Eftir að umræða um breytingar á íslensku máli í átt til kynhlutleysis fór á flug fyrir fáum árum virðast andstæðingar þessara breytinga oft sjá skrattann í hverju horni og fordæma ýmislegt sem jafnvel hefur tíðast lengi í málinu vegna þess að þeir telja að um sé að ræða „afkynjun“ tungumálsins. Skýrt dæmi um þetta mátti sjá í innleggi í Málvöndunarþættinum í dag: „Heimilispersóna – nýjasta í atlögunni að tungumálinu – Mogginn í gær.“ Þar var greinilega vísað í fyrirsögn í Morgunblaðinu: „Saumavél var eins og heimilispersóna.“ Þetta er tilvitnun í viðmælanda blaðsins sem hefur rannsakað sögu saumavéla á Íslandi og segir: „Saumavélin var eins og heimilispersóna, svo eðlilegur hlutur þótti hún fljótlega upp úr aldamótum.“

Í umræðunni í Málvöndunarþættinum var reyndar bent á að orðið er ekki nýtt – í Ritmálssafni Árnastofnunar eru skráð tvö dæmi um það, frá sautjándu og átjándu öld. Elsta dæmið er þó í bréfi frá 1660 sem er prentað í Blöndu 1918: „Og meðkendu þær heimilispersónur, sem þar voru þá, fyrir prestinum og oss, sem greptran veittum hennar líkama, að síra Eiríkur Hallsson hefði þar ei heima verið, þá hennar afgangur skeði.“ Í Lögbergi 1916 segir líka: „Þessar tvær heimilispersónur voru henni mjög góðar.“ Ýmsir þátttakendur í umræðunni voru samt sárhneykslaðir og spurðu hvort ekki mætti lengur tala um heimilisfólk, hvort það væri of særandi fyrir einhverja. En notkun orðsins heimilispersóna í áðurnefndri grein á sér eðlilega skýringu.

Í meistararitgerð viðmælanda Morgunblaðsins um saumavélar á Íslandi er nefnilega vitnað í svar konu fæddrar 1911 við spurningaskrá Þjóðminjasafnsins frá 1990 um fatnað og sauma (svarið birtist einnig í Iðnnemanum 1999): „Því miður þrýtur hér vitneskju mína um þennan þarfahlut sem í barnsaugum mínum var nánast sem ein heimilispersónan.“ Þetta er vissulega óvenjulegt orðalag, og einmitt þess vegna er ekkert undarlegt að viðmælandi blaðsins noti það í frásögn sinni – og ekki er heldur óeðlilegt að það sé tekið upp í fyrirsögn vegna þess að einn tilgangur fyrirsagna er að vekja forvitni og fá fólk til að lesa meira. En þetta hefur sem sé engin tengsl við kynhlutlaust mál – ekki frekar en margt annað sem reynt er að klína á það.

Ég sá í Málvöndunarþættinum umræðu um atviksorðið brösuglega sem nefnt var að oft væri sagt og skrifað brösulega – þ.e. án g. Sama gildir um samsvarandi lýsingarorð, brösu(g)legur. Í Málfarsbankanum segir: „Ritað er brösuglega en ekki „brösulega““ og væntanlega gert ráð fyrir að þessi orð séu leidd af lýsingarorðinu brösugur sem í Íslenskri orðabók er sagt vera „staðbundið“ og notað um veður. Hvort tveggja virðist tekið beint úr Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 þar sem orðið er sagt notað „om Vejrliget“ og merkt „Af.“, þ.e. austfirskt. Dæmi á tímarit.is sýna þó að notkunarsvið orðsins er mun víðara og ekki að sjá að það sé staðbundið núorðið. Í seinni tíð er það mjög algengt í fótboltamáli – brösugt gengi, brösug byrjun o.fl.

Myndirnar brösulega og brösuglega eru báðar tilfærðar í Íslenskri orðabók en aðeins sú síðarnefnda í Íslenskri nútímamálsorðabók, og hvorug hefur lýsingarorðið brösu(g)legur. Orðin virðast ekki ýkja gömul í málinu – elsta dæmi um atviksorðið brösulega á tímarit.is er frá 1949, en um lýsingarorðið brösulegur frá 1955. Alls eru um 1330 dæmi um þessi orð samtals. Elsta dæmi um atviksorðið brösuglega er frá 1961, en lýsingarorðið brösuglegur sést ekki fyrr en 1980. Alls eru rúmlega 2300 dæmi um þessi orð samtals. Fá dæmi eru um báðar gerðirnar fram til 1980 en notkun beggja stóreykst upp úr því, og í báðum tilvikum eru langflest dæmanna um atviksorðin – dæmi um lýsingarorðin eru sárafá. Atviksorðin eru nær alltaf notuð með ganga.

Séu orðin leidd af lýsingarorðinu brösugur eru þau alveg hliðstæð við atviksorðið sköru(g)lega og lýsingarorðið sköru(g)legur sem virðast leidd af horfna lýsingarorðinu *skörugur samkvæmt Íslenskri orðsifjabók. En þá bregður svo við að báðir rithættir eru viðurkenndir og ekki gert upp á milli þeirra. Í Íslenskri stafsetningarorðabók segir undir skörulegur „einnig ritað sköruglegur“ og undir sköruglegur segir „einnig ritað skörulegur“. Hliðstætt er um atviksorðið sköru(g)lega. Sama gildir um nauðu(g)lega og nauðu(g)legur – þar eru báðir rithættir viðurkenndir í Íslenskri stafsetningarorðabók. Eina ástæðan sem séð verður til að meðhöndla brösu(g)lega/-legur öðruvísi en þessi orð er sú að í þeim síðarnefndu koma báðir rithættir fyrir í fornu máli.

En svo er alls óvíst að brösulega sé leitt af brösugur. Til er í málinu kvenkynsorðið brösur sem aðeins er notað í fleirtölu og einkum í sambandinu eiga í brösum (við/með). Það er ekkert því til fyrirstöðu að líta svo á að fyrri liður brösulega sé ekki brösugur heldur brösur í eignarfalli eintölu. Það er alþekkt að í fyrri lið samsetninga er oft notað eignarfall eintölu af veikum kvenkynsorðum þar sem búast mætti við fleirtölu – stjörnuskoðun, perutré, gráfíkjukaka o.s.frv. Þetta gildir meira að segja þótt orðið sé venjulega ekki notað í eintölu, eins og t.d. (hjól)börur – það er talað um börukjálka, hjólböruhjól o.s.frv. en ekki *bar(n)akjálka, *hjólbar(n)ahjól. Á sama hátt getur brösu- í brösulega vel verið eignarfall eintölu þótt það sé ekki notað sjálfstætt.

Eins og áður er nefnt eru elstu dæmi um brösulega/brösulegur heldur eldri en elstu dæmi um brösuglega/brösuglegur þótt vissulega muni ekki miklu. Báðir rithættir eru mjög algengir – í Risamálheildinni eru um 2070 dæmi um myndir með g en um 1700 um myndir án g. Þótt ekki kæmi annað til ættu aldur og tíðni því í sameiningu að vera nægileg réttlæting fyrir því að viðurkenna rithátt án g eins og gert er í sambærilegum orðum. Þegar við bætist að eins víst er að g-lausu myndirnar séu alls ekki leiddar af brösugur heldur af brösur liggur niðurstaðan beint við: Þótt brösulega/-ur og brösuglega/-ur séu sömu merkingar eru þetta mismunandi orð sem eru mynduð á mismunandi hátt, og eðlilegt að stafsetningin endurspegli það.

Ég var að skoða fjárlagafrumvarp ársins 2025 sem lagt var fram í morgun og leita að vísbendingum um fjárveitingar til að efla íslenskuna, ekki síst kennslu í íslensku sem öðru máli. Í skýrslu OECD um innflytjendur sem var birt í síðustu viku kom fram að fjárveitingar til kennslu í þjóðtungunni á Íslandi eru ekki nema brot af því sem þær eru annars staðar á Norðurlöndum. Jafnframt kom fram að kunnátta innflytjenda í þjóðtungunni væri minni en í nokkru öðru landi OECD. En þótt skýrslan sé nýkomin og hafi ekki haft áhrif á fjárlagafrumvarpið hefur vitanlega verið vitað lengi að við stæðum okkur illa á þessu sviði, og þess vegna mátti vænta þess að einhverra breytinga sæi stað í fjárlagafrumvarpinu.

Ég fann einkum tvær tillögur sem ástæða er til að fagna. Undir lið 22.10, „Leikskóla- og grunnskólastig“, segir: „Fjárheimild málaflokksins er aukin um 500 m.kr. vegna inngildingar barna af erlendum uppruna.“ Trúlegt er að megninu af þessu verði varið til stuðnings við íslenskunám og þetta er því gífurlega mikilvægt. Undir lið 22.20, „Framhaldsfræðsla og menntun óflokkuð á skólastig“, segir: „Fjárheimild málaflokksins er aukin tímabundið um 250 m.kr. til eflingar íslenskukennslu fyrir útlendinga.“ En undanfarin tvö ár hefur verið samþykkt 115 milljóna króna aukning í þennan lið, tímabundin til eins árs í hvort skipti, og mig grunar að það megi draga frá og raunaukning frá síðustu árum sé því 135 milljónir en ekki 250.

Undir lið 29.70, „Málefni innflytjenda og flóttafólks“, segir: „Fjárheimild málaflokksins er aukin tímabundið um 150 m.kr. vegna aðgerðaáætlunar ríkisstjórnar frá febrúar 2024 um inngildingu innflytjenda og flóttafólks í íslenskt samfélag.“ Í aðgerðaáætluninni er að finna margar aðrar fjárfrekar aðgerðir þannig að ólíklegt er að mikið af þessu fari til íslenskukennslu. Undir lið 14.10, „Ferðaþjónusta“, segir: „Fjárheimild málaflokksins hækkar um 200 m.kr. sem er varanlegt framlag til að vinna aðgerðaáætlun ferðamálastefnu til 2030.“ Eitt markmið stefnunnar er vissulega „Aukin áhersla á sanngildi og sérstöðu íslenskrar tungu og menningar“. En í aðgerðaáætluninni eru yfir 40 aðgerðir og hæpið að mikið fé fari til að bæta stöðu íslensku.

Í fjárlögum þessa árs segir undir lið 18.30, „Menningarsjóðir“: „Fjárheimild málaflokksins er aukin tímabundið til eins árs um 75 m.kr. vegna aðgerðaáætlunar í málefnum íslenskrar tungu.“ Undir markmiðinu „Efla stöðu íslenskrar tungu í samfélaginu“ í sama lið í nýja frumvarpinu segir: „Unnið samkvæmt aðgerðaáætlunum í málefnum íslenskrar tungu og táknmáls.“ Þrátt fyrir það er ekki gert ráð fyrir framhaldi á þessari aukningu. Í frumvarpinu segir: „Fjárheimild málaflokksins hækkar um 153,2 m.kr. þar sem tímabundin framlög ganga til baka“ – væntanlega eru umræddar 75 milljónir inni í þeirri tölu. Það er því ekki að sjá að neitt fé sé ætlað í aðgerðaáætlunina sem er þó rétt að fara af stað því að henni seinkaði um heilt ár.

Auk þessa má nefna fleira sem kemur íslenskunni til góða að einhverju leyti, einkum tvennt undir lið 18.30: „Fjárheimild málaflokksins er aukin varanlega um 125 m.kr. til hækkunar á starfslaunum listamanna“ og „Fjárheimild málaflokksins er aukin varanlega um 170 m.kr. til að efla Kvikmyndasjóð, Myndlistarsjóð, Sviðslistasjóð og Bókasafnssjóð höfunda“. Á móti koma niðurfellingar tímabundinna framlaga til menningarmála upp á 620 milljónir en ég veit ekki hversu mikið af því fé gagnaðist íslenskunni. Það verður að hafa þann fyrirvara að framsetning frumvarpsins er ekki með þeim hætti að auðvelt sé að átta sig á þessu og því kann eitthvað að hafa farið fram hjá mér, en í heildina sýnist mér íslenskan koma skár út úr þessu en í fyrra.

Í morgun var hér vakin athygli á því að í frétt á Vísi í gær segir: „Frá því að Grindavík var fyrst rýmd þann 10. nóvember á síðasta ári hefur bærinn verinn lokaður almenningi.“ Það er orðið verinn sem er þarna áhugavert – þarna er greinilega um sögnina vera að ræða en myndin verinn kemur hvergi fyrir í venjulegri beygingu hennar. Á eftir hjálparsögninni hafa (og einnig geta) kemur venjulega sagnbót (sem er eins og lýsingarháttur þátíðar í hvorugkyni) og því væri venjulega sagt þarna hefur verið lokaður. Í umræddri frétt er hins vegar notuð karlkynsmyndin verinn í stað hvorugkynsmyndarinnar verið vegna þess að orðið sem vísað er til, bærinn, er karlkynsorð. Ég hafði aldrei tekið eftir þessu en við nánari athugun reynist þetta ekki einsdæmi.

Elsta dæmi sem ég finn af þessu tagi er í ræðu á Alþingi 1915: „þau miklu ólæti, er hafin hafa verin hjer í bænum.“ Í Bergmálinu 1916 segir: „Sjúkrasamlög hafa verin stofnuð á nokkrum stöðum hér á landi.“ Í ræðu á Alþingi 1926 segir: „Það getur verin hin brýnasta þörf að setja lög um þetta.“ Í Rauða fánanum 1927 segir: „Þetta er hin svívirðilegasta árás á kaup verkalýðsins, sem gerð hefur verin í langa tíð.“ Í Íslenskri endurreisn 1933 segir: „Sumarið hefir hingað til verinn talið helsti bjargræðistíminn.“ Í Verkamanninum 1934 segir: „Sumum alþýðumönnum meðal kjósenda Sjálfstæðisflokksins […] hefur verin talin trú um […].“ Í Þjóðviljanum 1945 segir: „Kosin hefur verin sérstök stjórn fyrir Bókabúð Í.S.Í.“

Dæmi um þetta fara þó ekki að sjást að ráði fyrr en eftir 1980 og einkum eftir aldamót. Alls er a.m.k á áttunda tug dæma á tímarit.is og a.m.k. 130 í Risamálheildinni. Meðal nýlegra dæma eru: „á þessu ári hefur kvótinn verinn skorinn niður um 10 þúsund tonn“ í Morgunblaðinu 2000, „Samkeppnislög hafa beinlínis verin tekin úr sambandi“ í Morgunblaðinu 2006, „Lögð hefur verin áhersla á að ná góðum árangri“ á Vísi 2011, „Talin höfðu verin 8.900 atkvæði“ á vef Ríkisútvarpsins 2012, „Fyrsti hópur sýrlenska flóttafólksins sem boðin hefur verin búseta hér á landi kemur á morgun“ á mbl.is 2016, „úrlausn þeirra getur verin flókin og sár“ í Fréttablaðinu 2018, og „talinn hefur verinn um helmingur atkvæða“ í Fjarðarpóstinum 2018.

Þegar hafa er hjálparsögn tekur hún venjulega með sér svokallaða sagnbót eins og áður segir. Hún beygist ekki en hefur sama form og lýsingarháttur þátíðar í hvorugkyni – við segjum ráðherra hefur skorið kvótann niður og kjörstjórn hefur talið 8.900 atkvæði. Hjálparsögnin vera tekur hins vegar með sér lýsingarhátt þátíðar sem beygist og samræmist nafnorðinu sem hann á við í kynjum, tölum og föllum – við segjum kvótinn var skorinn niður og 8.900 atkvæði voru talin. Það sem er að gerast í dæmunum hér að framan er að í stað þess að standa sem óbeygjanleg sagnbót er sögnin vera líka látin sambeygjast nafnorðinu á sama hátt og lýsingarhátturinn sem hún tekur með sér, og því fáum við verinn skorinn, verin talin o.s.frv.

Þetta er þó kannski ekki eins mikil nýjung og virst gæti í fljótu bragði. Þótt yfirleitt sé ekki gert ráð fyrir því að vera eigi sér lýsingarhátt þátíðar er lýsingarhátturinn verinn gefinn upp í Altnordisches Lesebuch eftir Friedrich Pfeiffer frá 1860, og í Lögmannsannál, handriti frá seinni hluta 14. aldar, segir: „sú sama Margrét hafði brennd verin“. Beygður lýsingarháttur af vera kemur einnig fyrir nokkrum sinnum í þýðingu Odds Gottskálkssonar á Nýja testamentinu frá 1540 eins og Kjartan G. Ottósson bendir á í bókinni Íslensk málhreinsun, t.d. „Því að ef í Sódóma hefði þau kraftaverk gjörst sem í þér hafa gjörð verin.“ Þetta eru þó væntanlega áhrif frá frumtexta og ekki líkur á að notkunin í nútímamáli tengist þessum gömlu dæmum.

En einnig má benda á að í fornu máli er nokkuð um það að lýsingarháttur þátíðar með sögninni hafa sambeygist andlagi, t.d. „Þú hefur skaptan mig“ í sálminum „Heyr himnasmiður“ eftir Kolbein Tumason og „Hefi eg þig reyndan að góðum dreng“ í Hallfreðar sögu vandræðaskálds. Þegar í fornu máli er þó einnig algengt að í stað beygðs lýsingarháttar sé notuð óbeygð sagnbót í þessu sambandi, og stundum eru mismunandi myndir notaðar í tveimur handritum sömu sögu – „Hefi eg þig reynt að góðum dreng“ segir í öðru handriti. Jafnvel eru þess dæmi að báðar setningagerðir komi fyrir í sömu málsgrein: „þeir þræti um hvort Vésteinn hefði átt eftir dætur einar eða hefði hann áttan son nokkurn“ segir í Gísla sögu Súrssonar.

Það er samt ekki líklegt að þessi gömlu dæmi hafi bein tengsl við áðurnefnda setningagerð í nútímamáli. Hins vegar verður ekki séð að það sé neitt órökrétt að láta sögnina vera í þessari stöðu sambeygjast orðinu sem hún á við, rétt eins og lýsingarhátturinn sem hún tekur sjálf með sér – kvótinn hefur verinn skorinn niður, atkvæðin höfðu verin talin o.s.frv. En auðvitað er þetta bæði setningafræðileg og beygingarleg nýjung. Þarna er verið að láta hafa taka með sér lýsingarhátt í staðinn fyrir sagnbót, og þar að auki er verið að búa til nýjar beygingarmyndir vegna þess að sögnin vera hefur yfirleitt ekki átt sér neinn lýsingarhátt þátíðar. Þau sem telja allar nýjungar í setningagerð og beygingum til bölvunar leggjast því væntanlega gegn þessu.

En það er líka hægt að líta á þetta jákvæðari augum. Í hinni svonefndu „nýju þolmynd“ sem oft er amast við er lýsingarhátturinn alltaf í hvorugkyni eintölu í stað þess að sambeygjast frumlagi (ef það er í nefnifalli) – það var barið hana í stað hún var barin, það var fellt hann í stað hann var felldur. Breytingin leiðir því til minnkandi notkunar beygðra mynda. Í þeirri setningagerð sem hér er til umræðu er farið í öfuga átt – notuð beygð mynd sem sambeygist orðinu sem hún á við í stað óbeygðrar sagnbótar. Það er því verið að auka á beygingar, nýta beygingakerfið betur. Auk þess sýnir þessi setningagerð tilfinningu málnotenda fyrir kerfinu – þeim finnst eðlilegt að þarna komi beygð mynd en ekki óbeygð. Hvort tveggja hlýtur að teljast jákvætt.

Í fyrirsögn á frétt um nýja skýrslu OECD um málefni innflytjenda á Íslandi á vef Stjórnarráðsins segir: „Mikilvægt að setja inngildingu innflytjenda á dagskrá.“ Nafnorðið inngilding, sögnin inngilda og lýsingarorðið inngildandi eru svo notuð nokkrum sinnum í fréttinni sjálfri. Þessi orð eru ekki gömul í málinu en hafa verið notuð töluvert á undanförnum árum og eru að verða sæmilega þekkt – inngilding er þýðing á enska orðinu inclusion og felur í sér „að allir fái notið sín, óháð uppruna, kyni, hæfni eða fötlun, í skóla, á vinnumarkaði eða á öðrum vettvangi, og séu viðurkenndir sem fullgildir þátttakendur“ eins og segir í orðasafni í menntunarfræði í Íðorðabankanum. Þetta er þó ekki endilega heppilegasta orðið í þessu samhengi.

Orðið sem notað er í skýrslunni er nefnilega ekki inclusion heldur integration sem merkir 'the action or process of successfully joining or mixing with a different group of people' eða 'sú athöfn eða ferli að sameinast eða blandast við annan hóp fólks á farsælan hátt'. Þótt þetta sé vissulega mjög skylt inngildingu er áherslan í því orði fremur á að engin séu skilin útundan. Eðlileg íslensk samsvörun við integration er því fremur samþætting – ferlið miðast að því að samþætta innflytjendur og þau sem fyrir eru í landinu, búa til eina samstæða heild. Einnig hefur verið stungið upp á að nota sögnina rótfesta og nafnorðið rótfestingu um þetta ferli – við viljum að innflytjendur festi rætur í íslensku samfélagi og auðgi það á ýmsan hátt.

Í umræðu um skýrsluna hefur hins vegar stundum verið talað um aðlögun innflytjenda, t.d. í Morgunblaðinu. Það er óheppilegt orðalag því að það felur í sér að innflytjendur þurfi að laga sig að íslensku þjóðfélagi á forsendum þeirra sem fyrir eru í stað þess að aðlögunin sé gagnkvæm, þ.e. samþætting. Það er ekki til þess fallið að hvetja innflytjendur til samþættingar við íslenskt þjóðfélag og þarna mættum við líta í eigin barm – við viljum nefnilega fá að halda okkar siðum og sérkennum sem innflytjendur annars staðar. Nýlega lýsti dómsmálaráðherra t.d. sérstakri aðdáun á því „hversu margir Vestur-Íslendingar virðast leggja meiri áherslu á að viðhalda tungu og menningu en margir á Íslandi“. Notum ekki orðið aðlögun í þessu sambandi.

Í Málvöndunarþættinum var nýlega nefnt að í fréttum Ríkisútvarpsins hefði verið talað um að planta út kartöflum – í fréttinni var raunar sagt „plantað út útsæði“ en það kemur út á eitt. Þetta minnti mig á að fyrir fimm árum var talað um það í sjónvarpsfrétt að gróðursetja kartöflur sem einnig vakti nokkur viðbrögð í Málvöndunarþættinum. Í báðum tilvikum hefur verið bent á að þessi athöfn heiti að setja niður kartöflur og vissulega er það hið venjulega orðalag og hefur verið lengi. Við nánari athugun kemur þó í ljós að orðafar um þessa athöfn er í raun mun fjölbreyttara og séra Björn Halldórsson í Sauðlauksdal, frumkvöðull í kartöflurækt á Íslandi, notar sögnina planta í riti sínu Atli eða ráðagjörðir yngismanns um búnað sinn frá 1783.

Þar segir: „Sé eigi korn til, þá skal þar í planta jarðepli, ef þau er að fá.“ Hér er heitið jarðepli notað um kartöflur eins og algengt var áður fyrr. Sögnin planta sem nú tekur með sér andlag í þágufalli stýrði áður þolfalli þannig að jarðepli er þarna þolfall í fleirtölu. Í Norðanfara 1873 segir: „síðan verður plantað helzt jarðepli.“ Í Ísafold 1896 segir: „Árið 1596 plantaði enski plöntufræðingurinn Gerard kartöflur fyrstur manna hjer í álfu.“ Í Lögbergi 1929 segir: „Hann plantaði kartöflur á öllum tímum árs.“ Í Morgunblaðinu 1950 segir: „Er þá hægt, seinna um vorið að planta kartöflunum út, eins og hverri annari pottaplöntu.“ Nýleg dæmi má einnig finna: „Það má planta kartöflum vel fram í júní“ segir garðyrkjufræðingur í Morgunblaðinu 2015.

Það er líka gamalt orðalag – en sjaldgæft – að tala um að gróðursetja kartöflur. Í Leifi 1886 segir: „Hundrað ára kartöpluhátíð var haldin á Frakklandi í vikunni sem leið, í minningu þess, að þá voru liðin 100 ár frá því hin fyrsta kartapla var gróðursett þar.“ Í Búnaðarritinu 1888 segir: „Sá, sem fyrstur gróðursetti kartöflur hér á landi, var […] Björn prófastur Halldórsson í Sauðlauksdal.“ Í Frey 1932 segir: „Björn Halldórsson var hinn fyrsti er gróðursetti jarðepli á Íslandi 1758.“ Í Búfræðingnum 1944 segir: Eini gallinn við að gróðursetja kartöflurnar úti í garðinum svo snemma, sem hér er gert ráð fyrir, er frosthættan.“ Í DV 2005 segir: „En þeir sem eiga kjallara með stöðugu og háu hitastigi geta gróðursett kartöflur í bréfpoka.“

Einnig hefur lengi tíðkast að einhverju marki að tala um að sá kartöflum ­– enda alltaf talað um útsæði eða útsæðiskartöflur. Í Nýjum félagsritum 1873 segir: „Sumstaðar er það venja, að sá kartöplum fyrsta árið sem jörðin er plægð.“ Í Norðlingi 1881 segir: „Sáð kartöplum í 80 ferfaðma af því sem ræktað var.“ Í Lögbergi 1889 segir: „Landar hjer ljetu flestir plægja smábletti næstl. vor og sáðu kartöflum og fleiru.“ Í Morgunblaðinu 1929 segir: „Um 20. mars var byrjað að sá kartöflum á Akureyri.“ Í Búnaðarritinu 1967 segir: „en það hefði þó verið illskárra en að sá kartöflum eftir þann tíma.“ Í DV 2010 segir: „Þeir sem ætla að sá kartöflum þurfa að kaupa útsæði (eða nota eigin kartöflur) í verslunum og láta þær forspíra.“

Sögnin setja hefur lengi verið notuð í þessu samhengi, en framan af er hún oft höfð ein sér, án niður. Í Gesti Vestfirðingi 1848 segir: „geta menn þá sett jarðeplin í 5. viku sumars.“ Í millifyrirsögn í Nýjum félagsritum 1853 segir: „Um aðferðina við að setja jarðeplin“ og í greininni segir: „Tvennslags aðferð má hafa til að setja kartöflur.“ Í Ingólfi 1853 segir: „Hinn þriðji átti að setja jarðepli í nokkra reiti.“ Í greininni „Um kartöplur“ í Íslendingi 1863 segir „og skal setja þær svo að frjóangarnir snúi upp“ en annars er miðmyndin setjast notuð í greininni, t.d. „Kartöplurnar ættu helzt að setjast í beinar raðir eptir vað“. Í Þjóðólfi 1870 segir: „Hann lætr frjóangann snúa niðr, þegar hann setr kartöfluna.“ En þessi notkun virðist löngu horfin.

Elsta dæmi sem ég finn um sambandið setja niður í tengslum við kartöflurækt er í bæklingnum Fáein orð um ræktun jarðepla eftir Jónas Benediktsson frá 1856. Þar er kaflafyrirsögnin „Hvernig stinga skuli upp eplagarða, setja niður í þá og fleira“. Í kaflanum segir: „Nær setja skuli niður jarðeplin, er undir tíðarfarinu komið.“ Í Norðanfara 1879 segir: „Skal svo setja niður í blettinn kartöflur.“ Í Búnaðarritinu 1888 segir: „Á flestum stöðum í sýslunni eru kartöflur settar mikið of þétt niður.“ Í Lýð 1889 segir: „Kýr víða komnar á beit, sáðgarðar yrktir og jarðepli niðursett.“ Í Þjóðólfi 1889 segir: „Lítið var sett niður af kartöflum.“ Í Búnaðarritinu 1900 segir: „fyrst fyrir alvöru var farið að sá 20. dag maímán. og settar niður kartöflur.“

Eftir aldamótin 1900 virðist setja niður kartöflur hafa orðið algengasta orðalagið um þessa athöfn og hefur verið það síðan, og vitanlega er engin ástæða til annars en mæla með því að svo verði áfram. Á hinn bóginn er ljóst að þótt samböndin planta kartöflur/kartöflum, sá kartöflum og gróðursetja kartöflur séu sjaldgæf eiga þau sér langa og samfellda sögu – það fyrstnefnda allt frá upphafi kartöfluræktunar á Íslandi á átjándu öld en hin frá seinni hluta nítjándu aldar. Notkun þeirra stafar ekki af fákunnáttu eins og marka má af því að dæmi eru úr Búnaðarritinu, Búfræðingnum og Frey, og frá garðyrkjufræðingi. Það er því engin ástæða til annars en fólk sem hefur vanist því að nota þessi sambönd haldi því áfram. Við þurfum ekkert öll að tala eins.

Í hópnum Skemmtileg íslensk orð var í gær vitnað í íþróttafrétt þar sem sagt var að úrslit tiltekins leiks hefðu verið algjör „kjöldrögn“ – og sagt að þetta orð væri ekki til í íslensku. Orðið hefur reyndar verið til umræðu í þessum hópi – í innleggi frá 2021 segir: „Þegar Liverpool vann ManUtd fimm núll var það kjöldrögn, sagði víst einhver íþróttafréttamaður. Þetta orð ku vera til í íþróttafréttaíslensku.“ Elstu dæmi sem ég finn um orðið eru á twitter 2012 – „Kjöldrögn í skjólinu í kvöld!“, „lærðu að tala ekki svo fljótt eftir kjöldrögn“, o.fl. Sama ár segir á fótbolti.net: „Willum verður rekinn eftir þessa kjöldrögn“ og á vefsíðunni Blikar.is er fyrirsögn: „Kjöldrögn á KR velli.“ Fyrirsögn á Vísi 2017 er: „Kjöldrögn í KR-slagnum í Danmörku.“

En orðið er vissulega sjaldgæft í rituðu máli – dæmin í Risamálheildinni eru ekki nema 29, öll úr íþróttaumfjöllun og öll nema þrjú af twitter, og orðið er ekki að finna í neinum orðabókum. Þrátt fyrir það er augljóst hvað það merkir – þetta er verknaðarnafnorð af sögninni kjöldraga. Í athugasemdum var bent á að til væri nafnorðið kjöldráttur í þessari merkingu og það er vissulega rétt. En það orð er samt ekki heldur að finna í helstu orðabókum, aðeins tvö dæmi eru um það í Ritmálssafni Árnastofnunar, ellefu á tímarit.is og 21 í Risamálheildinni – færri en dæmin um kjöldrögn. Það eru engin rök gegn kjöldrögn að til sé annað orð í málinu með sömu merkingu – slíkt er algengt í málinu og ýmsar tvímyndir t.d. til með viðskeytunum -ing og -un.

Orðið kjöldrögn má bera saman við orð eins og lögn, sögn og þögn sem öll eru líka verknaðarnafnorð mynduð með viðskeytinu -n af sögnunum leggja, segja og þegja. Þær höfðu allar rótarsérhljóðið a í germönsku, eins og draga, en viðskeytið breytir því í ö. Í sumum tilvikum er þessi breyting hljóðrétt afleiðing u-hljóðvarps sem horfið u olli en í öðrum er um að ræða áhrifsbreytingu – hljóðbreytingin fór að tengjast viðskeytinu (eins og með viðskeytið -ótt- sem veldur sömu breytingu þótt ekkert u sé í því lengur, sbr. sköllóttur). Þetta viðskeyti er gamalt í málinu og yfirleitt ekki lengur notað til nýmyndunar – en vitanlega er samt ekkert því til fyrirstöðu að nýta það. Orðið kjöldrögn er rétt myndað og mér finnst það fyrirmyndarorð.

Ég fékk þá athugasemd við pistil minn um orðið vindmylla í gær að þetta orð væri ónothæft í þeirri merkingu sem um var rætt vegna þess að það væri „fegrunarhugtak í þessu samhengi“ og „notað gagngert af vindorkugróðapungum til að krúttgera ferlíkin“. Ég hef séð sams konar athugasemdir nokkrum sinnum áður. Í umræddri athugasemd var einnig sagt: „Tungumál er ekki bara samansafn af málvenjum. Það er hápólitískt og hefur alltaf verið.“ Þessu er ég hjartanlega sammála og hef oft skrifað um það. En þarna er mikilvægt að finna einhvern milliveg. Þótt okkur mislíki eitthvert orð eða einhver málnotkun og teljum pólitík vera þar á bak við er ekki þar með sagt að alltaf sé nauðsynlegt eða mögulegt að hafna ríkjandi málhefð.

Ég hef vissulega varað við tilraunum og tilhneigingum stjórnvalda og annarra valdamikilla afla til að hagræða tungumálinu sér í hag, svo sem með því að innleiða ný orð um hugtök sem þegar eiga sér orð sem hafa unnið sér hefð. Þetta eru dæmi eins og rafvarnarvopn í stað rafbyssa, afbrotavarnir í staðinn fyrir forvirkar rannsóknarheimildir, lokað búsetuúrræði í staðinn fyrir fangelsi eða flóttamannabúðir. En vindmylla er allt annars eðlis. Þar er ekki verið að búa til nýtt orð, heldur hefur þetta orð getað haft þessa merkingu í málinu síðan í lok nítjándu aldar eins og ég sýndi í pistli mínum í gær. Fyrir utan tilvitnun í Don Kíkóta held ég meira að segja að þetta hafi verið algengasta merking orðsins í málinu alla tíð síðan, ef marka má tímarit.is.

Um þetta má rekja fjölmörg dæmi frá allri síðustu öld. Í frétt í Morgunblaðinu 1950 segir t.d.: „Í aldaraðir hafa vindmyllur Evrópu verið helstu tækin til að nýta orku náttúruaflanna. Á síðari árum hafa menn samt farið að líta á vindmyllurnar sem úrelt orkuvinnslutæki. Lítið hefur verið hirt um þær og allur áhuginn hefur snúist um að virkja fallvötn. Nú er mönnum samt aftur að skiljast hvílíka óhemju orku er hægt að vinna úr loftstraumum og getur verið að vindmyllur af stærri og fullkomnari tegundum en áður hafa þekkst verði á næstunni reistar víða um Evrópu.“ Í frétt í Vísi sama ár segir: „Þess verður kannske ekki langt að bíða, að gríðarstór vindmylla sjái öllum Orkneyjum fyrir þeirri raforku, sem eyjaskeggjar þarfnast.“

Þess vegna er ekki um það að ræða að áróðursfólk fyrir virkjun vindorku sé þarna að misnota gamalgróið orð – það er einfaldlega verið að nota hefðbundið orð málsins um þetta fyrirbæri. Hitt getur auðvitað verið að orðið vindmylla veki hugrenningatengsl „við eitthvað lítið og sætt“ hjá sumum málnotendum eins og sagt var í áðurnefndri athugasemd. En við það verðum við að búa. Málsamfélagið verður að koma sér saman um orð – það er ekki heppilegt að við notum mismunandi orð um ýmis áþreifanleg fyrirbæri eftir því hvaða skoðun við höfum á þessum fyrirbærum. Það gæti endað með ósköpum, t.d. í heitri umræðu um skógrækt eða lúpínu, og er ekki til þess fallið að efla málefnalega umræðu ef fólk notar ekki sömu orð um fyrirbærin.

Það breytir því ekki að ýmis dulin (og oft ómeðvituð) skilaboð eða bjögun felst iðulega í tilteknum orðum eða málnotkun. Ég hef t.d. sýnt fram á að við notum ýmsar samsetningar sem enda á -maður miklu síður um konur en karla, og íslensk íbúaheiti sem öll eru karlkyns (Íslendingur, Dani o.s.frv.) eru líka fjarri því að vera kynhlutlaus í almennri málnotkun. Það þýðir ekki að ég vilji skipta þessum orðum út fyrir hvorugkynsorð, eða búa til kvenkyns samsvaranir þeirra – það væri hvorki skynsamlegt né raunhæft. En þetta sýnir hins vegar að við þurfum að vera vakandi fyrir því hvernig og í hvaða tilgangi tungumálið er notað, og þess vegna var gott að fá áðurnefnda athugasemd við vindmyllu þótt ég væri henni ekki sammála.

Í gær var hér spurt hvort ekki þyrfti að „finna gott nafn á svokallaðar vindmyllur“ til rafmagnsframleiðslu, enda mali þær ekki neitt. Það er vissulega rétt að orðið mylla, sem er tökuorð eins og langa l-ið bendir til, er skylt sögninni mala en orðið vindmylla – sem væntanlega hefur verið tekið inn í málið úr dönsku enda vindmyllur mun eldri í Danmörku en á Íslandi – er þó notað í mun víðari merkingu en sá uppruni gefur tilefni til. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er það skýrt 'tæki sem knúið er af vindi (með því að láta hann snúa vængjahjóli) og afkastar þannig ýmiss konar vinnu'. Þarna er aðaláherslan sem sé á hin útlitslegu einkenni, vængjahjólið (spaðana), en ekki á þá sértæku nýtingu sem upphaflega fólst í seinni lið orðsins.

Það er engin nýjung að nota vindknúin vængjahjól til að framleiða orku sem nýtt er á ýmsan hátt – ekki bara til að mala korn. Í Hollandi hafa vindmyllur t.d. lengi verið notaðar til að dæla vatni til áveitu og uppþurrkunar. En þótt orðið windmolen sem notað er þar í landi um slík mannvirki til orkuframleiðslu – sem og orðið windmill sem notað er á sama hátt í ensku – samsvari íslenska orðinu vindmylla ræður það vitanlega ekki merkingu orðsins í íslensku. Merking orða sem eiga sér sama uppruna þróast oft á ólíkan hátt í skyldum tungumálum vegna mismunandi aðstæðna og þess vegna gæti notkun orðsins vindmylla í íslensku vel verið takmörkuð við hina bókstaflegu merkingu, enda fyrirbærið alltaf verið sjaldgæft hér.

Dæmin sýna samt að orðið vindmylla hefur lengi verið notað í víðri merkingu í íslensku, á svipaðan hátt og samsvarandi orð í skyldum málum. Í Lögbergi 1903 segir: „Talsvert er þar af vel hirtum skógi, […] vindmylla sem rekur viðarsög, vatnsdælu og söxunarjárn.“ Í Norðurlandi 1906 segir: „af því vatnsþrýstingurinn er ekki nægur, er vindmylla látin dæla vatninu upp í vatnsþró.“ Í Vestra 1906 segir: „Vatnið er tekið úr brunni sem grafinn var 45 m. á dýpt, oger það dælt upp úr honum með vindmyllu.“ Í Fjallkonunni 1906 segir: „Hann er vísindamaður mikill og er nafnkunnur fyrir tilraunir, sem hann hefir gert til þess að nota vindinn sem hreyfiafl í vinnuvélum. Í Askov er afarmikil vindmylla, sem hann notar í þessu skyni.“

Víða kemur beinlínis fram að vindmylla sé notuð til rafmagnsframleiðslu. Í Austra 1896 segir: „Við létum vindmylluna búa til elektriskt ljós og gekk það vel.“ Síðar sama ár segir í sama blaði: „Rafurmagnsljósið á skipinu var framleytt með vindmyllu.“ Í Fjallkonunni 1903 segir: „Hann hefur nú um all mörg ár fengizt við tilraunir með vindmyllur, bæði til að framleiða rafurmagn, og svo til að nota vindinn í sambandi við mylluna til að snúa og hreyfa ýmsar vélar.“ Í Lögréttu 1906 segir: „Í Vallekildelýðháskóla er líka raflýsing, sem vindmylla eftir la Cour framleiðir.“ Í Suðurlandi 1913 er sagt frá hugmyndum um rafmagnsframleiðslu „fyrir kauptúnin hérna“ og ein þeirra er: „Tvær stöðvar, sín í hvoru þorpi, með vindmyllum.“

Oft bent á að í stað orðsins vindmylla sé rétt að nota orðin vindrafstöð eða vindrella um vindknúið tæki til rafmagnsframleiðslu eins og lengi hafi verið gert. Orðið vindrella er skýrt 'verkfæri með spöðum sem snúast í vindi (notað til vindhraðamælinga, raforkuframleiðslu og sem leikfang)' í Íslenskri orðabók. Elsta dæmi um það er í Heimi 1904: „þá er mjög létt úr því að halda áfram ofan í móti og verða að sannfæringarlausri vindrellu, er snýst með öllum áttum.“ Þarna er orðið greinilega notað í merkingunni 'vingull' og sama gildir um flest eldri dæmi um orðið. Elsta dæmi um það í merkingunni ‚tæki til rafmagnsframleiðslu‘ er í Heilbrigðisskýrslum 1941: „Á 1 heimili hefur verið raflýst með ,,vindrellu“, og í ráði er, að þær komi á fleiri heimili.“

Elsta dæmi um orðið vindrafstöð er í Tímariti Verkfræðingafélags Íslands 1919: „Menn sáu að vísu af fenginni reynslu að sjerstæðar vindrafstöðvar borguðu sig óvíða.“ Orðið er einnig flettiorð í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924. Þetta er vitanlega gott og gilt orð, en eftir stendur að elsta orðið um 'vindknúið mannvirki með spöðum nýtt til rafmagnsframleiðslu' er vindmylla sem fyrst kemur fyrir í þessari merkingu 1896 eins og áður segir. Það er að sjálfsögðu mjög algengt og fullkomlega eðlilegt að merking orða breytist með tímanum og hætti að vera „rökrétt“ miðað við upprunann – það er ekki lengur þörf á orðinu í upphaflegri merkingu. Andstaða við að nota orðið vindmylla í þessari merkingu er sannkölluð barátta við vindmyllur.

Á síðustu árum hafa nokkur sveitarfélög tekið upp svokallaðar heimgreiðslur til foreldra ungra barna sem ekki hafa fengið leikskólavist eða komist að hjá dagforeldri. Margir foreldrar hafa tekið þessum greiðslum fegins hendi vegna þess að þær auðvelda þeim vitanlega að brúa bilið frá því að fæðingarorlofi lýkur og þar til barnið kemst í skipulagða dvöl utan heimilis. En greiðslurnar hafa einnig verið gagnrýndar vegna þess að þær haldi konum inni á heimilum í stað þess að auðvelda þeim að fara aftur út á vinnumarkaðinn. Sú umræða á ekki heima í þessum hópi en öðru máli gegnir um umræðu um þau áhrif sem þetta fyrirkomulag kann að hafa á máltöku og málþroska barna innflytjenda eins og bent er á í nýrri skýrslu OECD.

Það hefur sýnt sig að hlutfall foreldra sem þiggja heimgreiðslur er hærra meðal innflytjenda en innfæddra. Fyrir því eru auðvitað ýmsar ástæður svo sem lægri tekjur innflytjenda, einkum kvenna, og að þeir hafa oft lítið stuðningsnet og eiga því færri kosta völ í umönnun barna sinna. En þegar innflytjendur sinna börnum sínum heima þýðir það að oft að börnin hafa enga íslensku í málumhverfi sínu og það er því mjög mikilvægt að börn innflytjenda komist sem allra fyrst í leikskóla. Heimgreiðslur létta hins vegar á þrýstingi á sveitarfélög að sjá öllum börnum fyrir leikskóladvöl frá tólf mánaða aldri og stuðla því að aukinni málfarslegri mismunun milli barna sem eiga íslenska foreldra og barna þar sem heimilismálið er annað en íslenska.

Í skýrslunni segir: „Börn innflytjenda sækja síður leikskóla en jafnaldrar þeirra og bilið er að breikka.“ Síðar segir svo: „Leikskólinn skapar mállegt umhverfi þar sem börn innflytjenda geta lært íslensku sem þau læra ekki heima hjá sér og PISA-gögn benda til þess að það sé sérstakur ávinningur fyrir börn innflytjenda að byrja snemma í leikskóla hér á landi. Börn innflytjenda þurfa á mállegri aðstoð að halda í skólanum sem byggir á markvissu tungumálamati. Helmingur barna innflytjenda á Íslandi flokkast sem börn með litla færni í PISA-mati, langt yfir meðaltali OECD-ríkja sem er 30% og aðeins Mexíkó er þar yfir. Þá eru innfædd börn innflytjenda með svipaða, ef ekki verri, færni en jafnaldrar þeirra sem komu til landsins sem börn.

Þetta á ekki aðeins við um PISA-stig heldur einnig brottfall úr framhaldsskóla þar sem brottfall er meira hjá innfæddum börnum innflytjenda en hjá börnum innflytjenda sem koma til landsins fyrir sex ára aldur. Þetta virðist að miklu leyti vera vegna tungumálaerfiðleika þessa hóps. Þó að úrtak innfæddra barna innflytjenda sé of lítið til greiningar er munurinn á PISA-lestrarstigum þeirra innfæddu sem tala íslensku heima og þeirra sem ekki tala íslensku 81 stig, eða meira en þriggja ára skólaganga, mesti munur allra OECD-ríkja. […] Reynsla annarra OECD-ríkja og langtímarannsókn á áhrifum málfærnimats í leikskólum á námsárangur benda til að mat á tungumálakunnáttu geti skilað miklum árangri til að bæta frammistöðu barna innflytjenda.“

Í skýrslu OECD er bent á að reynsla frá öðrum ríkjum OECD sýni að lág leikskólagjöld séu líkleg til að leiða til þess að hærra hlutfall barna innflytjenda sæki leikskóla. Há leikskólagjöld og of fá leikskólapláss vinna því beinlínis gegn íslenskunámi og inngildingu barna innflytjenda. Þess vegna er lagt til í skýrslunni að heimgreiðslur til foreldra verði afnumdar og dregið úr hækkun leikskólagjalda í þeim tilgangi að auka leikskólasókn barna innflytjenda. Heimgreiðslur og há leikskólagjöld vinna gegn íslenskunámi innflytjendabarna á máltökuskeiði og stuðla þar með að því að búa hér til alvarlega málfarslega stéttaskiptingu sem á endanum mun kosta okkur margfalt meira en fjölgun ódýrra leikskólaplássa.