Í „Málspjalli“ var sögnin aflæsa og merking hennar til umræðu. Í Íslenskri orðabók er hún skýrð 'læsa, harðlæsa' og svipuð skýring, 'læsa (hurð)', er í Íslenskri nútímamálsorðabók en orðið þó merkt „gamalt“. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1922 er sögnin skýrð 'aflaase' og varla vafi á að sú danska sögn liggur að baki. Elsta dæmi um sögnina á tímarit.is er í Norðanfara 1881: „þar sofa vinnumenn í aflæstu húsi“. Í Svövu 1895 segir: „læddist hún inn í sitt eigið herbergi. Hún aflæsti dyrunum.“ Í Þjóðólfi 1893 segir: „Hjallurinn var ekki aflæstur.“ Í Þjóðviljanum unga 1896 segir: „Hann lokaði hurðinni, og aflæsti um leið.“ Í öllum þessum dæmum er ljóst að sögnin merkir 'læsa', og það gildir um öll dæmi lengst af tuttugustu öld.

En á síðasta fjórðungi aldarinnar fer að bera á annarri merkingu. Í Alþýðublaðinu 1977 segir: „Hann ákvað að snúa aftur, […] þaut af stað og aflæsti bakdyrunum, ef hann skyldi þurfa að koma þar inn.“ Í Norðurlandi 1977 segir: „Þau læstu aldrei dyrunum að kofa sínum á kvöldin til þess að þurfa ekki að hafa fyrir að aflæsa á morgnana.“ Í Vikunni 1978 segir: „Hann kinkaði kolli, þegar hann sá DeMarco. aflæsti hliðinu og opnaði það upp á gátt.“ Í Vikunni 1981 segir: „Ég aflæsti útidyrunum og steig til hliðar svo hann kæmist framhjá. Hann tvísté méðan ég lokaði og læsti.“ Í Þjóðlífi 1987 segir: „Svo dæmi séu nefnd þá eru hurðalæsingar miðstýrðar (allar hurðir læsast eða aflæsast þegar lykli er snúið í bílstjórahurðinni).“

Í þessum dæmum er augljóst að aflæsa merkir ekki 'læsa', heldur 'opna, taka úr lás'. Dæmum um þá merkingu fjölgaði smátt og smátt fram að aldamótum en tóku þá mikinn kipp. Nú held ég að megi fullyrða að í næstum öllum dæmum um sögnina sé hún notuð í nýju merkingunni. Þessi merkingarbreyting er í sjálfu sér mjög eðlileg – forskeytið af- hefur í mörgum tilvikum það hlutverk að snúa við merkingu sagnarinnar sem það tengist. Nærtækt dæmi er tengja og aftengja en fjölmörg önnur dæmi má nefna – ferma og afferma, bóka og afbóka, helga og afhelga, laga og aflaga, siða og afsiða, o.s.frv. Það er ekki óeðlilegt að málnotendur túlki aflæsa á sama hátt, enda er það mjög sérkennilegt að læsa og aflæsa skuli hafa sömu merkingu.

En það voru líklega einkum tvær tækninýjungar undir aldamótin sem ýttu undir þessa breytingu á merkingu sagnarinnar. Annars vegar var tilkoma fjarstýringa til að læsa bílhurðum og taka læsinguna af, og hins vegar tilkoma farsíma sem hægt var að læsa – eða læstust sjálfkrafa. Í báðum tilvikum var nauðsynlegt að eiga lipurt orðalag um að setja læsingu á og taka hana af, og það kallaði eiginlega á eina sögn um hvorn verknað um sig. Við þetta bættist að báðar nýjungarnar bárust okkur úr hinum enskumælandi heimi þar sem orðin lock og unlock eru notuð um þetta, og það liggur beint við að þýða þau með læsa og aflæsa. Mér finnst sjálfsagt að gera það, og líta svo á að eldri merking sagnarinnar aflæsa sé úrelt en sú nýja hin eina rétta.

Í frétt Ríkisútvarpsins af gosinu á Sundhnjúksgígaröðinni í nótt sagði: „Ekki liggur fyrir hve margir gistu í Grindavík í nótt.“ Í „Málspjalli“ var spurt hvort hægt væri að nota sögnina gista um það þegar fólk dveldi heima hjá sér. Það er ekki óeðlileg spurning – gista er vissulega skylt nafnorðinu gestur og í Íslenskri orðsifjabók er sögnin skýrð 'vera um nætursakir (eða lengur) hjá e-m utan heimilis, vera gestur e-s' en í Íslenskri orðabók er hún skýrð 'vera um nætursakir, nátta sig' og í Íslenskri nútímamálsorðabók er skýringin 'dvelja e-s staðar yfir nótt'. Í hvorugri bókinni er sem sé tekið fram að dvölin þurfi að vera utan heimilis þótt e.t.v. megi halda því fram að eðlilegt sé að lesa það út úr skýringunum. En gista á heimili sínu á sér samt langa hefð.

Í Tímanum 1942 segir: „Ef þetta hús verður byggt, verða í því […] einhver ítök fyrir þingmenn, sem búa í grennd við Reykjavík, gista heima á nóttum, en þurfa að hafa það sem kalla mætti dagheimili í bænum.“ Í Alþýðublaðinu 1955 segir: „Íslenzkir menn, sem vinna við flugvöllinn, skipta mörgum þúsundum. Meginhluti þeirra á heima í Reykjavík og sumir þeirra gista heima hvern dag.“ Í frétt um útihátíð í Viðey í Morgunblaðinu 1984 segir: „vegna þess hve hátíðarsvæðið er skammt frá borginni og samgöngur verða tíðar teljum við ekki ólíklegt að ýmsir muni gista heima og vera í Viðey á daginn.“ Í DV 1999 segir: „Nú er ég í þjálfun sem gengið hefur vel og er að verða það sjálfbjarga að ég get farið að gista heima hjá mér um helgar.“

Fjölmörg fleiri hliðstæð dæmi mætti tína til þar sem talað er um að gista heima. Eins og dæmin sýna er það venjulega þannig að fólkið sem gistir heima dvelur að verulegu leyti annars staðar, oft mikinn hluta sólarhringsins eða vikunnar, þannig að það er ekki sjálfgefið að gista heima – gistingin þar er í einhverjum skilningi óvænt, óviðbúin eða óregluleg. Í því tilviki sem um var spurt er ljóst að þetta á við. Flestir eða allir Grindvíkingar eiga sér samastað utan Grindavíkur þar sem þeir dveljast margir meira og minna enda þurfa þeir alltaf að vera undirbúnir að rýma bæinn. Gisting þeirra í Grindavík er því ekki regluleg og notkun sagnarinnar gista í umræddri frétt var þess vegna fullkomlega í samræmi við málhefð.

Í „Málvöndunarþættinum“ var nýlega vakin athygli á setningunni „Umgangastu orkufólk“ á vef Dale Carnegie og spurt hvort þetta væri „góð ráðlegging“. Þarna var augljóslega verið að vísa til boðháttarins umgangastu og í umræðum var bent á að ganga væri í boðhætti gakk, og gakktu með viðskeyttu annarrar persónu fornafni – boðháttur miðmyndar ætti því að vera gakkstu, í þessu tilviki umgakkstu, vegna þess að miðmynd væri mynduð úr germynd að viðbættu -st. Þetta er þó ekki ótvírætt – í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er ekki gefinn boðháttur af umgangast en um ganga segir: „Viðtekinn boðháttur er gakktu en beygingarmyndinni gangtu bregður líka fyrir.“ Í miðmynd gefur Beygingarlýsingin hins vegar boðháttinn gangstu.

Meginreglan um myndun boðháttar er að hann er eins og nafnháttur án nafnháttarendingarinnar -a, venjulega að viðbættu annarrar persónu fornafninu þú sem birtist ýmist sem -ðu, -du eða -tu eftir gerð stofnsins – far-ðu (< far þú), kom-du (< kom þú), ver-tu (< ver þú). Sögnin ganga er þó undantekning frá þessu – þar, eins og í binda sem hefur boðháttinn bittu, hafa samlaganir leitt til þess að við fáum gakk-tu og bit-tu í stað gang-tu og bin-tu, þótt áhrifsbreytingar valdi því að við fáum oft gangtu og bintu. En að því gefnu að miðmynd sé leidd af germynd með því að bæta -st við, og boðháttur germyndar sé gakk+tu – sem er hin viðurkennda mynd þótt hún sé ekki algild eins og áður segir – ætti boðháttur miðmyndar að vera gakk+st+u.

Boðháttur af miðmyndinni gangast kemur vart til greina af merkingarlegum ástæðum nema í sambandinu gangast við einhverju. „Vertu ekki eins og saltstólpi, heldur gakkstu við ábyrgð þinni“ segir í Morgunblaðinu 1990 og er það eina dæmið sem ég finn um boðháttinn. Örfá dæmi eru hins vegar um boðhátt af umgangast. Í Þjóðviljanum 1955 segir: „umgakkstu þennan stað eins og það væri skrúðgarðurinn heima hjá þér.“ Í Vikunni 1963 eru þrjú dæmi, m.a: „umgakkstu þá vini þína sem þér þykja skemmtilegir.“ Í Morgunblaðinu 1985 segir: „umgakkstu þá vini þína sem þér þykja skemmtilegir.“ Í DV 1980 segir: „umgangstu meira manneskju sem á erfitt með að eignast kunningja.“ Í DV 2005 segir: „Umgangstu fólk sem er hamingjusamt.“

Þarna eru sem sé fimm dæmi um boðháttinn umgakkstu, þar af þrjú augljóslega nátengd, og tvö um boðháttinn umgangstu. Í Risamálheildinni eru 140 dæmi um boðháttinn gangtu, á móti rúmlega 720 um gakktu, en ekki eitt einasta dæmi um boðhátt miðmyndar – hvorki af gangast né umgangast. Í ljósi þess að Risamálheildin hefur að geyma hátt í þrjá milljarða orða er enginn vafi á því að umræddar myndir eru afspyrnu sjaldgæfar – svo sjaldgæfar að engar líkur eru á að venjulegir málnotendur kunni þær utan að, geymi þær í minni sínu. Það þýðir auðvitað ekki að við getum ekki beitt þeim ef á þarf að halda – það þýðir hins vegar að við þurfum að búa þær til hverju sinni út frá þeim reglum sem við höfum tileinkað okkur. En hverjar eru þær?

Ein regla er vissulega sú sem áður var nefnd, að sérhver beygingarmynd miðmyndarinnar sé leidd af samsvarandi beygingarmynd germyndar með viðbættu -st. En annar möguleiki er að gera ráð fyrir að það sé aðeins grunnmynd miðmyndarinnar, nafnhátturinn, sem sé leidd af germyndinni á þennan hátt – þ.e. gang-a > gang-a-st. Þegar einu sinni er búið að leiða miðmyndina út sé hún síðan beygð eftir almennum reglum málsins, óháð germyndinni. En ef við myndum boðhátt miðmyndarinnar (um)gangast beint af nafnhættinum eins og almenna reglan er, í stað þess að mynda hann af boðhætti germyndarinnar, fáum við ekki (um)gakk-st-u, heldur (um)gang-a-st-u – sem er einmitt myndin sem vitnað var til í upphafi.

Sumar beygingarmyndir sumra orða eru svo sjaldgæfar að litlar líkur eru á að málnotendur hafi nokkurn tíma rekist á þær, og engar líkur á að þeir kunni þær utan að. Sem betur fer gerir málhæfnin okkur kleift að búa til myndir sem við kunnum ekki út frá þeim reglum sem við kunnum – og stundum getur verið val um það hvaða reglu við beitum, og ómögulegt að halda því fram að ein leið sé rétt en önnur röng. Nú ætla ég alls ekki að fara að mæla með myndinni (um)gangastu – ég er bara að benda á að hún er mynduð í samræmi við almenna reglu í málinu. Við getum auðvitað haft þá skoðun að þarna hefði fremur átt að beita annarri reglu, en í stað þess að ergja okkur yfir því ættum við fremur að gleðjast yfir sköpunarmætti málsins.

Eins og alkunna er og ég hef stundum skrifað um skarast notkunarsvið forsetninganna á og í mjög oft. Oft er hægt að nota þær báðar með sömu eða hliðstæðum nafnorðum – stundum í sömu merkingu en oftast er þó einhver blæbrigðamunur á. Einn hópur orða þar sem báðar forsetningar eru notaðar en í aðeins mismunandi hlutverkum eru orð um fatnað. Við förum í föt og erum í fötum – þar er ekki hægt að nota á. Hins vegar er oft hægt að nota á um tilteknar flíkur við tilteknar aðstæður. Í kvæðinu „Aðfangadagskvöld“ eftir Ragnar Jóhannesson er Gunna á nýju skónum, Siggi á síðum buxum og Solla á bláum kjól. Hins vegar væri tæpast hægt að segja Gunna er á skóm, Siggi er á buxum og Solla er á kjól – þar yrði að vera í.

Það virðist sem í sé hin sjálfgefna og hlutlausa forsetning um föt – hún er notuð til að tilgreina að fólk sé klætt í tiltekinn fatnað, án þess að honum sé lýst nánar. Þegar fatnaðinum er lýst á einhvern hátt, tegund flíkur tilgreind eða vísað til tiltekinnar flíkur er hins vegar hægt að nota á, eins og í dæmunum hér að framan. Um þetta mætti taka fjölmörg dæmi. Það er tæpast hægt að vera á sokkum, en á sextándu öld var uppi kona sem var kölluð Ragnheiður á rauðum sokkum. Það er ekki heldur hægt að vera á treyju en Valtýr á grænni treyju er þekkt þjóðsagnapersóna. Þótt tæpast sé hægt að vera á skóm er til bók sem heitir Strákur á kúskinnsskóm. Það er líka hægt að vera á blankskóm, á stuttbuxum o.m.fl.

Forsetningin á er sem sé yfirleitt ekki notuð með dæmigerðum orðum um tilteknar flíkur, eins og buxur, skyrta, kjóll, sokkar, skór o.fl., nema þeim sé lýst nánar, annaðhvort með lýsingarorði eða í samsettu orði. Ef hún er notuð með slíkum orðum er yfirleitt um eitthvað óvenjulegt er að ræða. „Þér vil eg kenna að þekkja sprund / sem þar á buxum ganga“ kvað Sigurður Breiðfjörð eftir Grænlandsdvöl sína. Á þessum tíma þekktist það ekki á Íslandi að konur klæddustu buxum og þess vegna er á buxum eðlilegt. Í vísu eftir Símon Dalaskáld um Steingrím bónda á Silfrastöðum segir: „Hann er á tíu buxum“ (eða í annarri útgáfu „stendur á tíu buxum“) – það er vitanlega óvenjulegt að klæðast svo mörgum buxum og þess vegna er notað á.

Það eru ýmis tilbrigði í þessu og væntanlega munur milli málnotenda á því hvenær eðlilegt þykir að nota á, og þótt hægt sé að nota á við tilteknar aðstæður virðist það aldrei vera skylda – alltaf er hægt að nota í, líka þar sem á væri mögulegt. Gott dæmi um það er að finna í laginu „Sandalar“ þar sem Laddi syngur „Í sandölum og ermalausum bol“. Það er alveg eðlilegt, en vegna þess að sandalar er ekki hlutlaust orð um skó heldur ákveðin tegund, og bolnum er lýst – hann er ermalaus – gæti hann eins sungið Á sandölum og ermalausum bol. Það er líka ljóst af dæmum á netinu að iðulega er vitnað í þessa ljóðlínu með á – í Risamálheildinni eru t.d. fjórtán dæmi með í en tíu með á, sem sýnir að mörgum málnotendum finnst eðlilegt að hafa á þarna.

Þetta á við notkun forsetninganna með greinislausum nafnorðum en öðru máli gegnir þegar nafnorðið hefur ákveðinn greini. Yfirleitt er ekki hægt að nota ákveðinn greini nema orðið sem um er að ræða hafi verið nefnt áður. Þess vegna getum við ekki sagt ég er í skyrtunni nema vísað sé til ákveðinnar skyrtu sem búið er að nefna. En notkun með á lýtur ekki þeim reglum – við getum sagt ég er á skyrtunni án þess að nokkur skyrta hafi verið nefnd. Þar er hins vegar ekki vísað til tiltekinnar skyrtu, heldur verið að lýsa því hvernig ég er klæddur. Nafnorðið vísar til þess í hverju er verið yst klæða, og forsendan fyrir því að nota á og ákveðinn greini með heiti flíkur er sú að klæðnaðurinn sé lítill, eða minni en við væri að búast við tilteknar aðstæður.

Þannig getum við sagt ég er á brókinni, ég er á bolnum, ég er á skyrtunni, ég er á náttfötunum, ég er á sokkaleistunum, ég er á inniskónum o.fl. vegna þess að sá klæðnaður er frekar lítill við flestar aðstæður, en ekki *ég er á úlpunni, *ég er á buxunum eða slíkt vegna þess að sá klæðnaður er varla nokkurn tíma minni en við væri að búast. Oft fer það eftir aðstæðum hvort hægt er að nota á og ákveðinn greini – þótt við gætum sagt ég er á peysunni í hörkufrosti um hávetur væri það mjög óeðlilegt í sumarhita. Í óformlegu máli og með óformlegum orðum hefur þessi notkun á og ákveðins greinis víkkað út og nær til þess að vera ekki bara léttklæddur heldur í alls engu – talað er um að vera á túttunum, vera á pjöllunni, vera á sprellanum o.fl.

Hið svokallaða kjarnorkuákvæði er mjög til umræðu þessa dagana. Þar er vísað til 71. greinar Laga um þingsköp Alþingis þar sem segir m.a.; „Ef umræður dragast úr hófi fram getur forseti úrskurðað að ræðutími hvers þingmanns skuli ekki fara fram úr ákveðinni tímalengd. Forseti getur stungið upp á að umræðum sé hætt og einnig getur forseti lagt til, hvort heldur í byrjun umræðu eða síðar, að umræðum um mál skuli lokið að liðnum ákveðnum tíma. Eigi má þó, meðan nokkur þingmaður kveður sér hljóðs, takmarka ræðutíma við nokkra umræðu svo að hún standi skemur en þrjár klukkustundir alls. Tillögur forseta skulu umræðulaust bornar undir atkvæði og ræður afl atkvæða úrslitum.“ En hvers vegna er þetta kallað kjarnorkuákvæði?

Þetta er bein þýðing á the nuclear option sem vísar til ákvæðis sem unnt er að nota til að stöðva málþóf í öldungadeild Bandaríkjaþings. Þar kom heitið upp árið 2003 og vísar til þess að beiting ákvæðisins sé örþrifaráð sem geti haft alvarleg og eyðileggjandi áhrif á báða deiluaðila, rétt eins og beiting kjarnorkusprengju. Elsta dæmi sem ég þekki um orðið kjarnorkuákvæði í íslensku er í viðtali í Morgunblaðinu 2012 en þar segir Sigmundur Davíð Gunnlaugsson þáverandi formaður Framsóknarflokksins, sem þá var í stjórnarandstöðu: „Mér finnst ólíklegt að ríkisstjórnin muni beita því sem í daglegu tali er kallað kjarnorkuákvæðið og hefur ekki verið beitt, að mér skilst, síðan 1949 þegar það urðu óeirðir á Austurvelli vegna aðildar að Nató.“

Ákvæðið hefur reyndar verið notað eftir það, en það skiptir ekki máli hér. En þótt Sigmundur Davíð hafi vísað til þess árið 2012 að orðið sé notað „í daglegu tali“ er ekkert sem bendir til þess að svo hafi verið og ekki ólíklegt að hann hafi sjálfur komið með orðið úr ensku inn í íslenska umræðu. Þrátt fyrir að umrætt ákvæði hafi lengi verið í þingsköpum og málþóf hafi margoft verið stundað á Alþingi bæði fyrr og síðar, og leiðir til að stöðva það hafi iðulega verið til umræðu, kemur orðið kjarnorkuákvæði aðeins fyrir í þetta eina skipti svo að ég viti fram til 2019. Þá brá því fyrir nokkrum sinnum í umræðu um að stöðva málþóf Miðflokksins um þriðja orkupakkann, en hefur svo lítið sést aftur fyrr en nú þegar það er í öllum fréttum.

Orðið kjarnorkuákvæði er vitanlega mjög gildishlaðið og augljóslega notað sem grýla til að fæla frá notkun ákvæðisins. Það er líka augljóst hvernig tilkoma orðsins hefur breytt umræðunni um ákvæðið – ekkert bendir til þess að beiting þess í fyrri skipti hafi haft alvarlegar afleiðingar og áður var stundum rætt um beitingu þess án þess að nokkuð væri ýjað að alvarlegum afleiðingum. „Það eru leiðir í þingsköpum til þess að stöðva málþóf. Í þingsköpum er að finna 71. greinina. Hún er enginn helgidómur og hefur aldrei verið“ sagði Ólína Þorvarðardóttir þáverandi þingmaður Samfylkingarinnar í Morgunblaðinu 2013. Þetta er mjög gott dæmi um það hvernig orð eru notuð í pólitískum tilgangi til að stýra umræðu og móta skoðanir fólks.

Lýsingar og viðtöl frá Evrópumóti kvenna í knattspyrnu eru hreint hunang fyrir áhugafólk um mál og kyn. Þar koma nefnilega upp ýmsir árekstrar milli málfræðilegs kyns og kyns þeirra sem um er rætt og það er mjög áhugavert hvernig þeir árekstrar eru leystir. Annars vegar koma þeir fram í máli karlkyns þjálfara þegar þeir tala um lið sitt og frammistöðu þess. Þjálfarinn er auðvitað ekki að spila og ekki beinlínis hluti af liðinu og því lægi beinast við að hann talaði um það í kvenkyni og notaði þriðju persónu fornafnið þær. Samt sem áður er ekki óeðlilegt að hann samsami sig liðinu og telji sig eiga hlut í frammistöðu þess, hvernig sem hún er, og noti þess vegna fornafn fyrstu persónu fleirtölu, við. En hvaða kyn lýsingarorða og fornafna á að nota?

Meginreglan í íslensku er auðvitað sú að nota hvorugkyn fleirtölu í vísun til kynjablandaðs hóps og þess vegna mætti búast við að karlkyns þjálfari kvennaliðs segði við vorum góð, við vorum léleg o.s.frv. En einhvern veginn hljómar það samt undarlega að karlkyn þjálfarans dugi til að breyta kyninu úr kvenkyni í hvorugkyn, í ljósi þess að hann er ekki að spila og lýsingarorðið vísar til frammistöðu kvennanna sem eru inni á vellinum. Ég man fyrst eftir því að hafa tekið eftir því hjá Sigurði Ragnari Eyjólfssyni sem var þjálfari kvennalandsliðsins fyrir rúmum áratug að hann notaði kvenkyn fleirtölu – „mér fannst við óheppnar að tapa þessum leik“ og „Svo vorum við óheppnar á móti Kína“ sagði hann t.d. í viðtali við fótbolta.net árið 2009.

Mér fannst þetta dálítið undarlegt á sínum tíma en um leið áttaði ég mig á því að þetta væri líklega skásta leiðin – þótt karlkyn sé notað í kynhlutlausri merkingu í hefðbundnu máli er það ótækt þarna, og hvorugkynið fannst mér ekki heldur alveg eðlilegt eins og áður segir. En þetta er með ýmsu móti – mér sýnist að eftirmaður Sigurðar Ragnars, Freyr Alexandersson, hafi yfirleitt notað hvorugkyn fleirtölu, t.d. „við spiluðum taktískt mjög vel og vorum góð í leiknum“ og „við erum bara hörmuleg í leiknum gegn Austurríki“ í viðtali í DV 2017. Mér hefur líka heyrst að núverandi landsliðsþjálfari, Þorsteinn Halldórsson, noti oft hvorugkyn fleirtölu –  talar um að við þurfum að „vera bara svolítið við sjálf“, „vera óttalaus“ o.fl.

Það er hins vegar erfitt að skoða þetta vegna þess að ekki er alltaf hægt að treysta því hvernig fjölmiðlar vinna úr viðtölum. Í nýlegri frétt DV byggðri á viðtali við Þorstein Halldórsson um tapleik gegn Sviss er haft eftir honum „við vorum ekki nógu góð í dag til að klára þennan leik“ – sem hann sagði örugglega ekki, samkvæmt upptöku af viðtalinu. Í frétt á vef Ríkisútvarpsins byggðri á sama viðtali er haft eftir Þorsteini „við vorum ekki nógu góðar til að klára þennan leik“ – sem hann gæti hafa sagt en mér heyrist hann jafnvel segja „við vorum ekki nógu góðir“. Í frétt á Vísi 2023 um annan leik er haft eftir Þorsteini „Hefðum mátt vera aðeins rólegri þegar við vorum komnar þangað“ en mér heyrist hann segja „þegar við vorum komin þangað“.

Annað atriði sem kemur upp varðar þjóðaheiti sem öll eru karlkyns í íslensku – Danir, Svíar, Frakkar, Ítalir, Englendingar o.s.frv. Ég hef áður bent á að þótt þessi heiti séu að nafninu til kynhlutlaus, vísi til fólks af öllum kynjum, eru skýrar vísbendingar um að margir málnotendur noti þau síður um konur og vísi oft til þeirra á annan hátt. Þess vegna kom það mér ekkert á óvart þegar ég heyrði „Frakkarnir virðast vera frústreraðar“ í lýsingu í gær – lýsingarorðið var sem sé í kvenkyni fleirtölu þrátt fyrir að eiga við karlkynsorðið Frakkar. Ég hafði ekki tekið eftir þessu áður en það virðist samt ekki vera alveg nýtt – í viðtali við Sigurð Ragnar Eyjólfsson á vef KSÍ 2013 sagði hann: „Svíar eru mjög hreyfanlegar, duglegar að hreyfa sig án bolta.“

Vissulega er löng hefð fyrir merkingarlegri sambeygingu með ákveðnum orðum sem oftast vísa til kynjablandaðs hóps, eins og foreldrar og krakkar sem oft taka með sér lýsingarorð og fornöfn í hvorugkyni þrátt fyrir að vera karlkynsorð – foreldrar mínir eru skilin, krakkarnir voru þæg. Á undanförnum árum hefur slík sambeyging færst í vöxt eins og ég hef skrifað um – nú er oft notað kvenkyn með karlkynsorði sem vitað er að vísar til konu, eins og forsetinn var viðstödd. Samt sem áður myndi flestum líklega þykja setning eins og Svíar eru mjög hreyfanlegar ótæk við venjulegar aðstæður. Í þessu samhengi finnst mér hún þó fullkomlega eðlileg – það hljómar undarlega að nota karlkyn lýsingarorðs þarna þegar ljóst er að eingöngu er vísað til kvenna.

Þarna eru ýmis tilbrigði og því fer fjarri að allir karlkyns þjálfarar kvennaliða noti kvenkyn fleirtölu þegar þeir tala um sig og lið sitt, og því fer líka fjarri að allir lýsendur kvennaleikja noti kvenkyn lýsingarorða með karlkyns þjóðaheitum. En mikilvægt er að átta sig á að þarna er ekki um að ræða meðvitaðar breytingar á málinu í átt til kynhlutleysis. Þótt oft sé – með réttu – lögð áhersla á að ekki megi setja samasemmerki milli málfræðilegs kyn og kyns fólks breytir það því ekki að í huga málnotenda eru oft mjög sterk tengsl þarna á milli, og í þessum dæmum eru almennir málnotendur bara að nota það kyn lýsingarorða og fornafna sem þeim finnst eðlilegast hverju sinni út frá málkennd sinni. Engin ástæða er til að gera athugasemdir við það.

Í „Málvöndunarþættinum“ var vitnað í frétt á síðu Ríkisútvarpsins þar sem sagði „Þar er hægt að fá allt á milli himins og jarðar á mjög ódýru verði“ og spurt hvort þetta væri „orðin góð og gild íslenska“? Um það má vitanlega deila – í Málfarsbankanum segir: „Vörur geta verið dýrar eða ódýrar en verð þeirra ekki. Í því sambandi er frekar talað um hátt eða lágt verð.“ Samt sem áður er ljóst að löng hefð er fyrir því að nota lýsingarorðin dýrt og ódýrt með nafnorðinu verð – og einnig fyrir gagnrýni á þá málnotkun. Í ritdómi Jóns Ólafssonar um ljóðmæli Einars H. Kvaran í Heimskringlu 1893 segir: „Verðið er gífrlega dýrt.“ Í svari Einars í Lögbergi sama ár segir: „Jeg hef aldrei fyrr heyrt talað um „dýrt verð“ heldur „hátt verð“ og „dýra hluti“.“

Jón lét Einar vitanlega ekki eiga neitt hjá sér og benti á að sambandið dýru verði keypt kemur fyrir í Guðbrandsbiblíu frá 1584 þar sem segir í Fyrra Korintubréfi: „Þér eruð dýru verði keyptir“. Þetta samband er vitaskuld mjög algengt í málinu og hefur lengi verið, og tæpast dettur nokkrum í hug að amast við því. En lýsingarorðin dýrt og ódýrt eru líka notuð með verð í öðru samhengi þótt það sé ekki eins algengt. Í Íslendingi 1875 segir: „Nú fær austanmaðurinn útlendu vörurnar hjá kaupmönnum með eins ódýru verði, eins og nærsveitamaðurinn.“ Í Ísafold 1894 segir: „Jeg undirskrifuð tek að mjer að sauma karlmannsfatnað og önnur föt, fyrir ódýrt verð.“ Í Morgni 1927 segir: „Alt, sem mikils er vert, kostar fyrirhöfn og dýrt verð.“

Í Risamálheildinni eru þúsundir dæma um dýrt og ódýrt með verð, meginhlutinn í þágufalli, með sögnunum kaupa, selja, gjalda og borga, og með forsetningunni á – á (ó)dýru verði. En talsvert er einnig af dæmum um nefnifall, í samböndum eins og (ó)dýrt verð og verðið er/var (mjög) (ó)dýrt. Þetta er hliðstætt við dýr og ódýr fargjöld sem einnig er oft amast við og ég hef skrifað um. Ýmsum finnst þetta vissulega órökrétt en það skiptir ekki máli – tungumálið er ekki og á ekki að vera fullkomlega rökrétt enda eru ótal dæmi um annað. Bæði (ó)dýr verð og (ó)dýr fargjöld á sér langa hefð í málinu, er mjög útbreitt og hlýtur að teljast rétt mál samkvæmt öllum viðmiðum. Það táknar auðvitað ekki að fólk sem fellir sig ekki við þetta þurfi að taka það upp.

Orðið þínslegt datt upp úr mér í morgun – þetta er orð sem ég þekki vel en nota sjaldan. Orðið er ekki að finna í Íslenskri nútímamálsorðabók en er flettiorð í Íslenskri orðabók í merkingunni 'sem hæfir þér, sæmir þér, sem er líkur þér' og einnig með neitandi forskeyti, óþínslegur – 'sem líkist þér ekki, sem er þér ekki samboðið'. Bæði orðin eru einnig í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924. Orðið er gamalt og kemur fyrir þegar í fornu máli – í Heiðarvíga sögu segir: „Bjóða þeim öllum heim til vistar, það væri þínslegt.“ Einnig eru til samsvarandi atviksorð, þínslega og óþínslega. Það síðarnefnda kemur fyrir í Gunnlaugs sögu Ormstungu – „Þetta er óþínslega mælt“. En þótt þessi orð séu gömul virðast þau ævinlega hafa verið mjög sjaldgæf.

Þannig hefur norræna fornmálsorðabókin, Ordbog over det norrøne prosasprog (ONP), aðeins eitt annað dæmi um þínslegur en það sem nefnt var hér að framan. Í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans er aðeins eitt dæmi um þínslegur, úr Gerplu Halldórs Laxness, en engin dæmi um hinar myndirnar (nema um óþínslegur úr orðabók). Á tímarit.is eru samtals aðeins tíu dæmi um einhverja þessara mynda, þau elstu frá 1923 en það yngsta í þýddri myndasögu í Fréttablaðinu 2017: „Með öðrum orðum, mjög ó-þínslegur.“ Í Risamálheildinni eru aðeins tvö dæmi um þessi orð, bæði af samfélagsmiðlum – annað af Bland.is 2008 en virðist vera úr eldri texta og hitt af Twitter 2014: „eitthvað svo þínslegt að hlægja bara með vitandi ekkert hahah!“

En ég fór að hugsa um hvað þetta er í raun skrítið orð. Fyrri liðurinn er augljóslega eignarfall af annarrar persónu fornafninu þú en það er ekki algengt að fornöfn séu fyrri liður samsetninga. En ekki nóg með það – milli samsetningarliðanna kemur s sem er auðvitað dæmigerð eignarfallsending. Það eru ýmis dæmi um að s sé notað sem tenging milli samsetningarliða þegar fyrri liður er kvenkynsorð sem endar á -i og er eins í öllum föllum eintölu þegar það stendur stakt, í orðum eins og keppnismaður, leikfimishús o.m.fl. Þar er s ekki venjuleg eignarfallsending en segja má að hlutverk þess sé að sýna að um eignarfallssamsetningu sé að ræða. Í þínslegur er því hins vegar í raun ofaukið vegna þess að þín er augljóslega eignarfall.

Reyndar er einnig til dæmi um orðið án s í sautjándu aldar handriti – í Bjarnar sögu Hítdælakappa segir: „Þorkell kvaðst ætla, að hann mundi standa á hleri „og er ekki þínlegt“ segir hann.“ Samsvarandi orð þar sem fyrri hlutinn er eignarfall af fornafni fyrstu persónu kemur einnig fyrir í fornu máli, í lausavísu eftir Úlf Uggason: „sék við miklu meini, / mínligt, flugu at gína“ og er skýrt 'som ligner, sömmer sig for „mig“' eða 'sem líkist eða sæmir mér' í Lexicon Poeticum. Önnur dæmi finnast ekki um það orð, hvorki að fornu né nýju. En þínslegur er gott dæmi um að þrátt fyrir að vera alla tíð mjög sjaldgæf geta orð lifað í málinu í margar aldir, jafnvel þúsund ár – og eru jafnvel enn notuð í óformlegu málsniði eins og dæmin sýna.

Í fréttum Ríkissjónvarpsins á laugardagskvöld var sagt frá nýjum stjörnusjónauka sem m.a. yrði nýttur til þess að „mappa Mjólkurveginn“ eins og sagði í skjáþýðingu. Í fljótu bragði lítur þetta út fyrir að vera hrá yfirfærsla úr enska frumtextanum, „mapping the Milky Way“ – og sjálfsagt er sú raunin. Það sem heitir the Milky Way á ensku hefur lengi heitið Vetrarbrautin á íslensku, a.m.k. síðan snemma á átjándu öld – „via lactea“ í íslensk-latnesku orðabókinni Nucleus Latinitatis eftir Jón Árnason biskup frá 1738 er skýrt 'vetrarbraut'. Latneska orðið via merkir 'vegur' og lacteus '(mjólkur)hvítur' þannig að mjólkurvegur er bein þýðing á því. en Via lactea er ættað frá γαλαξίας κύκλος (galaxías kýklos) í grísku, sem merkir 'mjólkurhringur'.

Orðið mjólkhringur kemur reyndar fyrir í fornu máli, í Alfræði íslenzkri frá fimmtándu öld. Þar segir m.a.: „þær eru eigi áfastar himni og sýnast í mjólkhring til norðurs.“ Í greininni „Heimur og geimur. Þættir úr alþýðlegri stjörnufræði“ eftir Þorvald Thoroddsen í Ársriti Hins íslenska fræðafjelags í Kaupmannahöfn 1917 segir: „Þetta belti köllum vjer vetrarbraut […]; líklega er nafnið dregið af því, að hún sjest bezt í frostheiðu veðri á vetrum. Í öðrum löndum hefur vetrarbrautin tekið nafn af hinu hvítleita skini og er kölluð mjólkurvegur og mjólkurhringur á norrænu til forna.“ Í Norðanfara 1883 segir: „Vetrarbrautin hefir og verið kölluð mjólkhringur á Íslenzku.“ Hins vegar hef ég ekki fundið fornmálsdæmi um mjólkurveg.

Einu dæmin sem ég finn um það orð eru í vísunum til þess að það sé notað í öðrum málum. Elsta dæmið er í Norðra 1853: „Vetrarbrautin eður mjólkurvegurinn, er Danir kalla.“ Á mbl.is 2012 segir: „Stjörnufræðingar telja sig hafa fundið út að „Milky Way“ eins og vetrarbrautin okkar er nefnd á enska tungu, þ.e. mjólkurvegurinn, sé réttnefni.“ Í örsögunni „Maðurinn sem hætti að smakka það“ eftir Elísabetu Jökulsdóttur segir: „hann lýsti því í stórum boga hvernig vetrarbrautin er einsog rennandi mjólk sem hellt er úr könnu þannig að mjólkin streymir um heiminn enda er mjólkurvegur réttara orð.“ En þótt mjólk(ur)hringur og mjólkurvegur séu vissulega íslenska er engin hefð fyrir þeim og rétt að halda sig við Vetrarbrautina.

Það er alkunna að forsetningarnar í og á eru mjög oft notaðar með staðaheitum eða orðum sem tákna einhvers konar staðsetningu – örnefnum, heitum eða númerum húsa, stofnanaheitum o.s.frv. Oft er erfitt að átta sig á hvers vegna önnur forsetningin er notuð fremur en hin og iðulega eru mismunandi forsetningar notaðar með orðum sem virðast hliðstæð – þekkt dæmi eru í Reykjavík en á Húsavík, í Borgarnesi en á Akranesi, í Kópavogi en á Djúpavogi, o.m.fl. Stundum eru báðar forsetningar notaðar með sama orði en í mismunandi merkingu – í Siglufirði vísar fremur til fjarðarins en á Siglufirði til kaupstaðarins. Stundum eru báðar forsetningar notaðar án þess að merkingarmunur sé á, en hugsanlega mállýskumunur af einhverju tagi.

Það er þó hægt að finna ýmsar þumalfingursreglur um notkun forsetninganna en flestar eiga þær sér fjölmargar undantekningar. En svo eru líka dæmi um að notkunin hafi breyst. Mjög áhugavert dæmi um það var nefnt í innleggi í „Málspjalli“ í gær. Þar var bent á að áður hefði forsetningin í oft verið notuð með heitum eins og Landspítalinn og Borgarspítalinn, t.d. lést í Landspítalanum. Nú er hins vegar nær alltaf notuð forsetningin á með þessum heitum – og sama virðist gilda um önnur hliðstæð eins og Fjórðungssjúkrahúsið (á Akureyri / á Ísafirði / í Neskaupstað). Höfundur innleggsins sagði að í stuttri og óformlegri könnun á þessu á tímarit.is hefði komið í ljós að í virtist að mestu hafa vikið fyrir á stuttu eftir 1990.

Ég skoðaði þetta nánar og varð steinhissa á niðurstöðunum. Dæmi um í með Land(s)spítalanum, Borgarspítalanum og Fjórðungssjúkrahúsinu voru töluvert fleiri en dæmin um á með sömu orðum fram um 1990, þótt heldur drægi saman með forsetningunum og árið 1996 væru dæmin um í komin niður í rúmlega 40% af heildarfjölda dæma. En árið eftir, 1997, hrapar dæmafjöldinn um í gífurlega – niður í sjö og hálft prósent. Þessi breyting verður ekki smátt og smátt yfir árið – fjöldi dæma um í er svipaður og áður fyrstu tvo mánuðina, en í byrjun mars hverfa dæmin nær alveg og eru sárafá það sem eftir er ársins 1997, og fer svo enn fækkandi næstu ár og eru komin niður í eitt prósent af heildinni upp úr aldamótum.

Ég held að ég hafi aldrei séð svona snögga breytingu á nokkru málfarsatriði – breytingu sem þó virðist hafa gengið yfir þegjandi og hljóðalaust, án þess að nokkur tæki eftir henni, og án þess að nokkur skýring sé sjáanleg. Nú er þetta auðvitað breyting á ritmáli, nánar tiltekið máli blaða og tímarita, og við höfum enga möguleika á að kanna hvort talmál breyttist á sama hátt á svipuðum tíma. Engar líkur eru samt á öðru en bæði í og á hafi verið algengt í talmáli áður fyrr og það er ljóst að á er nú einhaft í máli flestra, en ólíklegt er að breyting á talmálinu hafi orðið jafn snögglega og á ritmálinu. Ég held að einhverjar ytri aðstæður hljóti að liggja að baki svo snöggri breytingu en veit ekki hverjar þær gætu verið – varla tilmæli frá Íslenskri málnefnd.

Í umræðum í „Málspjalli“ var þess getið til að skipt hefði verið um prófarkalesara, en það getur ekki verið skýringin því breytingin varð ekki bara í einu blaði heldur öllum að því er best verður séð – þótt aðeins í Morgunblaðinu og DV séu dæmi svo mörg að eitthvað sé á þeim byggjandi. Einnig var nefnt í umræðum að sumir kennarar um og upp úr miðri öldinni hefðu talið í spítala rétt en á spítala málvillu, og því kann að vera að í spítala hafi lengi verið mun tíðara í ritmáli en talmáli. En jafnframt kom þar fram að Morgunblaðið hefði leiðrétt í í á undir lok síðustu aldar. Ótrúlegt er samt að leiðréttingar eða breytingar á þeim hafi valdið svo snöggri breytingu. Ef einhverjum dettur einhver skýring í hug, eða veit um skýringu, væri gaman að heyra af því.