Í gær birtist á vefmiðli fyrirsögnin „Ekkert er fjarri sanni í þeim efnum“ (sem var reyndar bein tilvitnun í Facebook-færslu þar sem fjarri hefur nú verið breytt í fjær). Orðið fjarri er frumstig atviksorðs sem stigbreytist – miðstigið er fjær og efsta stig fjærst. En það er ekki algengt að frumstig endi á -ri – einu atviksorðin sem gera það eru fjarri og nærri (og samsetningar af þeim). Aftur á móti er -ri dæmigerð ending miðstigs eins og bet-ri, stær-ri, falleg-ri o.s.frv. Þar er að vísu um lýsingarorð að ræða en ekki atviksorð en milli þeirra orðflokka er náinn skyldleiki, og ástæðan fyrir því að ekkert er fjarri sanni er notað þar sem búast mætti við ekkert er fjær sanni er væntanlega sú að málnotendur skynja fjarri sem miðstig.

Á tímarit.is eru 88 dæmi um orðarununa ekkert er fjarri, það elsta frá 1907. Í mörgum þeirra kemur samanburðarliður eða samanburðarsetning tengd með en á eftir, eins og í Siglfirðingi 1937, „Ekkert er fjarri Bjarna Benediktssyni en einræði og fasismaháttur“, eða í Tímanum 1959, „Ekkert er fjarri Framsóknarmönnum en að fylgja slíku fordæmi Sjálfstæðismanna“, eða í DV 1988, „Ekkert er fjarri honum en að fara í hnapphelduna á unga aldri“. Í slíkum tilvikum er augljóst að fjarri er notað eins og það væri miðstig því að samanburðartengingin en krefst miðstigs, og vegna þess að en kemur þarna á eftir er ekki hægt að skilja setningarnar á annan hátt en þarna sé notuð „röng“ beygingarmynd atviksorðsins án þess að það breyti merkingu.

En öðru máli gegnir um þau 37 dæmi af þessum 88 þar sem ekkert er fjarri sanni eða ekkert er fjarri sannleikanum er notað án þess að en fari á eftir. Ef þessi dæmi eru skilin bókstaflega, þannig að fjarri sé frumstig, ættu þau að merkja 'ekkert er langt frá sannleikanum' eða 'ekkert er ótrúlegt'. En það gera þau auðvitað ekki, enda væri slíkt eiginlega merkingarleysa. Þegar dæmin eru skoðuð sést að fjarri er þar líka notað í miðstigsmerkingu, t.d. í Morgunblaðinu 1956: „Í fyrirsögninni segir, að „íhaldið“ hafi misst fundinn úr höndum sér. […] Ekkert er fjarri sanni.“ Sama gildir um dæmi úr Þjóðviljanum 1975: „Auðvitað er það líkt og að snúa faðirvorinu uppá andskotann að kalla auðvaldsstefnuna húmanisma. Ekkert er fjarri sanni.“

Ég sé ekki betur en hvert einasta af þessum 37 dæmum um ekkert er fjarri sanni / sannleikanum hafi merkinguna 'ekkert er fjær sanni' en ekki 'ekkert er ótrúlegt' eins og væri í samræmi við orðanna hljóðan. Sama gildir um öll 25 dæmin um þessi sambönd í Risamálheildinni. Það þýðir auðvitað að samböndin merkja 'ekkert er fjær sanni' – hafa þá merkingu í huga málnotenda, alveg sama þótt því megi halda fram að hún sé ekki „rökrétt“. Merking fastra orðasambanda er nefnilega ekki alltaf sú sem búast mætti við út frá merkingu orðanna sem mynda þau. Annað þekkt dæmi um það er sambandið ekki ósjaldan sem undantekningarlítið merkir 'alloft' en ekki 'sjaldan'. Það veldur engum misskilningi þótt sagt sé ekkert er fjarri sanni.

Ég er alinn upp við að nota forsetninguna á í samböndum sem merkja 'hefja ferð' eins og leggja á stað, fara á stað, halda á stað, komast á stað o.fl. Einhvern tíma hef ég lært að það sé „réttara“ að nota forsetninguna af í þessum samböndum og skrifa þess vegna alltaf leggja af stað, fara af stað, halda af stað, komast af stað, o.s.frv. en held að ég noti samt venjulega á í töluðu máli. Bæði sambönd með á og af eru gömul og koma fyrir í fornsögum – dæmi með á að vísu aðeins í 17. aldar handritum en finna má dæmi um af frá 14. öld. Samböndin með á hafa þó alltaf verið mun sjaldgæfari – 10-20 sinnum færri dæmi um þau á tímarit.is. Það er athyglisvert að hlutfall á var margfalt hærra í vesturíslensku blöðunum – málstaðallinn náði ekki til þeirra.

Ég átta mig ekki á því hvar eða hvenær ég lærði að af væri „rétta“ forsetningin í þessum samböndum og finn það ekki í kennslubókum. Í Íslenskri orðabók er bæði á stað og af stað gefið athugasemdalaust, en á þó innan sviga. En einstöku athugasemdir um að af sé hið rétta má þó finna á tímarit.is. Í Eimreiðinni 1941 segir Þorsteinn Stefánsson t.d.: „Fara á stað (t. d. í ferðalag), á að vera: Fara af stað. (Hér er átt við, að farið sé af eða frá einhverjum stað, en ekki verið að tiltaka, að farið sé til neins eða á neinn stað).“ Í Morgunblaðinu 1973 segir Sigurður Haukur Guðjónsson: „Ég veit, að víða er sagt „að leggja á stað“ í merkingunni að hefja för, en jafnrangt er það engu að síður og má ekki vera í bókum, sem börn læra málið af.“

Í bréfi sem Gísli Jónsson birti í þætti sínum í Morgunblaðinu 2001 segir: „Nákvæmnismaður sagði mér að ég mætti ekki tala um að fara á stað eða leggja á stað þegar um væri að ræða ferð til einhvers óákveðins staðar, t.d. ætti ekki að taka svo til orða að e–r hafi farið á stað til leitar, þá ætti tvímælalaust að segja að hann hefði farið af stað. Af er allt annað en á, sagði maðurinn og er það að vísu rétt. Ég er hins vegar vanur því, ég held frá barnæsku, að nota þessar forsetningar – af – og – á – jöfnum höndum um upphaf ferðar, á líklega öllu frekar […].“ En Gísli vildi ekki fordæma á og sagði: „Ég held af stað og á stað hvort tveggja jafnrétthátt.“ Og Málfarsbankinn segir: „Bæði þekkist að fara/leggja af stað og fara/leggja á stað“.

Ástæðurnar fyrir því að amast var við á eru væntanlega annars vegar að af hafi verið talið eldra, eins og heimildir benda vissulega til, og hins vegar að af hafi verið talið „rökréttara“ eins og fram kemur í tilvitnunum hér á undan. Það má vissulega til sanns vegar færa ef litið er til grunnmerkingar þessara forsetninga – af er notuð 'um stefnu eða hreyfingu frá e-m stað/í áttina frá e-u' en á er notuð 'um hreyfingu til staðar (með þf.) […]'. Málið er hins vegar ekki alltaf rökrétt og samböndin með á hafa fyrir löngu unnið sér hefð eins og Málfarsbankinn viðurkennir. Samkvæmt tímarit.is verða þau þó sífellt sjaldgæfari í formlegu máli en þau eru hins vegar tiltölulega algeng í óformlegu máli ef marka má samfélagsmiðlahluta Risamálheildarinnar.

Það er margt gott í viðtali Vísis í dag við Adriönu Karolinu Pétursdóttur formann Mannauðs, og ég get tekið undir flest af því sem þar kemur fram um íslenskukunnáttu og íslenskukennslu, svo sem þetta: „Adriana talar sjálf fyrir því að íslenskukennsla sé aðgengileg öllum sem koma hingað til að vinna og búa, helst á vinnutíma ef vinnutími er þannig að hægt er að skipuleggja slík námskeið“. Hún segir: „Ég vil sjá kennsluna á vinnutíma eða með sambærilegum hætti eftir því hver hefðbundinn vinnutími starfsfólks er. En það á ekki bara að ætlast til þess af atvinnulífinu að standa undir þessu. Stjórnvöld mega líka skoða hvernig þau geta komið að þessum málum. Því það hlýst svo margt gott af því að hjálpa fólki við að læra tungumálið.“

En þrátt fyrir þetta bendir Adriana á að það sé „mikilvægt að alhæfa ekki um of um nauðsyn íslenskunnar. Það er staðreynd að ekki öll störf krefjast þess að við kunnum íslensku. Oft þarf þess hreinlega ekki eða að það hreinlega telst ekki mikilvægt atriði í samanburð við hæfni eða menntun.“ Það er alveg rétt að íslenskukunnátta er ekki nauðsynleg forsenda þess að sinna ýmsum störfum fullkomlega, og í slíkum tilvikum er ástæðulaust og ómálefnalegt að krefjast hennar eða mismuna umsækjendum á grundvelli kunnáttu í málinu. En það má samt ekki gleyma því að þótt ekki reyni á íslenskukunnáttu í starfi fólks getur hún eftir sem áður verið mikilvæg til að fólkið geti tekið fullan þátt í samfélaginu og fest rætur í því.

En Adriana bætir við: „Á samfélagsmiðlunum ætlaði hins vegar allt um koll að keyra fyrir stuttu þegar Áslaug Arna ráðherra auglýsti starf án þess að fara fram á íslenskukunnáttuna. Fæstir pældu í því til hvers þyrfti að kunna íslensku í þessu starfi.“ Það er vissulega rétt að oft eru gerðar kröfur um íslenskukunnáttu án þess að fyrir því séu málefnaleg rök. En varðandi þetta tiltekna dæmi tek ég fram að ég skoðaði einmitt starfslýsinguna og gat ekki betur séð en íslenskukunnátta væri nauðsynleg til að gegna starfinu. Mér sýndist líka að íslenskukunnátta væri beinlínis lagaleg forsenda fyrir ráðningu í störf hjá ríkinu, en vissulega er ástæða til að taka það til endurskoðunar í ljósi mikillar fjölgunar nýbúa með fjölbreytta menntun og reynslu.

Í gær birtist á Vísi grein eftir reyndan deildarstjóra í leikskóla þar sem hún lýsti miklum áhyggjum af málumhverfi barna í leikskólum. Á leikskóla sem hún vísaði til er fjöldi ófaglærðs starfsfólks sem að meirihluta á annað tungumál en íslensku að móðurmáli og margt hefur litla kunnáttu í íslensku. Þetta starfsfólk á a.m.k. átta mismunandi móðurmál og þar af leiðir að enska verður helsta samskiptamál þess sín á milli. Þetta er í sjálfu sér eðlilegt – Ísland er orðið fjölmenningarsamfélag, leikskólabörn eru af ýmsum þjóðernum, og mikilvægt að starfsfólkið sé það líka. Það skaðar ekki máltöku barnanna þótt þau heyri önnur tungumál en íslensku í umhverfi sínu, eða þótt þau heyri íslensku talaða af fólki sem hefur ekki fullkomið vald á henni.

EN – og þarna er stórt og mikilvægt EN – það er samt grundvallaratriði að íslenskan í málumhverfi barnanna sé nægileg til að þau geti byggt upp málkerfi sitt, öðlast trausta málkunnáttu og beitt málinu af öryggi. Það er vitað að til þess að byggja upp móðurmálsfærni þurfa börn að heyra ákveðið lágmark af málinu í umhverfi sínu, ekki síst í samtölum, þótt ekki sé hægt að negla það lágmark nákvæmlega niður. En þegar haft er í huga að mörg börn eru í leikskóla stóran hluta vökutíma síns á virkum dögum má vera ljóst að það er bráðnauðsynlegt að veruleg íslenska sé í málumhverfi þeirra í leikskólanum. Ef stór hluti starfsfólks leikskóla talar litla sem enga íslensku er hætta á að börnin fái ekki nægilega íslensku í málumhverfi sínu.

Til að vinna á móti þessu er því gífurlega mikilvægt að foreldrar nýti þann tíma sem þau hafa með börnum sínum sem best til málörvunar – einkum til að tala við börnin, en einnig til að lesa fyrir þau og með þeim. Það ætti að geta dugað börnum íslenskra foreldra, en aðaláhyggjuefnið í þessu eru börn nýbúa þar sem heimilismálið er annað en íslenska. Þau börn verða að reiða sig á leikskólann til að fá þjálfun í íslensku, en ef málumhverfið þar er að talsverðu leyti á öðrum málum er hætt við að þau séu ekki búin að ná fullu valdi á íslensku þegar þau koma í grunnskólann og verði alltaf á eftir. Og það er líka hætta á að þau fái ekki nægilega örvun í heimilismálinu og öðlist í raun ekki móðurmálsfærni í neinu tungumáli. Það er mjög alvarlegt.

Þetta snýst nefnilega ekki bara um íslenskuna og framtíð hennar þótt hún sé mikilvæg. Þetta snýst fyrst og fremst um börnin og velferð þeirra – hvernig máluppeldið leggur grunn að framtíð þeirra. Rannsóknir benda til þess að móðurmálsfærni í einhverju tungumáli sé forsenda þess að ná góðu valdi á öðrum tungumálum. En ekki bara það, heldur hafa líka verið færð rök að því að góður málþroski stuðli að og eigi þátt í margvíslegri annarri hæfni, svo sem félagsfærni, stærðfræðigreind, og skipulags- og verkgreind. Þess vegna skiptir öllu máli að tryggja að börnin öðlist móðurmálsfærni í íslensku (eða einhverju öðru tungumáli) á máltökuskeiði. Að öðrum kosti eigum við á hættu að möguleikar þeirra á ýmsum sviðum í framtíðinni séu skertir.

Ég hef oft heyrt frá útlendingum að besta aðferðin til að læra íslensku sé að fá sér vinnu í leikskóla og læra málið í fjölbreyttum samskiptum við samstarfsfólkið og börnin. Það er án efa rétt – en ef meirihluti starfsfólksins er erlendur og enska aðalsamskiptamálið er hætt við að lítið verði úr íslenskunámi og enskunám komi í staðinn. En þetta er mjög viðkvæmt og vandmeðfarið mál og ég hef orðið var við að erlendu leikskólastarfsfólki finnst stundum að sér vegið í þessari umræðu. Það er skiljanleg tilfinning og við megum ekki með nokkru móti láta umhyggju fyrir íslenskunni og leikskólabörnum snúast upp í útlendingaandúð sem alltaf er hætta á. Það er ekki erlenda starfsfólkið sem er vandamálið – það eru kjörin og skortur á íslenskukennslu.

Ég veit ekki hvort eða hversu dæmigerð sú staða er sem lýst var í áðurnefndri grein í Vísi en legg áherslu á að það er mjög æskilegt að í leikskólum starfi fólk með annað móðurmál en íslensku. Það þarf hins vegar að gæta þess vel að hlutfall þess starfsfólks sem ekki er íslenskumælandi verði ekki svo hátt að enskan verði aðalsamskiptamálið en íslenskan verði hornreka. Þar með eru kostir fleirtyngds umhverfis horfnir, bæði fyrir starfsfólkið og börnin. Það verður að vera sameiginlegt átak að tryggja gott málumhverfi leikskólabarna, bæði með því að bæta kjör starfsfólks og draga úr starfsmannaveltu, og með því að stórauka og bæta kennslu íslensku sem annars máls. Fátt skiptir meira máli fyrir framtíðina en máluppeldi barna okkar.

Í frétt Ríkisútvarpsins í gær af hræðilegu lestarslysi í Grikklandi var sagt „Lestirnar voru á leið í öfuga átt“. Þetta hefur farið öfugt ofan í marga hlustendur og er svo sem ekkert undarlegt – þetta er sannarlega ekki hefðbundið orðalag og fram kom hjá ýmsum að þarna hefði átt að tala um gagnstæða átt eða segja að lestirnar hefðu komið úr gagnstæðum áttum. En þýðir það að orðalag fréttarinnar sé beinlínis rangt? Lýsingarorðið öfugur merkir vissulega oftast 'ekki réttur, sem snýr vitlaust' eins og segir í Íslenskri nútímamálsorðabók. En eins og fram kemur í Íslenskri orðabók getur það líka merkt 'gagnstæður, andstæður', og í Íslensk-danskri orðabók er m.a. gefin merkingin 'omvendt' og dæmið þetta er öfugt við það, sem er hjá okkur.

Þetta merkir ekki að það sem um er rætt sé rangt, og það eru ýmis dæmi um að öfug átt merki 'gagnstæð átt'. Í Vísi 1938 segir: „Póstlestin milli Jóhannesarborgar og Bulawayo ók með feiknahraða á vöruflutningalest, er kom úr öfugri átt.“ Í Alþýðublaðinu 1965 segir: „Thomsen ók einkabifreið sinni á vörubifreið, sem kom úr öfugri átt.“ Í Morgunblaðinu 1987 segir: „Ökumaður vélhjóls, sem var að koma frá Akureyri, lenti í árekstri við fólksbíl, sem kom úr öfugri átt.“ Í DV 1989 segir: „Bilið milli ríkra og fátækra hefur stækkað, lífsskilyrði í norðri og suðri Bretlandseyja hafa þróast í öfugar áttir.“ Í þessum dæmum merkir öfug átt augljóslega ekki 'röng átt', heldur er í öllum tilvikum hægt að setja gagnstæður í stað öfugur.

Þótt algengast sé að tala um gagnstæðar áttir í fleirtölu í dæmum af þessu tagi er eintalan líka stundum notuð. Þannig segir í Alþýðublaðinu 1938: „Orsök slyssins er talin sú, að rangt merki hafi verið gefið, með þeirri afleiðingu, að lestirnar, sem fóru í gagnstæða átt, mættust á einspora braut.“ Í Degi 1989 segir: „Tveir bílar óku í gagnstæða átt eftir Aðalgötu en er þeir mættust sveigði annar fyrir hinn og skullu þeir saman af miklum krafti.“ Í Morgunblaðinu 2008 segir: „Betur fór en á horfðist þegar tveir bílar sem óku í gagnstæða átt skullu saman við Hraun í Öxnadal.“ Í Morgunblaðinu 1989 má m.a.s. finna dæmi sem er alveg hliðstætt því sem nefnt var í upphafi: „Talið er að lestirnar hafí verið á leið í gagnstæða átt þegar þær rákust saman.“

Þótt öfugur þurfi ekki að vera andstæða við 'réttur' verður það að vera andstæða við eitthvað og ef sú andstæða er ekki nefnd berum orðum má oft ráða hana af samhenginu – eða við gefum okkur að um sé að ræða andstæðu við eitthvert norm. En sama máli gegnir um gagnstæður – það er ekki hægt að vera bara gagnstæður, það þarf að vera gagnstæður við eitthvað. Við erum ekki í vandræðum með að átta okkur á því að lestir sem eru á leið í gagnstæða átt eru á leið í gagnstæða átt hvor við aðra, hvor á móti annarri – og á sama hátt eru lestir sem eru á leið í öfuga átt á leið í öfuga átt hvor við aðra. Það verður ekki annað séð en slíkt orðalag geti alveg staðist og sé röklegt, en vissulega er ekki hefð fyrir því í málinu.

Á síðustu öld var smíðaður aragrúi nýyrða sem mörg hver hafa verið gefin út í sérstökum nýyrðasöfnum. Elst slíkra safna er líklega „Orð úr viðskiftamáli“ sem Orðanefnd Verkfræðingafjelagsins birti í Lesbók Morgunblaðsins 1926. Fæst þessara orða komust í almenna notkun og okkur finnst mörg þeirra brosleg og getum skemmt okkur konunglega yfir þeim. En öllu gamni fylgir nokkur alvara og nauðsynlegt að hafa í huga að vitanlega voru þessi nýyrði smíðuð og sett fram í fullri alvöru, og á bak við þau liggur einlægur áhugi á því að auðga íslenskan orðaforða og „hreinsa“ málið af erlendum orðum í samræmi við þá þjóðernishyggju sem reis hæst í sjálfstæðisbaráttunni á seinni hluta 19. aldar og byrjun þeirrar 20.

Á listanum „Orð úr viðskiftamáli“ eru meira en sex hundruð nýyrði. Mér sýnist í fljótu bragði að ekki öllu fleiri en tuttugu af þeim séu í almennri notkun nú, hundrað árum síðar – og í mörgum tilvikum er erlenda orðið líka notað. Sennilega hafa flest orðanna aldrei komist í notkun en sum voru eitthvað notuð um tíma en eru nú að mestu horfin, svo sem glóaldin í stað appelsína, bjúgaldin í stað banani, rauðaldin í stað tómatur, eiraldin í stað apríkósa og granaldin í stað ananas. Önnur eru horfin vegna þess að fyrirbærið sem þau vísa til er ekki lengur hluti af þekkingarheimi almennings, svo sem langstóll í stað chaise longue (legubekkur með baki eða upphækkun við höfðalag) og valkol í stað anthrakit (sérstök úrvalstegund kola).

En í meirihluta tilvika er bæði fyrirbærið og erlenda orðið vel þekkt í samtímanum en íslenska nýyrðið gleymt og grafið og fyrir því eru örugglegar mismunandi ástæður. Ein er auðvitað sú að ný orð verka yfirleitt framandi á fólk. Það tekur tíma að venjast þeim og haft er eftir Halldóri Halldórssyni prófessor, sem smíðaði mörg nýyrði sem sum komust í notkun en önnur ekki, að það þurfi að segja nýtt orð sextíu sinnum til að venjast því. En sum orðanna eru ekki bara framandi heldur verka líka á okkur sem hlægileg eða hallærisleg. Þar er þó rétt að hafa í huga að smekkur fólks breytist á skemmri tíma en hundrað árum og það er vel mögulegt að tilfinning fólks fyrir orðunum hafi verið önnur á þeim tíma sem þau komu fram en nú.

Aðalástæðan er þó líklega sú að orðin sem átti að skipta út voru komin inn í málið og höfðu unnið sér þar hefð, mörg hver a.m.k. Flest þeirra nýyrða sem þykja best heppnuð og eru alltaf notuð í almennu máli komu fram áður en nokkur erlend orð sömu merkingar höfðu náð fótfestu í málinu – orð eins og sími, tölva, þota, þyrla, snjallsími, spjaldtölva o.fl. Þegar orð hafa unnið sér hefð í málinu eiga ný orð sem eiga að koma í staðinn oftast erfitt uppdráttar. Góð dæmi um það eru ávaxtaorðin sem nefnd eru hér að framan – það eru í sjálfu sér ágæt orð en erlendu orðin voru orðin of föst í málinu til að þau væru lífvænleg. Almennt séð er hvorki líklegt til árangurs né íslenskunni til framdráttar að reyna að losna við orð sem hafa unnið sér hefð.

Þótt sú stefna að smíða íslensk nýyrði í stað erlendra tökuorða hafi yfirleitt verið nokkuð óumdeild hafa stundum komið fram efasemdir um hana. Bent hefur verið á að eitt af því sem torveldar útlendingum íslenskunám sé að í málinu eru ekki notuð ýmis alþjóðaorð, flest af grískum eða latneskum stofni, sem annars ferðast milli mála. Þótt þessi orð séu kannski ekki stór hluti orðaforðans er alltaf mjög uppörvandi fyrir málnema að heyra orð sem þau kannast við úr öðrum málum. Ég var t.d. í gær að hlusta á frétt þar sem talað var við pólskukennara í Háskóla Íslands, á pólsku. Ég kann ekkert í pólsku en ég skildi samt þegar talað var um „kulture“,  „polski film“, „polski musiki“ og „polski histori“ (skrifað eftir framburði).

Í íslensku er auðvitað aragrúi tökuorða og sjaldnast hægt að halda því fram að þau spilli málinu. Aðalatriðið er að þau falli að hljóðkerfi og beygingakerfi málsins – hafi ekki að geyma framandi hljóð eða hljóðasambönd og taki beygingum eins og þau orð sem fyrir eru. Flestöll tökuorð gera þetta, og þótt orð eins og snjallsími sé vissulega vel heppnað og almennt notað myndi smartfónn falla alveg jafnvel að málinu – andstaða við slíkt orð væri fremur byggð á þjóðernislegum en málfræðilegum forsendum. Okkur vantar alltaf ný og ný orð og það er sjálfsagt að halda áfram að smíða íslensk nýyrði þegar þess er kostur, en það er ekki síður nauðsynlegt að hika ekki við taka erlend orð inn í íslenskuna og laga þau að málkerfinu.

Stundum sé ég því haldið fram að sögnin kjósa sé ranglega notuð þar sem ætti að nota greiða atkvæði. Eiður Guðnason fjallaði t.d. nokkrum sinnum um þetta í pistlum sínum, „Molar um málfar og miðla“, og sagði m.a.: „Fjölmiðlamenn eru svo gott sem alveg hættir að gera greinarmun á því að greiða atkvæði og að kjósa. […] Sífellt er talað um að kosið sé um tillögur á Alþingi, þegar að mati Molaskrifara ætti að tala um að greiða atkvæði. Í kosningum fara menn á kjörstað og kjósa, greiða atkvæði. Á Alþingi er kosið í ráð og nefndir. Ekki greidd atkvæði um ráð eða nefndir, en atkvæði eru greidd um tillögur og lagagreinar. Atkvæðagreiðslan fer nú fram, segir þingforseti. Kosningin er hafin segir þingforseti, ef um listakosningu er að ræða.“

Málfarsbankinn er á sömu línu en tekur ekki jafn djúpt í árinni, fullyrðir ekki að um ranga málnotkun sé að ræða: „Sumum þykir betra mál að tala um atkvæðagreiðslu fremur en kosningu þegar sagt er já eða nei við tiltekinni hugmynd eða tillögu. Að sama skapi vilja þeir frekar tala um að greiða atkvæði en kjósa í því sambandi.“ Ég verð að játa að athugasemdir af þessu tagi komu mér í opna skjöldu þegar ég sá þær fyrst – ég hafði alltaf litið svo á að kjósa og greiða atkvæði væru samheiti eins og raunar má ráða af því sem segir í tilvitnuninni í Eið Guðnason hér að framan – „Í kosningum fara menn á kjörstað og kjósa, greiða atkvæði“. Þess vegna hef ég aldrei áttað ég mig á því hvað er athugavert við að tala um að kjósa um tillögu.

Grunnmerkingin í kjósa er 'velja', yfirleitt velja milli tveggja eða fleiri kosta, og sambandið kjósa um kemur fyrir í þeirri merkingu þegar í fornu máli – „Nú skaltu konungur kjósa um kosti þessa áður þing sé slitið“ segir t.d. í Heimskringlu. Þegar kosið er um tillögu er vitanlega valið milli tveggja kosta – að samþykkja tillöguna eða hafna henni. Það er líka margra áratuga hefð fyrir því að kjósa um tillögur – í Morgunblaðinu 1948 segir: „Það verður kosið um tillögur Alþýðuflokksins um að afnema fjötrana á samtökum verkalýðsins.“ Það er líka talað um að kjósa með tillögu og kjósa (á) móti / gegn tillögu í merkingunni 'samþykkja' / 'hafna' – „65 kusu með tillögunni 5 á móti og 6 voru fjarverandi“ segir í Mánudagsblaðinu 1957.

Ég sé því enga ástæðu til að amast við því að tala um að kjósa um tillögur, hvort sem er á Alþingi eða annars staðar, þótt vitanlega sé líka hægt að greiða atkvæði um þær. Að sama skapi er löng hefð fyrir því að nota sambandið greiða atkvæði og nafnorðið atkvæðagreiðsla, ekki síður en sögnina kjósa og nafnorðið kosning, þegar verið er að velja fólk til trúnaðarstarfa. Vissulega er aðeins talað um alþingiskosningar en ekki *alþingisatkvæðagreiðslu, en hins vegar er talað um að greiða atkvæði í kosningum, greiða atkvæði á kjörstað, utankjörfundaratkvæðagreiðslu o.s.frv. Vitanlega getur fólk haft þann smekk að „betra mál“ sé að gera skýran greinarmun á atkvæðagreiðslu og kosningu en það styðst hvorki við rök né málhefð.

Meðal þeirra breytingar sem sum gera á máli sínu í átt til kynhlutleysis er að nota hvorugkyn fornafna og beygjanlegra töluorða um óskilgreindan hóp í stað karlkyns – öll velkomin, mörg voru viðstödd, þrjú slösuðust í stað allir velkomnir, margir voru viðstaddir, þrír slösuðust eins og hefðbundið er. En ef hvorugkynið er notað er oft spurt t.d. „þrjú hvað?“ Á bak við slíkar spurningar virðist liggja sú hugmynd að það þurfi að vera hægt að hugsa sér eitthvert hvorugkynsnafnorð sem gæti réttlætt hvorugkynið á fornafninu eða töluorðinu. Ef karlkyn er notað er hægt að hugsa sér að það standi með menn – allir menn velkomnir, margir menn voru viðstaddir, þrír menn slösuðust – en *þrjú fólk gengur augljóslega ekki (en er e.t.v. að breytast).

Þegar um er að ræða ótilgreindan hóp er hefðbundið að nota karlkyn í slíkri vísun, allir velkomnir – Höskuldur Þráinsson hefur kallað þetta sjálfgefið kyn í nýlegri grein í Málfregnum. En ef kynjasamsetning hópsins er þekkt er hins vegar hægt að nota kvenkyn eða hvorugkyn eftir því sem við á og þá er talað um vísandi kyn. Í hefðbundnu máli er þannig karlkynið þrír slösuðust annaðhvort notað vegna þess að um þrjá karlmenn er að ræða, og kyn töluorðsins þá vísandi, eða vegna þess að kynjasamsetning hópsins er óþekkt, og karlkynið er þá sjálfgefið. Í hefðbundnu máli er sem sé vel hægt að segja þrjú slösuðust án þess að hugsa sér nafnorð til að kalla fram hvorugkynið ef vitað er að um blandaðan hóp er að ræða.

En í stað þess að nota hvorugkynið eitt, tvö, þrjú og fjögur í vísun til blandaðs hóps fólks er þó annar kostur fyrir hendi. Í Málfarsbankanum segir: „Hvorugkynið eitt (tvennt, þrennt, fernt) er stundum notað sem nafnorð. Ég skal segja þér eitt mjög merkilegt, jafnvel tvennt ef þú verður góð. Þau eiga tvennt og þrennt af öllu. Fernt fórst í árekstri í gær. Diskurinn brotnaði í þrennt.“ Þarna er ekki nauðsynlegt – og oft ekki hægt – að hugsa sér eitthvert hvorugkynsnafnorð sem töluorðið/lýsingarorðið eigi við – það þýðir ekki að spyrja „þrennt hvað?“ En ef við notum venjuleg töluorð, í hvaða kyni sem er, verða nafnorð hins vegar að fylgja. Það er ekki hægt að segja *diskurinn brotnaði í þrjá og hugsa sér að hluti eða partur sé undirskilið.

Það er ljóst að mörgum finnst eðlilegra að nota þessar myndir en venjulegar hvorugkynsmyndir töluorða í vísun til blandaðs hóps. Á tímarit.is eru t.d. 153 dæmi um tvennt var í bílnum, 146 um þrennt var í bílnum og 58 um fernt var í bílnum. Aftur á móti eru aðeins tvö dæmi um tvö voru í bílnum og þrjú voru í bílnum og eitt um fjögur voru í bílnum. Einnig eru meira en tólf sinnum fleiri dæmi um tvennt slasaðist og þrennt slasaðist (123 og 113) en um tvö slösuðust og þrjú slösuðust (10 og 9). Í Risamálheildinni er munurinn minni en þó töluverður. Þar eru t.d. 174 dæmi um tvennt var í bílnum en aðeins 10 um tvö voru í bílnum, og 61 dæmi um tvennt slasaðist en 9 um tvö slösuðust. Munurinn á þrennt / fernt og þrjú / fjögur er mun minni.

Ég hef ekki skoðað öll dæmin um tvennt / þrennt / fernt en sýnist þó ljóst að í mjög mörgum þeirra kemur beinlínis fram að um kynjablandaðan hóp er að ræða. Spurningin er hins vegar hvort það sér forsendan fyrir því að unnt sé að nota þessi orð. Getum við t.d. endað frétt af útafakstri með setningunni þrennt var í bílnum án þess að nokkuð hafi komið fram um samsetningu hópsins? Og ef það er hægt, erum við þá með því að nota þrennt að koma þeim upplýsingum á framfæri að hópurinn hafi verið blandaður? Eða gefur þrennt ekkert slíkt til kynna, þannig að hægt væri að segja þrennt var í bílnum, allt konur? Ég held að ég gæti sagt það, en ég býst við að tilfinning fólks fyrir þessu sé mismunandi.

Hér hefur eins og oft áður skapast umræða um fólk á íslenskum vinnumarkaði sem ekki talar íslensku. Þessu fólki fer sífjölgandi, ekki síst í ýmiss konar afgreiðslu- og þjónustustörfum þar sem bein samskipti við viðskiptavini eru grundvallarþáttur starfsins. Mörgum gremst að geta ekki notað íslensku við kaup á vörum eða þjónustu og vísa til þess að íslenska sé opinbert mál á Íslandi, og telja sig eiga kröfu á að geta notað hana við allar aðstæður. Þetta er í sjálfu sér skiljanleg og eðlileg krafa en hún er hins vegar fullkomlega óraunhæf og ósanngjörn. Það er ekki sök þess starfsfólks sem um ræðir – við getum sjálfum okkur um kennt. Við höfum ekki staðið okkur í því að bjóða upp á aðstæður sem geri innflytjendum auðvelt að læra íslensku.

Ég veit að ég hef margoft sagt þetta áður en ég segi það einu sinni enn: Það þarf að gera stórátak í íslenskukennslu innflytjenda – útbúa hentugt námsefni, mennta hæfa kennara, hanna og útfæra fjölbreytt ókeypis námskeið sem henta mismunandi hópum, og leita leiða til að flétta íslenskunám saman við vinnu fólks. En formleg kennsla er ekki það eina sem til þarf – það þarf einnig og ekki síður að breyta viðhorfinu til innflytjenda og íslenskunotkunar þeirra. Yfirmenn, samstarfsfólk og viðskiptavinir þurfa að taka höndum saman um að auðvelda innflytjendum að bjarga sér á íslensku og bæta málkunnáttu sína smátt og smátt. Athugasemdir við og um starfsfólk fyrir að tala ekki (nógu góða) íslensku eiga ekki rétt á sér og hafa öfug áhrif.

En við verðum samt að horfast í augu við það að enska er komin til að vera í íslensku málsamfélagi, og við verðum að vera undir það búin að geta ekki alltaf notað íslensku. Jafnvel þótt allt yrði gert sem hægt er til að kenna erlendu starfsfólki íslensku er ljóst að það tekur tíma að læra málið og það er óraunhæft að gera ráð fyrir því að fólk fari ekkert út á vinnumarkaðinn fyrr en það er orðið bjargálna í málinu. Virk notkun er besta leiðin til að þjálfa sig í tungumáli og þess vegna er svo mikilvægt að innflytjendum í afgreiðslu- og þjónustustörfum gefist kostur á að nýta málkunnáttu sína á hverjum tíma í samskiptum við viðskiptavini. Þetta byrjar kannski á því að báðir aðilar tala ensku en síðan kemur íslenskan inn smátt og smátt, á löngum tíma.

Þarna er vandrataður millivegur sem við þurfum að reyna að feta – sýna fólki sem kemur hingað (og er forsenda fyrir því að þjóðfélagið gangi) umburðarlyndi þótt það tali ekki fullkomna íslensku, og jafnframt halda íslenskunni á lofti og gera kröfu um að geta notað hana sem víðast. En sú krafa verður að beinast gegn stjórnvöldum og atvinnurekendum sem þurfa að skapa skilyrði til þess að innflytjendur geti lært málið – og ekki síður gegn okkur sjálfum sem þurfum að breyta hugarfari okkar gagnvart „ófullkominni“ íslensku og þeim sem hana tala. Ef við viljum að íslenskan verði áfram meginsamskiptamál í því fjölmenningarsamfélagi sem hér er sem betur fer orðið til þurfum við öll að leggja okkar af mörkum til þess.

Sagnirnar  kveikja og slökkva voru áður fyrr einkum notaðar um eld, og þar sem eldurinn lýsir var eðlilegt að nota þær einnig um ljós – talað er um að kveikja / slökkva eld / ljós þar sem sagnirnar taka andlag. Þetta yfirfærðist svo á hvers kyns ljósfæri sem eldur var tendraður á og þá er notuð forsetningin á – talað um að kveikja / slökkva á kerti / kyndli / blysi / eldspýtu / lampa o.s.frv. Í Þjóðólfi 1896 segir „Þá var kveikt á velskreyttu jólatré“ – það lá beint við að nota sögnina kveikja þar eð logandi kerti voru á trénu. Þegar Íslendingar kynntust gasi var líka hægt að nota sögnina kveikja um það, enda logaði eldur í því: „Ég ætla að fara fram og sækja eldspýtur, svo ég geti kveikt á gasinu“ segir t.d. í Heimskringlu 1892.

Áður var líka eldur í eldavélum og ofnum til hitunar og eðlilegt að nota kveikja á og slökkva á um hvort tveggja (þótt reyndar væri ekki síður talað um að kveikja upp í eldavél / ofni): „Síðan settist hann niður, kveykti á eldavélinni“ í Þjóðólfi 1901 og „Ég þori tæpast út á kvöldin af ótta við íkviknun, en þori þó heldur ekki að slökkva á ofninum“ í Melkorku 1953. En merking sagnanna kveikja og slökkva átti eftir að víkka enn frekar, eins og sést á dæmi úr Lögbergi 1888: „sumstaðar var ekki hægt að kveikja á rafurmagnsljósum um kveldið.“ Þarna voru komin fram ljós þar sem ekki logaði eldur, en vegna þess að þau gegndu sama hlutverki var eðlilegt að nota sömu sagnir. Við höldum líka áfram að nota þessar sagnir um rafmagnseldavélar.

Þróunin hefur orðið sú að kveikja á og slökkva á er notað um hvers kyns rafmagnstæki – ekki bara ljós og eldavélar þar sem eldur logaði áður, heldur líka þvottavélar, straujárn, kaffivélar, brauðristar, sjónvörp, plötuspilara o.s.frv. Merkingin er þá ekki lengur 'tendra / kæfa eld / ljós' heldur 'hleypa rafstraumi á / taka rafstraum af' eða 'setja í gang / stöðva'. Þessi notkun sagnanna hefur tíðkast áratugum saman, væntanlega frá því að umrædd tæki komu á markaðinn, og engum finnst neitt athugavert við þetta. En í seinni tíð er farið að nota kveikja á og slökkva á í ýmsu samhengi þar sem aðrar sagnir hafa tíðkast fram að þessu – kveikja / slökkva á bílnum / krananum / sturtunni / vatninu o.s.frv. Iðulega er þó amast við slíku orðalagi.

Ég er vanur því að nota samböndin setja í gang og drepa á um bíla, en ég sé engin góð rök gegn því að nota kveikja á og slökkva á í staðinn eins og iðulega er gert. Dæmi um það eru vissulega flest nýleg og meginhlutinn af samfélagsmiðlum en þó er ekki um nýjung að ræða – „Þér getið kveikt á bílnum“ segir í Nýjum kvöldvökum 1941 og „Ég hallaði mér áfram til þess að slökkva á bílnum“ í Munin 1955. Ef við lítum svo á að merking sambandanna sé 'hleypa rafstraumi á' og 'taka rafstraum af' verður ekki séð annað en þau eigi við, því að þótt bílar séu knúðir jarðefnaeldsneyti þarf að byrja á að hleypa rafstraumi á kerfið. Og rafbílar eru eins og hver önnur rafmagnstæki og því ætti að liggja beint við að nota kveikja á og slökkva á um þá.

Ég er líka vanur því að nota skrúfa frá og skrúfa fyrir um vatn – skrúfa frá / fyrir krana / sturtu o.s.frv. Það orðalag er gamalt og á rætur í því þegar krana var snúið nokkra hringi til að opna eða loka fyrir vatnsstraum – skrúfa er skýrt 'festa eða losa (e-ð) með hringhreyfingu' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Þetta var því mjög gagnsætt og eðlilegt orð, en nú eru skrúfaðir kranar orðnir frekar sjaldséðir og í staðinn hafa komið blöndunartæki sem stjórnað er með stöngum, hnöppum eða á annan hátt – sumum m.a.s. með hreyfiskynjurum. Það er samt eðlilegt að fólk sem alið er upp við að nota skrúfa fyrir / frá haldi því áfram þótt eðli athafnarinnar hafi breyst, rétt eins og við höldum áfram að tala um eldavél og eldhús þótt sjaldnast sé nokkur eldur þar.

En það er ekki síður eðlilegt að ungt fólk sem alið er upp við blöndunartæki án skrúfgangs velji fremur önnur orð – fyrir því hefur sögnin skrúfa enga skírskotun til verknaðarins og það notar þess í stað þau orðasambönd sem venjulega eru notuð um að 'setja í gang' og 'stöðva', þ.e. kveikja á / slökkva á. Það eru engin rök fyrir því að eðlilegt sé að tala um að kveikja á útvarpinu en ómögulegt að kveikja á sturtunni – í báðum tilvikum er verið að víkka merkingu sagnanna sem upphaflega áttu eingöngu við um eld eða ljós eins og áður segir. Slík merkingarbreyting á sér ótal fordæmi í málinu og er fullkomlega eðlileg. Það er engin ástæða til annars en viðurkenna kveikja á sturtunni og slökkva á bílnum sem rétt og eðlilegt mál.