar en einu sinni verið rætt um orðasambandið mannleg mistök sem mörgum finnst undarlegt – það er fólk sem gerir mistök og hljóta þá ekki öll mistök að vera mannleg? Orðið mistök er skýrt 'það sem er gert rangt' í Íslenskri nútímamálsorðabók og 'yfirsjón, handvömm, vangá, e-ð rangt, óheppilegt' í Íslenskri orðabók. Þar er sambandið mannleg mistök reyndar skýrt sérstaklega sem 'mistök vegna vangár eða vanrækslu (starfs)manna (en ekki vélarbilunar, náttúruaðstæðna o.s.frv.)' en merkt !? sem þýðir „orð eða málatriði sem ekki nýtur fullrar viðurkenningar, telst ekki gott mál í venjulegu samhengi“. Ástæðan fyrir þessari merkingu er væntanlega sú að mannleg þyki ofaukið vegna þess að sjálfgefið sé að mistök séu mannleg.

Oft eru mistök afleiðing ákvörðunar sem hefur verið hugsuð vandlega í langan tíma og það sem var gert var nákvæmlega það sem til stóð – en reynist samt sem áður hafa verið rangt, eftir á að hyggja. Það getur liðið langur tími áður en fólk kemst að þeirri niðurstöðu að þessi ákvörðun hafi verið röng, og það getur iðulega verið umdeilt hvort hún hafi verið það yfirleitt – t.d. þegar um er að ræða ákvarðanir í stjórnmálum. Aftur á móti sýnist mér að sambandið mannleg mistök sé einkum notað þegar um er að ræða athöfn eða aðgerð sem framkvæmd er að lítt hugsuðu máli eða í ógáti – jafnvel þegar annað er gert en til stóð, t.d. ýtt á rangan takka eða eitthvað slíkt. Yfirleitt kemur þá strax í ljós að mistök hafa verið gerð og um það er sjaldnast ágreiningur.

Þegar orðalagið mannleg mistök er gagnrýnt á þeim forsendum að öll mistök séu manngerð og hljóti þar af leiðandi að vera mannleg er litið fram hjá því að lýsingarorðið mannlegur hefur tvær merkingar. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er það skýrt 'eins og maður, með þeim ágöllum sem því fylgir' og 'sem varðar manninn, manneskjuna'. Í Íslenskri orðabók eru sömu merkingar gefnar þótt lýsing þeirra sé orðuð eilítið öðruvísi – sú fyrri er 'í samræmi við mannseðlið' og sú seinni 'sem heyrir til mönnum'. Dæmið sem tekið er um þá fyrri er það er mannlegt að skjátlast – sem er einmitt merkingin sem lýsingarorðið hefur í sambandinu mannleg mistök. En fólk virðist oft líta svo á að í þessu sambandi sé um seinni merkinguna að ræða – sem er rangt.

Þetta þýðir að fólk gerir yfirleitt ekki mannleg mistök í þeirri merkingu að um meðvitaða og áformaða aðgerð sé að ræða – mannleg mistök gerast eða verða, oft vegna ytri aðstæðna, þau eru slys, óhöpp. Þessi sérstaða mannlegra mistaka kemur t.d. skýrt fram í því að á tímarit.is er á níunda hundrað dæma um sambandið gerði mistök en aðeins eitt um gerði mannleg mistök, og í Risamálheildinni eru tæp sjö hundruð dæmi um ég gerði mistök en aðeins þrjú um ég gerði mannleg mistök. Vissulega er ekki alltaf skýr munur á mistökum og mannlegum mistökum en það er samt í raun og veru ekki rétt að líta einfaldlega á mannleg mistök sem undirflokk mistaka – þau eru oftast annars eðlis og mér finnst ekkert að því að tala um mannleg mistök.

Hlutverk lýsingarorðsins í sambandinu mannleg mistök er að leggja áherslu á að það sé mannlegt að gera mistök og þar með oft að afsaka það sem gerðist og draga úr ábyrgð gerandans. Það er líka mannlegt – í sömu merkingu – en við þurfum að gæta þess vel að þetta orðalag sé ekki misnotað. Í frásögn Vísis af glæfraakstri rútu á Reykjanesbraut fyrr í vikunni var haft eftir yfirmanni verkstæðis þar sem rútan átti að vera: „Hann segir ljóst að þarna hafi verið um mannleg mistök að ræða.“ En þetta voru alls ekki mannleg mistök í þeirri merkingu sem það samband hefur vanalega. Þessu athæfi verður betur lýst sem alvarlegum dómgreindarskorti og jafnvel „einbeittum brotavilja“ svo að notað sé orðalag úr lögfræði.

Öðru hverju kemur upp umræða um frasann eigðu góðan dag sem starfsfólk í þjónustustörfum notar oft í kveðjuskyni. Oft er amast við þessu sambandi á þeim forsendum að það sé komið af kveðjunni have a nice day sem oft er notuð í ensku við sömu aðstæður. Engin ástæða er til að efast um að enska kveðjan hafi ýtt undir þá íslensku þótt tæplega sé hægt að segja að um beina þýðingu sé að ræða – bæði have og nice eiga sér beinni samsvaranir í íslensku en eiga og góður. Auk þess kemur sambandið haf góðan dag – sem stendur enskunni öllu nær – fyrir í fornu máli, einkum sem heilsun en einnig sem brottfararkveðja. Um þetta hef ég skrifað áður en eftir það hefur Sigríður Sæunn Sigurðardóttir gert sambandinu ítarleg skil í grein í Íslensku máli.

Sigríður Sæunn nefnir ýmsar kveðjur sem bent hafi verið á að nota megi í staðinn fyrir eigðu góðan dag: „Blessuð, Vertu sæl, Hafðu það gott, Njóttu dagsins og Verði dagurinn þér góður.“ Af þessum kveðjum er njóttu dagsins langoftast nefnd – þannig segir Örn Bárður Jónsson í Vesturbæjarblaðinu 2006: „Nú á tímum enskuskotinnar íslensku segir fólk gjarnan: eigðu góðan dag eða hafðu góðan dag sem er auðvitað hræðilega léleg þýðing á ensku kveðjunni „have a good day.“ Betra þykir mér að segja: njóttu dagsins sem er hljómfögur kveðja og í ætt við glaðlega kveðju skáldsins rómverska“ – þ.e. carpe diem hjá Hórasi. Hið sama kemur t.d. fram í pistli Eiðs Guðnasonar 2012, hjá Helga Snæ Sigurðssyni í Morgunblaðinu 2018, o.v.

En það er ekki víst að njóttu dagsins sé endilega betur ættað en eigðu góðan dag. Elsta dæmið um þetta samband í íslensku er í ljóði í vesturíslensku blöðunum Lögbergi og Heimskringlu 1913: „Njóttu dagsins, ljóss og lista.“ Þarna er hugsanlega um að ræða áhrif frá ensku þótt svo þurfi vitaskuld ekki að vera. Næst kemur sambandið fyrir í grein eftir Sigurð Einarsson í Straumum 1928: „Augu hans segja: „njóttu dagsins vel“, þegar hann mætir mér.“ Í kvæði eftir vesturíslenskt skáld í Lögbergi 1938 er línan „Sigurvinnings njóttu dagsins“ og í kvæði í Nýju kvennablaði 1951 er línan „komdu barn og njóttu dagsins“. Það er athyglisvert að þrjú af þessum fjórum dæmum eru úr kvæðum, þar af tveim eftir vesturíslensk skáld.

Þetta eru einu dæmin um sambandið fram á seinni hluta sjöunda áratugarins, en þá fer það að blómstra. Í stjörnuspá í Vísi 1967 segir: „Láttu allar starfsáhyggjur lönd og leið og njóttu dagsins.“ Ekki kemur fram hvort spáin er þýdd en það verður að teljast líklegt. A.m.k. leikur enginn vafi á því í dæminu „Ýttu áhyggjum til hliðar og njóttu dagsins“ í Morgunblaðinu 1968, því að það er úr stjörnuspá Jeane Dixon. Á næstu árum þar á eftir og fram undir þetta eru fjölmörg dæmi um sambandið úr stjörnuspám – framan af flest úr spám Jeane Dixon en síðar einnig úr spám Frances Drake í Morgunblaðinu, spám Athenu Lee í Degi og spám í öðrum blöðum þar sem höfundar er ekki getið en líklegt má telja að séu oft þýddar úr ensku.

Fram til 1997 kemur sambandið njóttu dagsins nánast eingöngu fyrir í stjörnuspám, fyrir utan nokkur dæmi um „Njóttu dagsins með Dentokej“ í auglýsingu frá 1978 um Wrigley‘s tyggjó, sennilega þýddri. En árið 1997 fer sambandið svo að sjást í íslenskum auglýsingum – „Gríptu ostinn og njóttu dagsins!“ frá Osta- og smjörsölunni, „Njóttu dagsins og komdu í Kringluna“, „Njóttu dagsins – taktu flugið“ frá Flugfélagi Íslands, o.fl. Strax upp úr aldamótum nær sambandið svo töluverðu flugi í auglýsingum en þó miklu fremur á samfélagsmiðlum. Á tímarit.is eru tæp 300 dæmi um sambandið, þar af 200 frá þessari öld, og á sjötta hundrað dæma er um sambandið í Risamálheildinni, þar af hátt í fimm hundruð af samfélagsmiðlum.

Án þess að ég geti fullyrt það finnst mér langtrúlegast að bæði í stjörnuspánum og tyggjóauglýsingunni – sem sé í nær öllum dæmum fram til 1997 – sé yfirleitt verið að þýða enjoy the day eða enjoy your day sem hvort tveggja eru algeng sambönd í ensku og oft notuð á sama hátt og have a nice day. Þessi sambönd samsvara njóttu dagsins nákvæmlega – raunar mun nákvæmar en eigðu góðan dag samsvarar have a nice day. Sé uppruni sambandsins eigðu góðan dag talinn enskur, þrátt fyrir að orðin séu íslensk, gildir hið sama ekki síður um sambandið njóttu dagsins. Vilji fólk forðast ensk áhrif er njóttu dagsins því ekki leiðin til þess. En vitanlega eru bæði eigðu góðan dag og njóttu dagsins góð og gild íslenska.

Áform dómsmálaráðherra um „lokað búsetuúrræði“ hælisleitenda, sem augljóslega er ekkert annað en fangelsi, er einstaklega gróft dæmi um hagræðingu stjórnvalda á tungumálinu í blekkingarskyni – „nýlensku“ (newspeak) eins og það hét hjá George Orwell í 1984. En þetta er þetta ekki í fyrsta skipti sem umdeilt heiti er áformað á „lokuðu búsetuúrræði“ fyrir fólk sem stjórnvöldum þykir af ýmsum ástæðum ekki heppilegt að leiki lausum hala. Fyrir tæpri öld, árið 1928, lagði þáverandi dómsmálaráðherra, Jónas Jónsson frá Hriflu, fram á Alþingi frumvarp „til laga um heimild fyrir landsstjórnina til að reisa betrunarhús og letigarð“ – „til að fangar, og slæpingar, sem ekki vilja vinna fyrir sjer eða sínum, geti stundað holla og gagnlega vinnu“.

Í greinargerð segir: „Með vaxandi þjettbýli við sjávarsíðuna, og einkum vegna hins öra vaxtar höfuðstaðarins, hefir myndast talsverð stjett slæpinga, er ekki vilja sinna gagnlegri vinnu, og verða sjálfir, og þá ekki síður börn þeirra, þjóðfjelaginu til byrði.“ Óneitanlega er orðræðan þarna óþægilega lík ýmsu sem nú er sagt um hælisleitendur, en frumvarpið er með lausn á vandanum: „Úr þessu þarf að bæta og er álitið að vel megi sameina nýtísku betrunarhús og letigarð, þar sem heilsuhraustir letingjar væru þvingaðir til að vinna.“ Einnig segir að „landeyður […] myndu mjög oft fremur vilja vinna eins og frjálsir menn, heldur en komast á slíkt vinnuheimili, þar sem aðbúðin væri að vísu góð, en þeir þó sviftir frelsi […]“.

Þarna var ekki verið að fela neitt með orðskrúði eða merkingarbreytingum orða – þetta „lokaða búsetuúrræði“ var ætlað fyrir slæpingja, landeyður og letingja, og því réttnefnt letigarður. Eitthvað hefur þó bersögli orðsins letigarður farið fyrir brjóstið á sumum – séra Sigurbjörn Á. Gíslason skrifaði t.d. í Vísi að það væri „miklu betra að kalla þá deild vinnustofnun, vinnuhæli, eða eitthvað þvílíkt, svo að nafnið sjálft sé ekki hnefahögg á tilfinningar heimilismanna og ættingja þeirra“. Við meðferð málsins á þingi lagði Ásgeir Ásgeirsson, síðar forseti Íslands, fram tillögu um að í stað orðsins letigarður kæmi vinnuhæli. Þetta var samþykkt og upp úr því var stofnað Vinnuhælið á Litla-Hrauni eins og fangelsið þar hét lengi vel, fram undir 1990.

En þótt vinnuhæli sé kannski ekki eins mikið „hnefahögg á tilfinningar“ fólks og letigarður fer ekki hjá því að það sé neikvætt orð. Þótt hæli út af fyrir sig sé skýrt 'skjól, athvarf' og 'sjúkrastofnun, ýmist til lækninga, heilsubótar eða hressingar' í Íslenskri nútímamálsorðabók, og til séu jákvæðar samsetningar eins og heilsuhæli og hressingarhæli, þá eru langflestar samsetningar með -hæli neikvæðar – vísa til staðar þar sem fólk er vistað meira og minna nauðugt. Þetta eru orð eins og berklahæli, drykkjumannahæli, fávitahæli, geðveikrahæli, holdsveikrahæli, munaðarleysingjahæli, þurfamannahæli o.fl. – sem betur fer eru þau flest fallin úr notkun að mestu, eins og vinnuhæli. Fangelsi er fangelsi, hvaða nafni sem það er kallað.

Einhver ykkar muna kannski eftir því að fyrir hálfum mánuði setti ég hér inn mynd af miða í strætó sem var einungis á ensku þrátt fyrir að þar væri m.a. að finna mikilvægar öryggisupplýsingar. Ég setti samdægurs ábendingu um þetta inn í þartilgert kerfi hjá Strætó og fékk umsvifalaust sjálfvirkt svar: „Ábendingin hefur verið móttekin og verður send áfram til úrvinnslu við fyrsta tækifæri. Þakka þér fyrir að upplýsa okkur um málsatvik.“ Daginn eftir fékk ég annan póst: „Ábendingin hefur verið send áfram til úrvinnslu. Við leggjum okkur fram um að ljúka úrvinnslu ábendinga eins fljótt og kostur er og upplýsa viðskiptavini þegar úrvinnslu er lokið.“ Þetta vakti vonir um skjóta málsmeðferð en síðan hefur ekkert heyrst.

Nú er sem sé liðinn hálfur mánuður og ég var orðinn úrkula vonar um að fá nokkur svör. Það kom svo sem ekki sérlega á óvart – ég hef áður sent Strætó ábendingar um sama efni án þess að fá svör. En í þetta skipti ákvað ég að skrifa forstjóranum beint með von um einhver viðbrögð. Mér finnst að opinber fyrirtæki eigi ekki að komast upp með svona hegðun – hvorki að hafa öryggisleiðbeiningar eingöngu á ensku né að svara ekki athugasemdum. Forstjórinn má eiga það að hann svaraði mér um hæl og sagði: „Takk fyrir þetta, okkar stefna er að allar leiðbeiningar séu á íslensku. Þetta er nokkuð nýr vagn hjá akstursaðila sem ekur fyrir okkur og munum við skipta þessu út þegar við erum búin að fá úr prentun miða á íslensku.“

Ég svaraði aftur: „Takk fyrir skjót viðbrögð. Mér finnst reyndar dálítið slappt að hafa ekki fengið svona einfalt svar fyrr – þurfið þið ekki að endurskoða skilvirkni ábendingakerfisins? Það er gott að þetta stendur til bóta. En auðvitað ætti vagninn ekki að fara í umferð fyrr en öryggisupplýsingar eru komnar á íslensku – það getur ekki verið mikið mál að prenta svona miða.“ Þótt sjálfsagt sé að þakka að það standi til að bæta úr þessu er samt nauðsynlegt að vekja athygli á því að þarna virðist stjórnendum Strætó hafa verið ljóst að miðinn væri eingöngu á ensku – en vagninn fór samt sem áður í umferð. Það þykir sem sé allt í lagi að vagninn fari í akstur án þess að mikilvægar öryggisleiðbeiningar í honum séu á íslensku.

Þetta hugarfar er því miður alltof algengt. Væntanlega hefði gegnt allt öðru máli ef t.d. þurrkublöð vagnsins hefðu verið slitin – þá hefði vagninn verið tekinn úr akstri meðan þessu væri kippt í lag í stað þess að aka áfram og vona að það ylli ekki slysi þótt útsýni vagnstjórans væri ekki upp á það besta. Í þessu tilviki var um að ræða upplýsingar um það hvernig koma skuli hjólastól fyrir og það getur augljóslega haft alvarlegar afleiðingar ef fólk skilur ekki leiðbeiningarnar og t.d. snýr stólnum öfugt við það sem til er ætlast. Við þurfum að koma stjórnendum fyrirtækja og stofnana í skilning um að íslenska er ekkert aukaatriði sem má bíða – hún er stundum mikilvægt öryggismál, ekki síður en hvers kyns búnaður.

Í Málvöndunarþættinum var nýlega spurt hvort fólk kannaðist við þá merkingu sagnarinnar auðnast sem hún hefur greinilega í setningunni „Þetta er eini skaflinn sem ekki náði að auðnast í hlákunni.“ Nokkrir þátttakendur í umræðunni sögðust kannast við þetta, einkum úr Skaftafellssýslum en einnig úr Dölunum. Notkun lýsingarorðsins auður í þessari merkingu er vitanlega vel þekkt, auð jörð, og nafnorðið auðna er líka til í merkingunni 'ís- eða snjólaus blettur', 'auð jörð'. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 og í Íslenskri orðabók er einnig nefnt að germyndarsögnin auðna komi fyrir í ópersónulegri notkun, það auðnar, í merkingunni 'snjó (ís) leysir'. Hins vegar er þessa merkingu miðmyndarinnar ekki að finna í orðabókum.

Í Ritmálssafni Árnastofnunar er þó að finna fjögur dæmi um þessa merkingu, það elsta úr Þjóðólfi 1890: „nú aptur blíða og jörð að auðnast.“ Það dæmi er úr fréttum sem blaðinu höfðu verið sendar úr Norður-Múlasýslu, og tvö önnur dæmi frá því upp úr 1970 eru tengd Múlasýslum. Yngsta dæmið er svo frá 1979, úr bókinni Veðurfræði Eyfellings eftir Þórð Tómasson: „Það er að byrja að auðnast sagði fólk, er auðir blettir tóku að rjúfa fönnina vegna sólbráðar eða hláka.“ Þetta bendir til þess að orðið hafi verið sjaldgæft og því þótt ástæða til að skýra það. Vegna samfalls við sögnina auðnast í merkingunni 'takast' sem er mjög algeng er erfitt að leita að dæmum í rafrænum textum, en þó hef ég fundið nokkur dæmi á tímarit.is.

Í Heimskringlu 1904 segir: „Ef jörð auðnast, þá væri það mikill munur.“ Í Hlín 1949 segir: „Hreindýr hafa verið gestir okkar í kringum túnin í langan tíma, en eru nú held jeg horfin, síðan fór að auðnast.“ Í Tímanum 1951 segir: „Var í gærkveldi farið að auðnast í Blönduhlíð og Lýtingsstaðahreppi, og víða farnir að koma upp rindar.“ Í Veðrinu 1961 segir: „Síðan var éljagangur og snjókoma í þrjá daga með nokkru frosti, en þ. 30. hlýnaði og fór að rigna, svo jörð auðnaðist á ný.“ Í Morgunblaðinu 1973 segir: „Veðráttan hefur verið ákaflega góð upp á síðkastið og það er mikið farið að auðnast.“ Í Morgunblaðinu 2000 segir: „Í baksýn sést inn Jökuldalinn þar sem sést í kolsvartan sandbakkann sem er fylgifiskur þess þegar jörð auðnast.“

Ég hef fundið fáein dæmi í viðbót, en það síðastnefnda er yngsta dæmi sem ég hef fundið. Nær öll dæmin er hægt að tengja við Múlasýslur þannig að það er ljóst að þessi notkun hefur einkum tíðkast þar og í Skaftafellssýslu. Hún virðist þó alltaf hafa verið sjaldgæf í ritmáli eins og marka má bæði af fæð dæma og af því að hún er ekki gefin í orðabókum. Hins vegar benda undirtektir í umræðu í Málvöndunarþættinum til þess að hún sé enn bærilega lifandi í töluðu máli. Þetta sýnir okkur enn og aftur að orð geta geymst í máli almennings áratugum og öldum saman án þess að komast á prent að ráði. En þetta ætti líka að hvetja okkur til fordómaleysis því að það sýnir vel að ástæðulaust er að afgreiða allt sem við þekkjum ekki sem bull og vitleysu.

Áðan var bent hér á að í Ríkisútvarpinu hefði verið sagt „búist er við mannmergi“ á kappleik sem er að hefjast, og spurt hvort þarna væri um nýyrði að ræða. Orðið mannmergi er ekki að finna í neinum orðabókum nútímamáls og engin dæmi eru um það á tímarit.is eða í Risamálheildinni – og ekki heldur um seinni hlutann mergi. Í fljótu bragði taldi ég líklegast að þetta væri mismæli og hefði átt að vera margmenni – samhljóðaklasarnir rg og nn hefðu skipt um sæti innan orðsins þannig að í stað margmenni hefði komið mannmergi. En þótt þetta kunni að vera mismæli leiðir það til eðlilegs íslensks orðs – mann- er auðvitað alþekktur fyrri liður samsetninga og þótt mergi sé ekki til höfum við orðið mergð og samsetninguna mannmergð.

Mismæli af þessu tagi þar sem hljóð eða hljóðasambönd færast milli orðhluta eru vel þekkt. Sigurður Jónsson skrifaði fyrir nokkrum árum meistararitgerð sem heitir Mismæli og íslensk málfræði og þar er ýmis svipuð dæmi að finna. Meðal þeirra eru reingraunum í stað raungreinum, kljátripping í stað trjáklipping, andlúmsroft í stað andrúmsloft, Polakortið í stað Kolaportið, dallettbansmær í stað ballettdansmær, pleyjublast í stað bleyjuplast og frámarkshádrátt í stað hámarksfrádrátt. Þetta eru allt saman samsett orð þar sem eitt eða fleiri hljóð, sérhljóð eða samhljóð, víxlast milli orðhluta. Í öllum tilvikum er útkoman orðleysa eins og algengast er um mismæli, öfugt við mannmergi sem gæti verið íslenskt orð sem fyrr segir.

En þegar að var gáð kom í ljós að kvenkynsorðið mannmergi er flettiorð í safni Ordbog over det norrøne prosasprog – fjögur dæmi má finna um það í fornum handritum. Það er þó athyglisvert að í öllum tilvikum er annað orð haft í staðinn í öðrum varðveittum handritum sama texta – í þremur dæmum margmenni en í einu mannmergð, en bæði orðin eru margfalt algengari í fornu máli en mannmergi. Ég átta mig ekki alveg á aldri og skyldleika þeirra handrita sem um er að ræða en sýnist þó að handritin með mannmergi séu yfirleitt eldri og því er ekki ótrúlegt að sjaldgæfara orði hafi verið skipt út fyrir algengara í uppskriftum – hugsanlega hafa skrifarar talið um villu að ræða, svipað því að okkur dettur helst í hug að mannmergi sé mismæli nú.

Hvað á þá að segja um það þegar mannmergi heyrist í Ríkisútvarpinu árið 2024 – orð sem engar heimildir eru til um undanfarin mörg hundruð ár? Er trúlegt að orðið hafi varðveist í málinu allan þennan tíma án þess að komast nokkru sinni á prent? Þótt það virðist kannski ekki líklegt er rétt að hafa í huga að meðan starfsfólk Orðabókar Háskólans hélt uppi fyrirspurnum um orð í útvarpsþættinum Íslenskt mál voru stundum að dúkka upp meðal almennings orð sem fá eða engin dæmi voru um á prenti en hlutu þó að vera gömul í málinu. Mér finnst ekki óhugsandi að sama máli gegni um mannmergi þótt óneitanlega séu meiri líkur á að um mismæli hafi verið að ræða. En hvað sem því líður er mannmergi orð sem myndi sóma sér vel í málinu.