Í Málvöndunarþættinum á Facebook var eitt sinn vakin athygli á frétt í Morgunblaðinu þar sem stóð í fyrirsögn „Njóta fullkomins skilnings hvort annars“, og í fréttinni sjálfri „hvort þau hafi eitthvað náð að fylgjast með árangri hvort annars um helgina“. Það hefur verið kennt að í þessu sambandi eigi hvor að standa í sama falli (nefnifalli í þessu tilviki) og frumlag setningarinnar (þau, sem reyndar er sleppt í fyrra dæminu eins og algengt er í fyrirsögnum) en annar í eignarfalli þegar það stýrist af nafn­orði eins og í báðum þessum tilvikum (skilnings í fyrra dæminu, árangri í því seinna).

Samkvæmt þessu er sambandið rétt notað í báðum dæmunum, en höfundur innleggsins taldi það ranglega notað – og var sannarlega vorkunn, því að annars konar notkun þess er mjög útbreidd. Iðulega er hvor látið sam­beygjast annar í stað þess að sambeygjast frumlaginu – dæmin hér að ofan eru þá skilnings hvors annars og árangri hvors annars. Sama gildir um önnur afbrigði þessa sambands – oft er sagt t.d. þeim líkar vel við hvort ann­að í stað hvoru við annað, þeir hata hvorn annan í stað hvor annan, þeim er hlýtt til hvors annars í stað hvoru til annars, o.s.frv.

Þetta er engin nýjung. Dæmi er um „ranga“ notkun þessa sambands í Eintali sálarinnar sem Arngrímur Jónsson lærði þýddi í lok 16. aldar – „heldur veit oss að vér elskum hvörn annan svo vér blífum í þér og þín elska sé fullkomin í oss“. Um og eftir miðja 19. öld fara að sjást dæmi á stangli en fer mjög fjölgandi þegar kemur fram á 20. öld, einkum eftir miðja öldina, samkvæmt rannsókn sem Dagbjört Guðmunds­dóttir málfræðingur gerði í BA-ritgerð sinni. Á tímarit.is fann hún hátt á áttunda þúsund dæmi frá 20. öld um „ranga“ notkun þessa sambands – þrátt fyrir að blöð og tímarit hafi yfir­leitt verið prófarkalesin á þeim tíma.

Breytingar á þessu sambandi eru í sjálfu sér mjög skiljan­legar vegna þess að hvor / hver rýfur venjuleg tengsl orða. Í samböndum eins og tala um og líka við mynda sögn og forsetning merkingarlega heild sem hv-orðið rýfur þegar sagt er tala hvor / hver um annan og líka hvorum / hverjum við annan. Til að koma í veg fyrir það rof og halda þessari heild er hv-orðið fært aftur fyrir forsetninguna. En þar með eru tengsl for­setn­ingarinnar og andlags hennar rofin og því er eðlilegt að málnotendur fari að skynja hv-orðið sem andlag og láti það sambeygjast raunverulega andlag­inu — tala um hvorn / hvern annan og líka við hvorn / hvern annan. Sama gerist þar sem annar er andlag sagnar, eins og í aðstoða hvor / hver annan og hjálpa hvor / hver öðrum — þar rýfur hv-orðið tengsl sagnar og andlags sem leiðir til þess að það er túlkað sem hluti andlagsins, aðstoða hvorn / hvern annan og hjálpa hvorum / hverjum öðrum.

Af nærri 40 ára kennslu­reynslu tel ég mig geta fullyrt að verulegur hluti fólks notar þetta samband ekki í samræmi við það sem kennt hefur verið. Þetta staðfestist í viðamikilli rannsókn á stöðu ís­lensk­unnar sem við Sigríður Sigurjónsdóttir prófessor stóðum fyrir. Þar var fólk á öllum aldri beðið að leggja mat á ýmsar setningar, þar á meðal þeim líkar vel hvorum við annan sem hefur verið talið rétt og þeim líkar vel við hvorn annan sem hefur verið talið rangt. Verulegur hluti fólks í öllum aldurshópum, frá 13 ára og upp úr, taldi að fyrri setningin, sú „rétta“, væri annaðhvort „mjög óeðli­leg“ eða „frekar óeðlileg“. Fólk sem taldi að hún væri „mjög eðlileg“ eða „frekar eðlileg“ var í minnihluta í flestum aldurshópum.

Aftur á móti taldi yfirgnæfandi meirihluti fólks í öllum ald­urs­hópum að seinni setningin, sú „ranga“, væri annað­hvort „mjög eðlileg“ eða „frekar eðlileg“, en mjög fáum fannst hún „mjög óeðlileg“ eða „frekar óeðli­leg“.Vegna þess hve munur aldurshópa er lítill er ekki hægt að kenna ungu kynslóðinni um þessa málbreytingu – og ekki er heldur hægt að skella skuldinni á hrakandi íslensku­kennslu. Þetta er einfaldlega málbreyting sem á sér gaml­ar rætur og er orðin svo útbreidd að óhætt er að fullyrða að mikill meirihluti landsmanna sé alinn upp við „ranga“ notkun sambandsins og hafi tileinkað sér hana á mál­töku­skeiði.

Baráttan gegn þessari breytingu er augljóslega löngu töp­uð og mér finnst ekkert vit í að halda henni áfram. Það tákn­ar auðvitað ekki að dæmin úr frétt Morgunblaðsins sem nefnd voru í upphafi eigi að hætta að teljast rétt, en verði röng í staðinn. Þetta eiga einfaldlega að vera tvö jafn­gild og jafnrétthá afbrigði. Það er ekkert að því. Tungu­málið þarf ekki alltaf að vera annaðhvort – eða; það má líka stundum vera bæði – og.