Orðið skólaforðun er nýtt í málinu, varla nema fimm ára gamalt í mesta lagi, en hefur breiðst mikið út á þessu ári. Þetta er þýðing á school refusal (eða school avoidance) og á við það þegar börn og unglingar neita eða koma sér undan því að mæta í skóla. Ástæður þess geta verið bæði einstaklingsbundnar og félagslegar – erfiðleikar á heimili, andleg vanlíðan, einelti o.m.fl. sem ég ætla ekki að fara út í hér. Ég ætla hins vegar að skoða aðeins orðið skólaforðun sem margir eru ósáttir við.

Þótt skólaforðun sé nýtt orð á seinni hluti samsetningarinnar, forðun, sér nokkra sögu og kemur fyrir sem þýðing á avoidance í þremur íðorðasöfnum í Íðorðabankanum – söfnum úr læknisfræði, talmeinafræði og uppeldis- og sálarfræði. Í því síðastnefnda er það skýrt svo: „tilhneiging til að sneiða hjá samskiptum og koma sér undan vanda“. Í engu safnanna er þetta þó sjálfstætt uppflettiorð heldur gefið upp sem samheiti við hliðrun sem væntanlega ber að skilja svo að hliðrun sé talið heppilegra orð.

Ég fæ ekki séð að skólaforðun brjóti í bága við íslenskar orðmyndunarreglur. Viðskeytið -un er algengasta aðferð málsins við að mynda nafnorð af sögnum og er nær eingöngu notað á sagnir sem enda á -aði í þátíð – eins og forða gerir. Vissulega tengist forðun miðmyndinni forðast frekar en germyndinni forða en það er ekkert einsdæmi – við höfum orð eins og afvopnun sem oftast merkir afvopnast frekar en afvopna, blygðun sem tengist blygðast (germyndin blygða er löngu úrelt), sturlun sem tengist sturlast (germyndin sturla er ekki notuð í nútímamáli), o.fl.

Vitanlega er sögnin *skólaforða(st) ekki til. En samsett nafnorð sem enda á -un eru ekki endilega mynduð af samsettum sögnum, heldur er seinni hlutinn fyrst myndaður af sögn og öðrum lið svo skeytt framan við. Við höfum t.d. ekki sögnina *málvanda þótt samsetningin málvöndun sé til, ekki *gæðastjórna þótt gæðastjórnun sé til, ekki *kjarnorkuafvopna(st) þótt kjarnorkuafvopnun sé til, ekki *fæðingarsturla(st) þótt fæðingarsturlun sé til, o.s.frv.

Ég sé ekkert því til fyrirstöðu að taka orðið forðun og setja skóla- þar framan við. Þótt einhverjir kynnu að vilja skilja skólaforðun þannig að það sé skólinn sem er að forðast eitthvað er það vitaskuld merkingarlega fráleitt og merking orðsins augljós af samhenginu. Merkingarvensl milli fyrri og seinni hluta samsettra orða eru með ýmsu móti og ekkert sem bannar að andlag en ekki frumlag sé notað sem fyrri liður þessarar samsetningar. Svipað dæmi er orðið skólaganga þar sem það er ekki skólinn sem gengur heldur nemendur sem ganga í skólann.

Stungið hefur verið upp á því að nota orðið skólafælni í staðinn fyrir skólaforðun. Þetta orð er til í málinu og er í sjálfu sér ágætt orð en það hefur hins vegar verið notað sem þýðing á schoolphobia. „Með því er átt við vissa tegund geðrænna vandkvæða, sem lýsa sér í því, að barn fæst ekki til að sækja skóla eða gefst upp við það“ segir í grein frá 1962. En skólaforðun er miklu víðtækari, eins og áður er nefnt. Því er skólafælni ótækt í þessari merkingu, enda er fælni hin venjulega þýðing á phobia.

Öðrum finnst eðlilegt að nota einfaldlega hið gamalkunna orð skróp. Það er vissulega stutt og lipurt en þó vitanlega alveg ótækt – bæði vegna þess að merking þess, 'uppgerðarveiki, (ástæðulaus) fjarvist úr skóla' á ekki við, og auk þess hefur orðið mjög neikvæðan blæ, eins og sést t.d. á samsetningunum skrópasýki, skrópasótt og skrópagemlingur, og á dæmigerðum parasamböndum og skyldheitum orðsins. Með því að nota skróp í þessari merkingu er gert lítið úr þeim alvarlegu vandamálum sem oft liggja að baki skólaforðun.

Ég get alveg fallist á að skólaforðun sé ekki sérlega gott orð og mér fannst það hræðilegt þegar ég heyrði það fyrst. En það er komið í almenna notkun og ég er farinn að venjast því. Yfirleitt held ég að það sé ekki skynsamlegt að hrófla við orðum sem fólk er farið að nota og þekkja enda þótt manni finnist þau ekki alls kostar heppileg – ekki nema fram komi stutt, lipurt og gagnsætt orð sem slær í gegn á stundinni eins og þegar þota kom í staðinn fyrir þrýstiloftsflugvél, eða tölva í staðinn fyrir rafeindaheili eða rafmagnsheili. Höldum okkur bara við skólaforðun nema slíkt orð komi fram.

Í gær varð nokkur umræða á Facebook um frásagnir fjölmiðla af ofbeldisverki sem var framið í fyrrakvöld þegar karlmaður hrinti konu fram af svölum. Ýmsir gagnrýndu að í fyrstu fyrirsögnum fjölmiðla hefði verið sagt „Kona féll fram af svölum“ þegar fram kæmi í fréttum að henni hefði verið hrint. Aðrir bentu á að í fréttunum kæmi fram að þótt vitni hefðu sagt að konunni hefði verið hrint hefði það ekki fengist staðfest hjá lögreglu fyrir birtingu fréttarinnar og því hefðu fyrirsagnirnar aðeins sagt það sem vitað var með vissu.

Á vef Ríkisútvarpsins, þar sem fyrirsögnin var upphaflega „Kona féll af svölum í Breiðholti“ seint um kvöld, var fyrirsögninni breytt snemma næsta morgun í „Konu hrint fram af svölum í Breiðholti“ og eftirfarandi athugasemd bætt við fréttina: „Frétt uppfærð klukkan 06:30. Í fyrri útgáfu kom fram að konan hefði fallið fram af svölum. Inngangi fréttarinnar og fyrirsögn hefur verið breytt til samræmis við upplýsingar frá lögreglu.“ Vísir skrifaði líka frétt um málið snemma morguns með fyrirsögninni „Konu hrint fram af svölum í Breiðholti“ en á mbl.is var fyrirsögnin um morguninn „Alvarlega slösuð eftir fall“ þrátt fyrir að í fréttinni væri fullyrt að konunni hefði verið hrint.

Þetta minnti mig á fyrirlestur um ofbeldi gegn konum sem ég sá á netinu fyrir tveimur árum og skrifaði færslu um á Facebook – Halla Sverrisdóttir þýddi erindið svo og það birtist á Knúz. Þar var talað um hvernig við getum – meðvitað eða ómeðvitað – haft áhrif á þau hughrif sem kvikna hjá lesendum eða áheyrendum með mismunandi beitingu tungumálsins. Af orðalaginu Kona féll fram af svölum er eðlilegast að draga þá ályktun að um slys hafi verið að ræða, þótt ég skilji þau rök blaðamanna að meðan ekki hafi fengist staðfesting á ofbeldisverki sé rétt að fara varlega í staðhæfingum.

En þegar staðfest hefur verið að um ofbeldisverk var að ræða hafa fjölmiðlarnir fyrirsagnirnar samt í þolmynd, ekki germynd – þær beinast enn að þolandanum, ekki gerandanum. Þær hefðu getað verið Karlmaður hrinti konu fram af svölum eða Karlmaður framdi ofbeldisverk eða eitthvað slíkt. En þannig voru þær ekki – og þannig eru fyrirsagnir og fréttir sjaldnast. Gerandinn, sá sem er valdur að hinum fréttnæma atburði, er í skugganum – en þolandinn, sem olli ekki atburðinum en var staddur á röngum stað á röngum tíma, fær alla athyglina.

Mér dettur ekki í hug að blaðamenn séu vitandi vits að hlífa gerandanum í þessu dæmi eða öðrum svipuðum. En þarna er ákveðin hefð sem við þurfum að vinna gegn – hefð sem er mótuð af rótgrónum viðhorfum og viðheldur þeim. Látum ekki tungumálið ganga í lið með gerendum – notum germynd þar sem við á, ekki þolmynd.

Undanfarinn rúman aldarfjórðung hefur verið talsverð umræða um fullveldi Íslands í tengslum við þátttöku landsins í Evrópska efnahagssvæðinu og hugsanlega aðild að Evrópusambandinu. Enginn vafi er á því að aðild að ESB hefði í för með sér nokkurt framsal fullveldis, þannig að nauðsynlegt yrði að breyta stjórnarskránni ef til aðildar kæmi. Spurningin er hvort og þá að hvaða marki slík fullveldisskerðing hefði áhrif á íslenska tungu og stöðu hennar – bæði réttar­stöðu og stöðu í samfélaginu og gagnvart öðrum tungum.

Frá stofnun árið 1957 hefur Evrópusambandið (áður Evrópubandalagið) lagt áherslu á að virða þjóðtungur sambandsríkjanna. Í upphafi var ákveðið að opinber tungumál sambandsins skulu vera þau sex sem voru opinber mál stofnríkjanna, og þau áttu að hafa jafnan rétt. Þegar ný ríki hafa verið tekin inn í sambandið hafa opinber mál þeirra jafnframt orðið opinber mál sambandsins. Opinber tungumál ESB eru nú 24, fjórum sinnum fleiri en í upphafi. Þar að auki njóta nokkur tungumál sem töluð eru í ríkjum sambandsins sérstöðu sem hálfopinber mál, s.s. katalónska á Spáni og velska í Bretlandi.

Þótt stundum hafi komið fram hugmyndir um að fækka opinberum málum sambandsins hafa þær ekki fengið hljómgrunn og ekkert bendir til að slík grundvallarbreyting á málstefnu sam­bandsins verði í framtíðinni. Þvert á móti, eins og Gauti Kristmannsson prófessor hefur bent á: „Málstefna Evrópusambandsins hefur einnig þróast umtalsvert undanfarin ár og helgast það af öflugum pólitískum stuðningi við fjöltyngi í álfunni. Framkvæmdastjórn og Evrópuþingið hafa ítrekað ályktað um mikilvægi tungumála, tungumálakennslu og fjöltyngi þegnanna.“

Ef íslenska væri opinbert mál innan Evrópusambandsins myndi það tákna að fulltrúar landsins gætu talað íslensku á vettvangi þess og fundir yrðu túlkaðir á og af íslensku. Í raun hefur aðildin að EES þegar styrkt tunguna með starfsemi þýðingamiðstöðvar utanríkisráðuneytisins þar sem stór hluti af lögum og reglum ESB er þýddur á íslensku. Gauti Kristmannsson segir: „Fullyrða má að þar fer fram einhver mesta endurnýjun og uppbygging íslenskrar tungu í dag. Án þess starfs væri íslenskan miklu fátækari en ella. Fátækari vegna þess að við þessar þýðingar verður ekki aðeins til réttarfars­legur grund­völlur og reglur til að vinna eftir heldur einnig ný orð, ný hugtök, ný svið tung­unnar.“

Í krafti aðildar að Evrópska efnahagssvæðinu taka Íslendingar þátt í mennta- og vísinda­áætl­un­um Evrópusambandsins og hafa íslensk menning og íslensk tunga notið þess á ýmsan hátt. Þar má t.d. nefna þátttöku í verkefninu META-NET á árunum 2011-2013. Markmið þessa verk­efnis, sem náði til allra opinberra mála Evrópska efnahagssvæðisins og nokkurra hálfopin­berra, 30 alls, var einkum að koma upp rafrænum mállegum gagnasöfnum (texta­söfnum, orða­söfn­um, talsöfnum o.fl.) til að nýta í máltækni, t.d. vélrænum þýðingum, og auðvelda þannig sam­skipti fólks með mismunandi móðurmál. Með tilstyrk verkefnisins voru byggð upp marg­vísleg íslensk gagnasöfn sem eiga eftir að nýtast í máltækni og málrannsóknum á næstu árum.

Þótt Íslendingar tækju á sig einhverja skerðingu á stjórnarfarslegu fullveldi við inngöngu í Evrópusambandið yrði það síst til þess að veikja stöðu íslenskunnar – þvert á móti má færa að því góð rök að staða tungunnar myndi styrkjast verulega við aðild. Slíkt hefur t.d. gerst með írsku, sem fékk stöðu opinbers tungumáls innan ESB árið 2007 „og er það sennilega kraft­mesta vítamínsprauta sem írsk tunga hefur fengið í áratugi ef ekki aldaraðir,“ segir Gauti Kristmannsson. Ólíklegt er samt að málefni íslenskunnar muni hafa úrslitaáhrif á það hvort Ísland gengur í Evrópusambandið einhvern tíma í framtíðinni.

Eitt af hlutverkum atviksorða er að standa með lýsingarorðum og ákvarða þau nánar. Því hlutverki gegna t.d. feitletruðu atviksorðin í setningunum Hann er ferlega leiðinlegur; Það er skelfilega ljótt að sjá þetta; Þetta er hrikalega sætt barn. En eitt af því sem er óvenjulegt í íslenskri setningagerð er að (sum) slík atviksorð er hægt að slíta frá lýsingarorðinu og láta þau standa fremst í setningunni í staðinn: Ferlega er hann leiðinlegur; Skelfilega er ljótt að sjá þetta; Hrikalega er þetta sætt barn. Merkingin er sú sama, en e.t.v. er meiri áhersla á atviksorðinu þegar það stendur fremst. Þetta er útilokað að gera í skyldum málum s.s. dönsku og ensku; *Terribly is he boring er alvond setning.

En reyndar gildir þetta ekki um öll atviksorð – ég held að fæstir geti sagt t.d. *Frekar er hann leiðinlegur, eða *Dálítið er ljótt að sjá þetta, eða *Mjög er þetta sætt barn. Það er ekki gott að átta sig á því hvaða atviksorð hægt er að hafa fremst í þessari setningagerð og hver ekki, en þó virðist sterk merking vera nauðsynleg – ferlega, skelfilega og hrikalega hafa sterkari merkingu en frekar, dálítið og mjög. Það er þó rétt að nefna að mjög gat staðið í upphafi setninga af þessu tagi í fornu máli – Mjög var sjá þunnleitur og ljótur ásýndar, Mjög var þar allt blóðugt í rúminu, Mjög var Auður þá elligömul o.s.frv.

Málið er þó snúnara en þetta, eins og ég áttaði mig á einu sinni þegar ég var að hlusta á Dýrin í Hálsaskógi – leikrit Thorbjørns Egner í þýðingu Huldu Valtýsdóttur. Þegar Lilli klifurmús hefur sloppið naumlega undan Mikka ref með því að stökkva upp í næsta tré byrjar hann strax að hæða rebba og segir Mikið er það sorglegt að refir skuli ekki geta klifrað í trjám. Nokkru síðar í leikritinu fer Lilli ásamt Marteini skógarmús að ræða lagasetningu við Bangsapabba. Þegar Bangsamamma ber fyrir þá hunangskökur eins og góðri húsmóður sæmir segir Lilli: Mikið held ég að þær séu góðar! Samsvarandi setningar þar sem mjög væri sett í stað mikið eru hins vegar ótækar.

Hér virðist sama setningagerð vera á ferðum; atviksorð (mikið) fremst í setningu, en ákvarðar lýsingarorð sem stendur síðar í setningunni. En þetta atviksorð er ekki sérlega sterkt að merkingu og svipar að því leyti til mjög, enda orðin skýrð hvort með öðru í Íslenskri orðabók. Það mætti því búast við að þetta væru ótækar setningar, en það er öðru nær; þær eru fullkomlega eðlilegar. Því er ljóst að eitthvað fleira en merkingarstyrkur skiptir máli um þessa setningagerð. Varla er trúlegt að þessar setningar sýni einhverja sérstaka mállýsku í Hálsaskógi, og ekki er heldur sennilegt að um áhrif frá norska frumtextanum sé að ræða (þar er fyrri setningin t.d. Er det ikke veldig sørgelig at rever ikke kan klatre i trær).

En hér er ekki öll sagan sögð. Við nánari umhugsun áttaði ég mig á því að enda þótt mér fyndust áðurnefndar setningar með mikið fremst góðar og gildar gegnir öðru máli um setningarnar sem þær „ættu að“ vera leiddar af, þ.e. setningar þar sem mikið stendur næst á undan lýsingarorðinu; *Það er mikið sorglegt að refir skuli ekki geta klifrað í trjám og *Ég held að þær séu mikið góðar. Í þessum setningum verður að nota mjög. Nú veit ég að til er fólk sem getur notað mikið með lýsingarorðum á þennan hátt, en fyrir mér er það málleysa. En hvernig stendur á því að samt er hægt að hafa mikið fremst í setningu en ekki mjög – og mjög inni í setningu en ekki mikið?

Ég veit það ekki svarið, en hef látið mér detta í hug að mjög og mikið séu í raun víxlmyndir sama orðs, sem hafi með sér ákveðna verkaskiptingu. Þetta styðst við það að merkingin er sú sama, og beygingarlegur skyldleiki er líka fyrir hendi – miðstig beggja er meir/meira, og efsta stig mest. Það er ekkert einsdæmi að víxlmyndir hafi með sér einhvers konar verkaskipti eftir setningarstöðu. Nafnorðið sannleikur/sannleiki er yfirleitt sterkt í frumlagsstöðu, í nefnifalli (Sannleikurinn er sagna bestur, síður sannleikinn) en veikt í andlagsstöðu, í aukafalli (Segðu sannleikann, síður sannleikinn). En hvað sem þessu líður er enn margt óljóst um þessa setningagerð.

Haustið 2015 efndu Samtökin 78 til nýyrðasamkeppni sem var nefnd Hýryrði. Í kynningu á keppninni var sagt: „Fjölmörg orð eru til í hinsegin orðaforðanum sem enn hafa ekki fengið íslenska þýðingu, en hinsegin hugtök og orð endurspegla svo sannarlega þá breidd sem er til staðar í hinsegin samfélaginu. Það er mikilvægt að við getum öll talað um hinsegin reynslu og hinsegin líf á móðurmáli okkar.“ Meðal þeirra nýyrða sem óskað var eftir hugmyndum um voru „Ókyngreind frændsemisorð: Frænka/frændi – Kærasti/kærasta – Mamma/pabbi – Sonur/dóttir – Vinkona/vinur“.

Ein þeirra tillagna sem bárust í keppninni var að endurnýta orðið bur sem kynhlutlaust orð í kenninöfnum til hliðar við –son og –dóttir. Orðið bur er vissulega til fyrir í málinu og í orðabókum sagt merkja 'sonur' og vera karlkynsorð. Í þessari nýju notkun er gert ráð fyrir að orðið verði notað í hvorugkyni, með greini burið, og merking þess víkki – verði 'barn, afkvæmi'. Dómnefnd keppninnar tók þessu orði fegins hendi og þetta var ein þeirra tillagna sem hún mælti sérstaklega með. Orðið hefur eitthvað verið notað síðan og var m.a. tekið inn í frumvarp til laga um mannanöfn sem lagt var fram á Alþingi haustið 2018 en ekki samþykkt.

Orðið bur er komið af sögninni bera og rótskylt mörgum orðum af sama merkingarsviði – barn, (barns)burður, (tví)buri o.fl. Merkingarlega er ekkert því til fyrirstöðu að gefa því þessa víkuðu merkingu. Orðið er ákaflega sjaldgæft – í safni fornmálsorðabókarinnar í Kaupmannahöfn sem tekur til óbundins máls eru aðeins sex dæmi um það, og þó í raun aðeins fjögur því að í tveimur tilvikum er um sömu setningu að ræða í tveimur textum. Annars var orðið einkum notað í bundnu máli, og í seinni tíma máli kemur það varla eða ekki fyrir nema í skáldskap. Það er því lítil hætta á að þessi merkingarvíkkun valdi ruglingi.

Það á sér líka vel þekkt og viðurkennd fordæmi að taka orð úr eldra máli sem ekki eru lengur notuð og gefa þeim nýja merkingu. Orðið skjár merkti áður 'gegnsæ himna í glugga, notuð í stað rúðu'. En eftir að gluggar af því tagi urðu úreltir var orðið lítið notað. Upp úr 1970 var svo stungið upp á því að nota orðið í stað tökuorðsins skermur eða skermir sem hafði verið notað sem þýðing á screen – talað var um bæði sjónvarpsskerm(i) og tölvuskerm(i). Þetta orð sló strax í gegn þrátt fyrir andstöðu og nú er skermur nánast horfið úr málinu í þessari merkingu – þótt enn sé talað um lampaskerma.

Annað endurnýtt orð og ekki síður þekkt er sími sem var til en mjög sjaldgæft í fornu máli, einkum í hvorugkynsmyndinni síma, og merkti 'band, þráður'. Skömmu fyrir aldamótin 1900 var stungið upp á því að nota þetta ónýtta orð yfir nýjungina telefón sem Íslendingar voru þá farnir að frétta af þótt fyrirbærið hefði enn ekki borist til landsins. Ákveðið var að orðið skyldi vera karlkynsorð og merkingunni hliðrað aðeins til – sem lá beint við á þessum tíma þegar megineinkenni símans var einmitt þráðurinn, símalínurnar sem voru lagðar milli landa og um allt land. Þetta orð sló líka fljótlega í gegn og telefón hvarf að mestu úr notkun á öðrum áratug 20. aldar.

Hægt væri að nefna fleiri vel heppnuð dæmi um forn orð sem hafa verið fallin í gleymsku en endurvakin í nýrri – en skyldri – merkingu. Þær breytingar sem þarf að gera á kyni og merkingu orðsins bur eru smávægilegar og eiga sér skýr fordæmi. Mér finnst bur sérlega vel til endurnýtingar fallið og vonast til að það komist í almenna notkun.

Í fyrra varpaði Jón Steindór Valdimarsson alþingismaður fram þeirri spurningu hvort rétt sé að taka íslenskt lagamál til endurskoðunar og fara yfir það með kynjagleraugum. Það held ég að sé tímabært. Hann vísaði í skilgreiningu á nauðgun í 194. grein almennra hegningarlaga þar sem segir „Hver sem hefur sam­ræði eða önnur kyn­ferð­is­mök við mann án sam­þykkis hans ger­ist sekur um nauðgun“ og benti réttilega á að þessi orðanotkun „virð­ist ekki tala skýrt til kvenna“.

Saga þessa orðalags er reyndar forvitnileg. Í almennum hegningarlögum frá 1940 var upphaflega alls staðar talað um kvenmann í þessari lagagrein – sú hugmynd að karlar gætu verið þolendur kynferðisbrota var ekki komin til. Þegar dómsmálaráðherra lagði fram frumvarp um breytingu á kynferðisbrotakafla hegningarlaganna haustið 1991 var orðið manneskja sett í staðinn – væntanlega af því að frumvarpshöfundum hefur þótt orðið maður vísa um of til karlmanna í huga málnotenda.

Í áliti meirihluta allsherjarnefndar – fulltrúa allra flokka nema Kvennalistans – um frumvarpið segir hins vegar: „Enn fremur er lagt til að orðið „manneskja“ falli brott og í stað þess komi orðið: maður. Í íslensku máli tekur orðið maður bæði til karla og kvenna og þykir ekki fara vel á því í lagatexta að nota orðið manneskja“. Þessi breytingartillaga var samþykkt og því fór maður inn í endanlegan texta laganna og er þar enn eins og áður segir.

En minnihlutinn, fulltrúi Kvennalistans, var andvígur þessari breytingu: „Minni hlutinn styður þó ekki þær breytingartillögur sem lúta að orðalagi frumvarpsins, þ.e. að í stað orðsins „manneskja“ komi: maður og aðrar breytingar sem af því leiðir. Enda þótt orðið „maður“ sé oft notað bæði um karla og konur er rík hefð fyrir því í íslensku að orðið maður eigi aðeins við um karlmenn. [...] Ástæðulaust er að fúlsa við notkun hins kvenkennda orðs „manneskja“ þegar átt er við bæði kynin“.

Þarna var sem sé orðin athyglisverð breyting: Kringum 1970 barðist Rauðsokkahreyfingin fyrir því að fá það viðurkennt að konur væru líka menn. Það var mjög skiljanleg og eðlileg barátta. 20 árum síðar fannst Kvennalistakonum hins vegar orðið maður ekki vísa til sín. Það er líka mjög skiljanlegt og eðlilegt. Hin tvöfalda merking orðsins maður veldur því að það er að margra mati oft óheppilegt í hinni almennu merkingu. Hér vantar því heppilegt kynhlutlaust orð.

Það er víðar en í áðurnefndu lagafrumvarpi sem hefur verið reynt að nota orðið manneskja í þessum tilgangi – Ríkisútvarpið hefur t.d. undanfarin tvö ár valið manneskju ársins. En manneskja er kvenkynsorð og ekki sérlega heppilegt sem kynhlutlaust orð því að það tengist konum ekkert síður en maður tengist körlum. Ég gæti ekki sagt Hvað ertu að gera maður? við konu en ekki heldur Hvað ertu að gera manneskja? við karl. Nýlega hefur hins vegar verið stungið upp á því að nýta orðið man í þessum tilgangi.

Vissulega hefur man merkinguna 'ófrjáls maður, karl eða kona' (auk merkingarinnar 'kona' í skáldamáli) en er ákaflega lítið notað í nútímamáli, nema helst í samsetningunni mansal. Það er ekki einsdæmi að gömul en lítið notuð orð séu endurnýtt og þeim gefin ný merking – en þó oftast skyld, sbr. sími sem merkti 'band, þráður'. Kosturinn við man er að það er hvorugkynsorð og hefur hljóðfræðileg og merkingarleg tengsl við maður og manneskja. Ekkert er því til fyrirstöðu að nota orðið mansal áfram – merkingin 'skipulögð, ólögleg verslun með fólk sem einkum starfar sem verkamenn eða við vændi' fellur alveg að þessari nýju merkingu orðsins man.

Ég veit ekki til að þessi notkun orðsins man hafi breiðst út að ráði, en Helga Vala Helgadóttir hefur þó notað orðið þingman um sjálfa sig. Mér finnst þetta hreint ekki galið en hins vegar er ekki einfalt að breyta svo rótgrónum þætti málsins og skal engu spáð um framtíð þessarar málnotkunar. Ef eingöngu konur taka hana upp er hættan sú að fólk fari að tengja man við konur og það verði þá ónothæft sem kynhlutlaust orð – eins og manneskja.

Í Málvöndunarþættinum á Facebook hefur iðulega verið rætt um orðalagið hann er eins og pabbi sinn, og í Málfarsbankanum er varað við því: „Hún er alveg eins og pabbi hennar (ekki: „hún er alveg eins og pabbi sinn“).“ Það liggur samt fyrir að fjöldi fólks notar þetta orðalag – annars væri ekki amast svona oft við því. Elsta dæmi sem ég hef rekist á er frá 1966 – „annar sagðist verða bóndi eins og pabbi sinn“. Dæmum á tímarit.is fer þó ekki fjölgandi fyrr en eftir 1990 og aðallega eftir aldamót.

Það er ljóst að eins og pabbi sinn hefur verið að breiðast út undanfarna áratugi og er nú líklega mál talsverðs hluta þjóðarinnar. Ekki verður enskum áhrifum kennt um þessa breytingu en hún er út af fyrir sig vel skiljanleg. Merkingarlega er þetta mjög svipað líkur pabba sínum þar sem enginn ágreiningur er um að nota skuli afturbeygingu – ef sagt er Siggi er líkur pabba hans er vísað til pabba einhvers annars en Sigga. Hinn setningafræðilegi munur er sá að í líkur pabba sínum er afturbeygða eignarfornafnið sínum hluti andlagsins, en í eins og pabbi sinn er sinn hluti samanburðarliðar.

Ástæðan fyrir því að ekki er (eða var) hægt að segja hann er eins og pabbi sinn er sú að afturbeyging getur yfirleitt ekki vísað yfir atvikstengingu, til frumlags aðalsetningarinnar – við getum ekki sagt *hann fór þegar pabbi sinn kom eða *hann fer ef pabbi sinn kemur eða *hann fór af því að pabbi sinn kom, heldur verðum að nota persónufornafnið hans. En öfugt við þessar tengingar getur atvikstengingin eins og ekki einvörðungu tengt heilar aukasetningar við það sem á undan kemur, t.d. Prófið var þungt eins og ég átti von á (samanburðarsetning feitletruð), heldur líka orðasambönd án sagnar (samanburðarliði), t.d. Prófið var þungt eins og í fyrra (samanburðarliður feitletraður).

Ég held að sú breyting sem hefur verið í gangi undanfarna áratugi stafi af breyttri skynjun málnotenda á samanburðarliðum. Þeir hafi áður verið skynjaðir sem (ófullkomnar) setningar með sögnina „ósagða“, ef svo má segja – Siggi er eins og pabbi hans (er) – en margir skynji þá nú sem setningarliði í staðinn, án sagnar. Þar með hafi þeir svipaða stöðu og forsetningarliðir og því geti afturbeygingin vísað yfir tenginguna eins og, til frumlagsins, á sama hátt og hún vísar yfir forsetningar – við segjum Siggi kom með pabba sínum en ekki pabba hans nema um sé að ræða pabba einhvers annars en Sigga.

En ef orðarunan á eftir eins og inniheldur sögn er sá möguleiki að skynja þetta sem setningarlið í stað setningar ekki fyrir hendi – og þá ætti afturbeyging líka að vera útilokuð. Ég er alinn upp fyrir daga þessarar breytingar og hún er ekki mitt mál (enn), og þess vegna get ég ekki fullyrt hvað er tækt og hvað ótækt hjá þeim sem hafa þessa breytingu í máli sínu. En ég held samt að fólk sem segir hann er eins og pabbi sinn myndi síður segja hann er alveg eins og pabbi sinn var fyrir 30 árum. Í seinna dæminu kemur sögn (var) á eftir eins og og þar er því ótvírætt um setningu að ræða en ekki bara setningarlið.

Reyndar er oft mælt með notkun afturbeygingar í öðrum setningagerðum þar sem bæði afturbeygt fornafn og persónufornafn kæmi til greina. Í kverinu Gætum tungunnar er sagt að heyrst hafi „Bílstjórinn sagði, að honum hefði tekist að aka þessa leið“ en rétt væri „... að sér hefði tekist ... (nema bílstjórinn sé að tala um annan en sig)“. Höfundur kversins, Helgi Hálfdanarson, sagði um þetta: „Í þessu sambandi er afturbeygða fornafnið nákvæmara en hitt; þar tæki það af öll tvímæli, en persónufornafnið ekki.“ Með sömu rökum hlyti Siggi er eins og pabbi sinn að teljast réttara en Siggi er eins og pabbi hans því að í seinna tilvikinu gæti verið átt við pabba einhvers annars eins og áður segir en afturbeygingin tæki af öll tvímæli.

Með þessu er ég bara að reyna að skýra þessa breytingu, en ekki réttlæta hana eða mæla með henni. Hins vegar er þetta orðalag löngu hætt að fara í taugarnar á mér og mér er eiginlega farið að finnast það eðlilegt og það gæti jafnvel hrokkið út úr mér einhver daginn.

Það er í eðli tungumála að breytast og engar líkur til að við komumst hjá einhverjum breytingum á íslenskunni, hvort sem okkur líkar betur eða verr. Eins og ég hef oft vikið að held ég að það sé hvorki nauðsynlegt né skynsamlegt að berjast af krafti gegn öllum breytingum, heldur verði að vega það og meta hverju sinni hvort málstaðurinn sé baráttunnar virði. Á því hafa menn auðvitað mismunandi skoðanir, en ég get t.d. hugsað mér þrjár gildar – og samtvinnaðar – ástæður fyrir að vilja sporna gegn ákveðinni málbreytingu. Í fyrsta lagi að hún minnki fjölbreytni málsins, í öðru lagi að hún geri okkur erfiðara um vik að skilja málfar undangenginna kynslóða, og í þriðja lagi að hún raski grundvallarþáttum málkerfisins – sem að vísu gæti reynst erfitt að skilgreina eða ná samkomulagi um hverjir séu. Ég hef ekki haldið uppi vörnum fyrir neina málbreytingu sem fellur undir einhverja þessara ástæðna.

„Okkar meginviðmið hlýtur að vera að halda íslenskunni í því fari að allur almenningur sé sæmilega læs á fornsögurnar í nútímalegum útgáfum. Það er sá þráður sem má ekki slitna“ skrifaði Jón Viðar Jónsson í Málvöndunarþættinum á Facebook í gær. Ég er alveg sammála honum um að það er æskilegt og mikilvægt að hið margrómaða „samhengi í íslenskum bókmenntum“ haldist. En það er samt rétt að hafa í huga að það er ekki síst íhaldssöm stafsetning sem gerir það að verkum að við getum lesið forna texta. Hljóðkerfið hefur tekið miklum breytingum frá fornu máli, ekki síst sérhljóðakerfið, en þær breytingar dyljast okkur vegna þess að fæstar þeirra koma fram í stafsetningunni. Ef þær gerðu það yrðu fornir textar mun erfiðari aflestrar fyrir nútímafólk.

Breytingar á beygingum og setningagerð verða hins vegar sjaldnast til þess að torvelda skilning á fornum textum. Verulegur hluti af málkunnáttu okkar er nefnilega óvirk kunnátta – orð, beygingar eða setningagerðir sem við skiljum þótt við notum það sjaldan eða aldrei sjálf. Þótt beygingin firðir um fjörðu og skildir um skjöldu sé löngu horfin úr málinu og enginn noti hana nú, nema þá í föstum orðasamböndum, átta flestir sig á því um hvaða orð er að ræða, og sú breyting sem orðið hefur torveldar því sjaldnast skilning. Margvíslegar setningafræðilegar breytingar hafa líka orðið frá fornu máli, einkum hvað varðar orðaröð en einnig afturbeygingu, háttanotkun, aukatengingar, eyður í setningum o.fl. Þær breytingar torvelda yfirleitt ekki skilning þótt frá því séu vissulega undantekningar.

Sama gildir um breytingar sem ekki eru gengnar yfir. Fólk sem segir mér langar skilur mig langar, fólk sem segir við hvorn annan skilur hvor við annan, fólk sem segir hjá sitthvorri skilur sinn hjá hvorri, fólk sem segir ef hann sé heima skilur ef hann er heima, fólk sem segir eins og mamma sín skilur eins og mamma hennar, fólk sem segir vegna lagningu skilur vegna lagningar, fólk sem segir rétta upp hendi skilur rétta upp hönd, fólk sem segir ég er ekki að skilja þetta skilur ég skil þetta ekki, meira að segja fólk sem segir það var hrint mér skilur mér var hrint. Ég þori hins vegar ekki að fullyrða að allir sem segja báðir tónleikarnir skilji hvorir tveggja (eða hvorirtveggju) tónleikarnir enda virðist notkun þess fornafns vera fjarri málkennd meginhluta málnotenda.

Það sem gæti hins vegar torveldað skilning á fornum textum – og gerir það oft –  er það að orðaforði fornsagnanna er verulega frábrugðinn orðaforða nútímalesenda, ekki síst yngra fólks. Bæði koma fyrir í fornum textum ýmis orð sem eru horfin úr nútímamáli, og eins hafa ýmis orð aðra merkingu en nú – án þess að venjulegir lesendur átti sig endilega á því. Flestir þurfa því á einhverjum orðskýringum að halda við lestur fornsagna, og það er auðvitað matsatriði hvenær þörfin fyrir slíkar skýringar er orðin svo mikil að ekki sé lengur hægt að tala um að vera „sæmilega læs“ á textana. En þetta snýst ekki um breytingar á málkerfinu, heldur um orðaforða lesenda. Ef við viljum viðhalda samhenginu í íslenskum bókmenntum er miklu mikilvægara að auka orðaforða fólks með lestri og samtölum en berjast gegn einstökum breytingum á beygingu orða og fallstjórn.

Í gær sagði Ríkisútvarpið frá athyglisverðum úrskurði kærunefndar jafnréttismála um að „sendibílastöð megi gera kröfu um að bílstjórar sem aki fyrir hluthafa stöðvarinnar geti gert sig skiljanlega á íslensku og skilji tungumálið“. Það „orkar ekki tvímælis að mati kærunefndarinnar að kröfur um tungumálakunnáttu geta í ýmsum tilvikum talist lögmætar, enda þótt þær komi að einhverju marki niður á einstaklingum sem eru af erlendum þjóðernisuppruna og búa þar með hugsanlega ekki yfir íslenskukunnáttu“. En þetta er viðkvæmt og vandmeðfarið mál.

Það er lífsnauðsyn fyrir íslenskuna að hún sé notuð á Íslandi þar sem mögulegt er. En við verðum að hafa í huga að þjóðfélagið er orðið fjölmenningarlegt og á Íslandi býr fjöldi fólks sem ekki skilur íslensku, að ekki sé talað um alla ferðamennina sem hingað koma. Auðvitað er óhjákvæmilegt, eðlilegt og sjálfsagt að koma til móts við þetta fólk með notkun ensku (og annarra erlendra tungumála) þar sem við á – enskan á fullan rétt á sér á Íslandi, samhliða íslenskunni á mörgum sviðum. En hún má ekki koma í stað íslensku eða ryðja henni burt.

Ég veit um fólk sem hefur búið hér í 10-15 ár og talar enn ekki íslensku þótt það skilji hana kannski þokkalega. Þetta er fólk sem er hér af ýmsum ástæðum en er langflest komið til að vinna, vegna þess að getum ekki mannað öll nauðsynleg störf eða viljum ekki vinna þau. Því hefur verið spáð að þörf sé á verulegum innflutningi vinnuafls á næstu árum, og vonandi sjáum við sóma okkar í því að taka við fleiri flóttamönnum og hælisleitendum – enda erum við alltof fá.

En ef innflytjendur verða 15-20% landsmanna innan fárra ára eins og búast má við segir það sig sjálft að það hefur áhrif á stöðu íslenskunnar sem til skamms tíma var einráð á öllum sviðum þjóðfélagsins. Þessi breytta staða skapar spennu milli íslensku og ensku. Því er oft haldið fram að allir Íslendingar kunni ensku og þótt það sé sannarlega ofmælt er samt enginn vandi að búa í íslensku þjóðfélagi árum og jafnvel áratugum saman án þess að kunna íslensku því að enskan er alls staðar.

Það er auðvitað gott fyrir þá sem hingað koma, en ber í sér hættu fyrir íslenskuna. Það þýðir að þrýstingurinn á að læra málið er ekki alltaf mjög mikill, a.m.k. ekki fyrir fólk í fullri vinnu sem það hefur nóg með að sinna. Við höfum ekki heldur staðið okkur nógu vel í að auðvelda fólki að læra málið. Við þurfum einhvern veginn að finna leið sem tekur tillit til útlendinga og gerir þeim kleift að bjarga sér í samfélaginu, án þess að íslenskan verði ævinlega víkjandi. Þetta er ekki einfalt, en þetta þarf að ræða – sem er sjaldan gert.

En þótt fólk geti búið í þjóðfélaginu til langframa án íslenskukunnáttu felur það ekki í sér fulla þátttöku. Þetta fólk tekur yfirleitt lítinn þátt í félags- og stjórnmálum, það sækir sér sjaldan langskólamenntun, og þótt sumt af því komi hámenntað til landsins á það erfitt með að fá menntun sína viðurkennda. Ef fólk úr þessum hópi ætlar sér að taka fullan þátt í þjóðfélaginu fær það iðulega á sig gagnrýni vegna ófullkominnar íslenskukunnáttu eins og t.d. Nichole Leigh Mosty fékk að finna.

Sú hætta er fyrir hendi að íslenskan verði notuð, meðvitað eða ómeðvitað, til að búa til lagskipt þjóðfélag – annars vegar menntað fólk sem talar íslensku samkvæmt viðurkenndum málstaðli og ræður öllu í þjóðfélaginu, meðal annars í krafti málfarslegra yfirburða, og hins vegar fólk af erlendum uppruna, jafnvel aðra og þriðju kynslóð innflytjenda, sem hefur ekki gott vald á íslensku og kemst hvergi áfram en situr eftir í láglaunastörfum, áhrifalaust um umhverfi sitt og framtíð. Það er alveg hugsanlegt að til séu atvinnurekendur sem kæra sig ekkert um að erlent starfsfólk þeirra læri íslensku því að þá gæti það farið að gera meiri kröfur, áttað sig betur á réttindum sínum o.s.frv.

Ég legg áherslu á að ég er alls ekki að amast við fjölgun útlendinga – öðru nær. Við þurfum á þeim að halda til fullrar þátttöku í þjóðfélaginu – til að halda uppi því  vestræna velferðar- og menningarþjóðfélagi sem við viljum búa í – og við megum ekki nota tungumálið til að halda þeim niðri. En barátta fyrir íslenskunni má aldrei snúast upp í þjóðrembing og hana má aldrei nota til þess að útiloka fólk á ómálefnalegan hátt eða gera með einhverju móti lítið úr því.

Við þurfum að átta okkur á hættunni á því að við séum að búa til tvær þjóðir í landinu – „okkur“, sem tölum góða íslensku og sitjum að bestu bitunum hvað varðar völd, áhrif, menntun, tekjur o.s.frv. – og svo „hina“, þá sem tala ófullkomna eða enga íslensku og sitja fastir í láglaunastörfunum, áhrifalausir á öllum sviðum þjóðfélagsins. Fyrir utan þann skaða sem þetta veldur fólkinu sem í því lendir er þetta stórhættulegt fyrir lýðræðið og býr til jarðveg fyrir lýðskrum og öfgastefnur.

Þetta er ekki einfalt mál – að halda íslenskunni á lofti, halda því til streitu að hún sé nothæf og notuð á öllum sviðum, en jafnframt gæta þess að íslenskukunnátta og -færni sé aldrei notuð til að mismuna fólki. Það er brýnt að stjórnvöld geri sér grein fyrir þessu og móti stefnu í þessum málum, eins og mennta- og menningarmálaráðherra hefur talað fyrir. En það er líka brýnt að við, fólkið í landinu, áttum okkur á vandanum og veltum fyrir okkur hvernig eigi að taka á málinu. Þess vegna þurfum við að ræða þetta – „taka umræðuna“ eins og nú er sagt.

En ekki á forsendum útlendingaandúðar og -hræðslu, heldur á jákvæðum nótum. Eins og segir í áðurnefndum úrskurði getur verið nauðsynlegt gera kröfur um íslenskukunnáttu „til að tryggja skilvirk samskipti við viðskiptavini, þar á meðal í störfum í þjónustugeiranum“, en við þurfum að auðvelda útlendingum að læra íslensku og nota hana á öllum sviðum, og við þurfum að vera jákvæð gagnvart allri íslenskunotkun, þótt framburður sé ekki fullkominn, beygingar vanti stundum og setningagerðin sé óhefðbundin. Íslenska er alls konar.

Í umræðum á Facebook í gær minntist Guðmundur Andri Thorsson á breytingu á notkun orðasambandsins bera gæfu til. Hann sagði: „Við tölum um að við berum (vonandi) gæfu til þessa eða hins, en í seinni tíð er æ algengara að fólk tali um að „okkur beri gæfa“ til þessa eða hins, eins og gæfan sé nokkurs konar mannréttindi ...“. Þetta er samband sem forvitnilegt er að skoða nánar.

Ýmis dæmi um bera gæfu til koma fyrir í fornmáli og þá alltaf með nefnifalli – „þótti mönnum Þorgils mikla gæfu hafa til borið, að stilla slíka ofstopamenn“ segir í Grettis sögu eftir að Þorgils á Reykhólum hafði hýst þá fóstbræður Þormóð Kolbrúnarskáld og Þorgeir Hávarsson ásamt Gretti sterka heilan vetur. „Þótti honum hinn mesti skaði eftir Sighvat bróður sinn, sem var, þó að þeir bæru ekki gæfu til samþykkis stundum sín á milli“ segir í Sturlungu um viðbrögð Snorra Sturlusonar við fréttum af Örlygsstaðabardaga.

Elsta dæmi um aukafall með bera gæfu til sem ég hef rekist á er í Stormi 1929: „ef þinginu ber gæfa til þess að samþykkja það“. Annað dæmi má taka úr Vísi 1939: „þeir sem valdir eru að þessum ófarnaði halda áfram í sinni forherðingu þar til þjóðina ber gæfu til að stöðva þá að fullu“. Fáein dæmi eru um aukafall með þessu sambandi á tímarit.is framan af, einkum eftir 1940, en eftir 1980 fer þeim ört fjölgandi. Í Risamálheildinni sem hefur einkum að geyma texta frá allra síðustu árum eru allmörg dæmi um aukafall með þessu sambandi.

Í dæminu úr Vísi 1939 er notað þolfall sem kemur ekki alveg á óvart – þegar aukafall kemur í stað nefnifalls á frumlagi sagna er það fyrst þolfall ekki síður en þágufall. Mig hlakkar og mig kvíðir var eitt sinn algengara en mér hlakkar og mér kvíðir. Í Málfarsbankanum er líka notað þolfall þar sem varað er við ópersónulegri notkun orðasambandsins: „Orðasambandið bera gæfu til er notað persónulega, ekki ópersónulega. Hún bar ekki gæfu til að sjá þennan fræga stað. Ekki: „Hana bar gæfu til að sjá þennan fræga stað“.“

En ef aukafall er notað með þessu sambandi á annað borð virðist það þó langoftast vera þágufall. Að vísu er oft ekki hægt að skera úr um fallið, því að sambandið virðist af einhverjum ástæðum vera langalgengast í fyrstu persónu fleirtölu og þar eru þolfall og þágufall persónufornafnsins eins – í okkur ber gæfa til er ómögulegt að segja hvort um þolfall eða þágufall er að ræða nema nafnorð fylgi með, eins og í „okkur bekkjarfélögunum bar gæfu til“.

Það er merkilegt við sambandið að það er ekki bara frumlagsfallið sem breytist úr nefnifalli í þágufall – fall andlagsins breytist iðulega líka, úr þolfalli í nefnifall. Í stað ég bar gæfu til kemur mér bar gæfa til eins og sést í dæminu úr Stormi. Þetta er að vísu ekki algilt því að stundum heldur andlagið þolfallinu, en hitt virðist þó mun algengara. Þetta er ekki einsdæmi. Sambandið bresta kjark tók áður með sér frumlag í þolfalli, mig brast kjark, en tekur nú iðulega þágufall. En þá ber svo við að andlagið fær oftast nefnifall – mér brast kjarkur. Hér er ekki vettvangur til að ræða skýringar á þessu.

En hvers vegna kemur upp tilhneiging til að nota aukafall með þessu sambandi? Væntanlega er það vegna þess að frumlag sagnarinnar er ekki gerandi – hefur ekkert vald á því sem sögnin segir. Málnotendur hafa tilhneigingu til að tengja nefnifall við geranda en þágufall við þann sem verður fyrir einhverju, skynjar eitthvað eða upplifir eitthvað sem hann hefur ekki vald á. Þannig er þetta með þær sagnir sem eru dæmigerðar fyrir „þágufallssýkina“ svokölluðu, s.s. langa, vanta, hlakka til, kvíða, dreyma o.fl. Sambandið bera gæfu til er af sama sauðahúsi.

Einnig er mjög trúlegt að áhrif frá annarri ópersónulegri notkun sagnarinnar bera komi til, s.s. mér ber þetta, mér ber að gera þetta, mér ber skylda til að gera þetta, þeim ber saman um þetta o.fl. þar sem alltaf hefur verið notað þágufall. Í sambandinu bera skylda til bregður fyrir sams konar fallavíxlum og nefnd voru með bera gæfu til – í stað nefnifallsins á andlaginu kemur stöku sinnum aukafall, og þá verður þágufallið í frumlagssæti stundum að nefnifalli: „Ríkistjórnin ber skyldu til aðstoðar við uppbyggingu Iandsbyggðar“ segir t.d. í Degi 1999. Víxlin eru hliðstæð en munurinn er sá að með bera gæfu til er nefnifall–þágufall upprunalega mynstrið, en með bera skylda til er það þágufall–nefnifall.

Breyting á notkun sambandsins bera gæfu til er sem sé skiljanleg og ekki óvænt, og á sér ýmis fordæmi. Hvort fólk vill láta hana yfir sig ganga eða berjast gegn henni er annað mál. Mér finnst hún satt að segja frekar meinlaus.